دۋمان رامازان. «اجال كەلگەن كۇن» - اڭگىمە

  اڭگىمە كەتبۇعا نوياننىڭ تاتارلار اراسىنداعى ورنى ەرەكشە ەدى. ونىڭ ءسوزى، باتىرلىعى جانە ءىسى ءاردايىم ەسەپكە الىنىپ وتىراتىن. ول ەرجۇرەك، باتىل، قامالداردى قيراتۋدا، جات جەرلەردى باسىپ الۋدا ناعىز سوعىس شەبەرى ەدى.

پارسى جەرى مەن يراكتى جاۋلاپ العان كەتبۇعا نويان بولاتىن. ونىڭ شايقاستارى تۋرالى تاڭعاجايىپ اڭگىمەلەر ايتىلاتىن. (تاريحشى يبن تاڭىربەردى)

موڭعولدار سياقتى ماملۇكتەر دە دالانىڭ ەركىن ۇلى ەدى، ال اسكەري تالانتقا كەلسەك، قىپشاق قۇتىز بەن بەيبارىس نايمان كەتبۇعادان كەم تۇسپەيتىن. (لەۆ گۋميلەۆ)

***

تۇڭعيىق ويدىڭ تەرەڭىنە باتىپ، شاقشاداي باسى شاراداي بولىپ وتىرعان كەتبۇعا قولباسشى كورەر تاڭدى كوزىمەن اتىردى. قيال قۇسى جەلدەي جۇيتكىپ، جەر-كوكتى شارلاپ، كەڭ دۇنيەنى كوكتەي شولىپ ءوتتى...

كىندىك قانى تامىپ، توسىندە ويناق سالعان تۋعان جەرى ەسىنە تۇسسە، ەت-جۇرەگى ەلجىرەپ، مازاسىز كۇي كەشەدى. ەل-جۇرتىنىڭ ەرتەڭىن ويلاسا، جانى جاي تابا الماي، الاسۇرادى. كوكىرەگىنە توڭداي قاتقان شەر-شەمەننىڭ سىزى جىبىمەي، تۇلا-بويىن مۇزداي قاريدى. ويلاعان سايىن كوڭىل تۇكپىرىندەگى كومەسكىلەنە باستاعان كورىنىستەر كوز ۇشىندا كولبەڭ قاعىپ، ساعىنىشقا اينالعان ساعىم بەينەلەر ەلەس بەرەدى.

اتامەكەن، قۇتتى قونىس... كوك اسپانمەن تالاسقان قارا تاۋلار، ۇشار باسىنا قىراندار ۇيا سالار قۇزار شىڭدار... قۇلاما قۇز، جاقپار-جاقپار جارتاستار... توبىلعىلى قۇلا بەل، قاراعاندى قۇبا جوندار... گۇل كومكەرگەن قىزىل قىرات، جىڭعىلى كوپ ساي-سالا... قۇستارى قۇيقۇلجىعان ورمان توعاي... ايدىنى ايناداي جالتىراعان وزەن-كولدەر... شي، سەلەۋى سەلتيگەن ماڭ دالا...

جاسىل جايلاۋ، كوكوراي شالعىن... قاز-قاتار تىگىلگەن اق شاعالاداي كيىز ۇيلەر... اق ساقالدى اتا، اق جاۋلىقتى اجە، يمان ءجۇزدى اكە، مەيىرلى انا... تۇلىمى جەلبىرەگەن ۇل، ءجۇزىن كۇن قاققان بۇرىمدى قىز... توسكەيدەگى ءتورت تۇلىك، جەلىدەگى قۇلىندى بيە... ءتۇتىنى بۋداقتاعان جەر وشاق، قارا قازان... بۋى بۇرقىراعان ەت، قازا-قارتا، جال-جايا... ساپىرىلعان سارى قىمىز... «قايران تۋعان جەر، وسكەن ولكە... قادىرىڭدى بىلمەپپىز-اۋ!.. كۇلىمدەگەن كوكتەمىڭ مەن جادىراعان جازىڭ تۇگىل، سارعايعان كۇزىڭ مەن قاقاعان قىسىڭا دا ەشتەڭە جەتپەيدى ەكەن عوي!.. كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقان سول كۇندەر قايتىپ ورالمايدى-اۋ، شىركىن!..»

كوزىن تىرناپ اشقاننان كورىپ كەلە جاتقانى - ەل ءىشىنىڭ دۇربەلەڭ-دۇرمەككە تولى بەيمازا تىرلىگى، بەرەكەسىز بۇلىنشىلىك، شاڭداتپا شاپقىنشىلىق، تالاپ-توناۋ، زورلىق-زومبىلىق، قىرعىن-سۇرگىن. كەتبۇعانىڭ بالالىق شاعى وسىنداي اۋمالى-توكپەلى الماعايىپ كەزەڭگە تاپ كەلىپ، تىلەرسەگىنەن قان ارالاس ساز كەشە ءجۇرىپ ەر جەتتى.

ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن كەيىنگى سانالى عۇمىرى شاشاسىنا شاڭ جۇقپاس تۇلپارلار ۇستىندە ءوتىپ كەلەدى. ءوز الدىنا جەكە مەملەكەت بولىپ، اق بايراعى جەلبىرەپ تۇرعان نايمان حاندىعى تۇسىندا دا قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاي قويعان جوق. قارا ورمان قامىن ويلايدى دەگەن كوسەمدەر ءوزارا بيلىككە تالاسىپ، التىباقان الاۋىزدىققا سالىنىپ، اۋىزداعىسىنان ايىرىلدى. ەل اتىس-شابىس، بارىمتا-قارىمتادان كوز اشپادى. قايران جۇرت الاشاپقىنمەن ءومىر ءسۇرىپ، الاڭداۋمەن عۇمىر كەشتى.

الەمدى دۇرلىكتىرگەن شىڭعىسحاننىڭ اسكەرىمەن دە مايدان دالاسىندا سان مارتە بەتپە-بەت كەلىپ، اتويلاپ ايقاسقا كىردى. جارالى جولبارىستاي جانتالاسىپ، جانقيارلىقپەن سوعىستى. ادام قانى سۋداي اققان قان قاساپ قىرعىندار بولدى. تالاي جاس قىرشىنىنان قيىلىپ، ءولىم قۇشتى. سانسىز مۇردە كومۋسىز قالدى، سايىن دالا قان ساسىدى.

تايان حان دا، كۇشلىك حان دا كۇشى مەن سۇسى باسىم جاۋ قولىنان كۇيرەي جەڭىلىپ، التايدىڭ اراي اسۋىن، تارباعاتايدىڭ ەتىكشى بيىگىن اسىپ، قانسىراعان قارالى جۇرتىن باستاپ، باتىسقا قاراي بەت تۇزەدى. اتامەكەندەرىمەن قيماستىقپەن قوش ايتىسىپ، جايلى قونىستارىنان امالسىزدان قوتارىلا كوشكەن ەل كەڭ ساحارادان پانا بولار جەر ىزدەپ، اۋعان ارقارداي جوسىدى. جەل ايداعان قاڭباقتاي بوسىپ ءجۇرىپ، قىپشاق دالاسىنا اياقتارى ىلىگىپ، اتتارىن شالدىردى. قانداس جۇرتى ەمەس پە، قىپشاقتار قۇشاعىن جايا قارسى الدى. كورشى قاڭلى مەن قارلىقتار دا ەتەگىن جيىپ، ورتالارىنان ورىن بەردى. كەتبۇعا سياقتى ەل اعالارى ازالى جۇرتىنىڭ جابىققان جانىن جۇباتىپ، قامىققان كوڭىلىن سەرگىتۋگە تىرىستى. قىستا سارىسۋ، شۋ وزەندەرىنىڭ تومەنگى ساعاسىن، قاراتاۋدىڭ باتىس بوكتەرى مەن سىرداريا جاعاسىن مەكەندەپ، جازدا ۇلىتاۋ، ارعاناتى تاۋلارى مەن قاراكەڭگىر، سارىكەڭگىر، جەزدى وزەندەرىنىڭ القاپتارىن جايلادى.

شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعى قىپشاق دالاسىن دا ورتتەي شارپىپ، ورمانداي وتاپ، جالماۋىزداي جالمادى. موڭعول اسكەرىنىڭ اياعى بۇندا دا جەتىپ، ويىنداعىسى مەن كوڭىلدەگىسىن ىستەدى. ورداسىن ويرانداپ، قالالارىن جەرمەن-جەكسەن ەتتى. تۋعان ەلى مەن جەرى ءۇشىن جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قارسىلاسىپ باققان حالىقتى قىناداي قىرىپ، جولدارىنداعىنىڭ ءبارىن تۇك قالدىرماي جايپاپ ءوتتى. ارتتارىندا بۇلىنگەن ەل، جۇتاعان جۇرت، قيراعان قالا قالدى. انا بالاسىنان، بالا اكەسىنەن ايىرىلدى. ايەل - جەسىر، بالا - جەتىم اتانىپ، كوزدەرىنەن سورا اقتى، تىلدەرىنەن زار توكتى.

پامير تاۋىنداعى جەبە نويانمەن بولعان سوڭعى ايقاستا كۇشىلىك حان جەڭىلىپ، اجال قۇشقان سوڭ، نايمان ەلى دە امالسىزدان باستارىن ساۋعالاپ، شىڭعىسحاننىڭ قولتىعىنىڭ استىنا كىردى. ۇلى قاعان دا ولارعا تىزەسىن باتىرا بەرگەن جوق، ىشكى ەسەبى تۇگەندەلگەن سوڭ، كەشىرىم مەن كەڭشىلىك جاسادى. ەمىرەنە باۋىرىنا تارتپاسا دا، وزەككە تەبە قويمادى. كەتبۇعانىڭ ءوزى ونىڭ وڭ تىزەسىن باستى. ءسويتىپ، تىعىرىققا تىرەلگەن ەل-جۇرتىن امان ساقتاپ قالۋدىڭ قامىنا كوشكەن كەتبۇعا ابىز امالىن اسىرىپ، شىڭعىسحاننىڭ بەتىن بەرى قاراتتى. ەسەسىنە ايتقانىن ورىنداتتى، ءسوزىن تىڭداتتى. جوشىمەن دە، باتۋمەن دە تىزە قوسىپ، ءتىل تابىسا ەل بيلەدى. ەكەۋىنىڭ دە اقىل قوسار كەڭەسشىسى، بيلىك ايتار، تورەلىك جاسار توبە بيلەرى بولدى.

كوڭىل كوزىمەن سارالاسا، سودان بەرى دە قانشاما كۇن، قانشاما اي، قانشاما جىل جىلىستادى، قانشاما كوكتەم، قانشاما جاز، قانشاما كۇز، قانشاما قىس اۋىستى... ۋاقىت سىناپتاي سىرعىپ، زىمىراپ ءوتىپ جاتىر. كەشەگى تۇلىمى جەلبىرەگەن جاس بالا بۇگىندە اق ساقالى اۋزىنا تۇسكەن اتا اتاندى.

كەتبۇعا دا وسى جاسقا دەيىن جانساۋعامەن كۇن كەشىپ، اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا ءومىر وتكىزدى. سوقتىقپالى-سوقپاقتى جولدان ءوتتى. جان ازابىن شەكتى، قايعى - قاسىرەت تەڭىزىن بەلۋاردان كەشتى. باباسى قورقىتتاي كۇڭىرەنىپ، قوس ىشەكتى قوبىزىن تولعاي تارتتى. شاناعىنان سۇم زاماننىڭ زارىن توگىپ، سونى قامىققان كوڭىلىنە جۇبانىش قىپ، ءىش-قۇسالىق دەرتتىڭ داۋاسىن تاۋىپ، جان جاراسىنا ەم قوندىرعانداي بولدى. ەلدىڭ تاعدىر-تالايىن جۇرەك قىلىن شەرتەر كۇيگە اينالدىرىپ، جالىندى جىرىنا قوستى...

ءالى دە كوزىندە مۇڭ، ىشىنە شەمەن بوپ قاتقان شەر بار. جانى جارالى، جۇرەگى جىرىم-جىرىم. ەلىنىڭ بولاشاعىن ويلاسا، ەڭسەسى ەڭكىش تارتىپ، بەلى بۇكىرەيە تۇسەدى. «ەندى قاشان ءوز الدىمىزعا ەل بولىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جينار ەكەنبىز! كوك ءتاڭىرىم ءوزىڭ قولداي گور! - دەيدى جاراتقانعا جالبارىنىپ، - ءبىزدى دە جۇمىر باستى پەندە عىپ جاراتقان دا، ۇلىس قىپ ۇيىستىرعان دا، ەل عىپ ەڭسە تىكتەتكەن دە ءبىر ءوزىڭ عوي! نەسىبەمىزدەن قاقپا، ىرىزدىعىمىزدى ورتايتپا، قايعىمىزدى مولايتپا!» قابىرعاسىن قايىستىرار قايعىسى دا، كوك تاڭىرگە شاعىم ايتىپ، شاعىنارى دا، كۇندىز-ءتۇنى ويلايتىنى دا وسى.

مىنە، قاراپ وتىرسا، 1256- جىلى ونون وزەنىنىڭ بويىندا وتكەن ۇلى قۇرىلتايدىڭ شەشىمى بويىنشا قۇلاعۋ حانمەن بىرگە جورىققا اتتانىپ، شەت جۇرتتىڭ شەكاراسىنا تابانى تيگەنىنە دە ءۇش جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. الدىمەن پارسى جۇرتىن تىزە بۇكتىردى، سودان سوڭ باعداتتى باعىندىردى. ىلە-شالا يەرۋساليمدى باسىپ الدى. داماسكى مەن شام شاهارىنىڭ بيلەۋشىلەرى نويانداردىڭ قاهارىنان قورقىپ، قورعاندارىنىڭ قاقپاسىن وزدەرى اشىپ بەردى. «ۇلى قاعاندارعا ادال بولامىن دەپ ءجۇرىپ، مەن دە قاتىگەز بولىپ كەتكەن جوقپىن با، ءوزى؟!. - دەدى وتكەن ءومىرىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ وتىرىپ. - مەن قىلىشتى قولىما ەلىمنىڭ ءومىرىن ساقتاۋ ءۇشىن ۇستاپ جۇرگەنىمدى كوك ءتاڭىرىم دە بىلەدى!.. ەگەر بۇل جورىقتان باس تارتسام، ەلىمنىڭ جونىنا قامشى ءۇيىرىلىپ، جۇرەگىنە قانجار قادالارى ايدان انىق!.. بەۋ دۇنيە، قايران ەل-جۇرت!.. قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى الدىڭنان شىقتى عوي!.. تاس ماڭدايىڭداعى قالىڭ سوردان قاشان ارىلار ەكەنسىڭ؟!. ءوز قولىڭ ءوز اۋزىڭا جەتەر كۇن تۋار ما ەكەن؟!.»

مۇسىلمان مەملەكەتىنەن ەندىگى قالعانى مىسىر ەلى عانا بولاتىن. ەكپىنى ەرەك مۇزداي قارۋلانعان قالىڭ جاساق ەگيپەتتى بەتكە الىپ اقىرىن جىلجىپ كەلە جاتقان. ءدال وسى كەزدە موڭكە قاعاننىڭ قازاسى جايلى سۋىق حابار جەتتى. قاعاندىقتان دامەسى زور قۇلاعۋ حان شۇعىل شاقىرىلعان ۇلى قۇرىلتايعا قاتىسۋ ءۇشىن ورداعا بارۋعا ءماجبۇر بولدى. اتتانارىندا كەتبۇعانى شاقىرىپ الىپ:

- قاعاننىڭ جانى كوك ءتاڭىرىمنىڭ قاسىنا قوناقتاعان ەكەن. ءبىراق التىن بۇعاۋىنىڭ كىلتىن ماعان بەرىپ كەتتى. سونى اتام شىڭعىستىڭ، جوشى اكەمىزدىڭ، اعام موڭكەنىڭ التىن ايدارىن كورگەن ساعان تاستايمىن. قامالداردى قاداعالا. قۇتىز بەن بەيبارىس قىپشاقتان شىققان. سولارمەن ماملەلەسىپ، ۋاقىتشا تىنىشتىقتى ساقتاي تۇر! - دەپ بارىنشا تاپسىرىپ كەتىپ ەدى. ءبىراق، ونىڭ ورايى كەلە قويمادى.

...ەندى مىنە، قۇتىز بەن بەيبارىس ۇرىمتال تۇستان تۇرە شاۋىپ، جەر قايىستىرار قالىڭ قولمەن قىلىشتارىن جالاڭداتىپ قارسى الدىندا تۇر. «بۇلاي بولار دەپ كىم ويلاعان؟!.. نەتكەن جۇرەك جۇتقان بالەلەر! بىزگە قارسى شاپپاق تۇگىل، سەسىمىزدەن سەسكەنىپ، قورعانۋدىڭ ءوزىن ارتىق ساناپ، كەيبىر ەلدەردىڭ حالقى قاقپالارىن وزدەرى اشىپ بەرىپ جاتقاندا، بۇلاردىڭ بۇنىسى اجالدارىنا اسىققاندىق قوي!.. ءيا، اجال ايداپ شىققان عوي!..» - دەدى باسىن شايقاپ.

كەتبۇعانىڭ ويعا شومعان نۇرلى جۇزىنەن ەشقانداي قوبالجۋ بايقالمايدى، قورقىنىش پەن ۇرەيدىڭ دە ءىزى جوق، ءوزىنىڭ جەڭىسكە جەتەتىنىنە نىق سەنىمدى سياقتى. ساناسى سان ساققا جۇگىرىپ، ويى ونعا ءبولىنىپ وتىرسا دا، سول باياعى سىرباز قالپىن ساقتاپ، سىرتقا سىر الدىرار ەمەس. جۇمىر باستى ءتىرى پەندە رەتىندە ماڭدايىنا باق تا، سور دا مولىنان جازىلعان ەكەن. سيقىرلى ايناداي جالت-جۇلت ەتكەن جارىق جالعاننىڭ الدامشى قىزىق-قۋانىشى مەن جانعا جارا، جۇرەككە سالماق سالار قايعى-قاسىرەتىن قاتار تىزگىندەپ كەلەدى. اسقان اقىل-پاراساتىنىڭ ارقاسىندا بيلىكتىڭ دە ءدامىن تاتتى. ال ماڭگىلىك باق اياعىن كوككە سەرمەگەن اساۋداي ازىرشە جالىنان سيپاتار ەمەس. «دۇنيە شىركىن قالاي قۇبىلسا دا، ءتىرى ادام كەۋدەسىنەن جانى شىقپاعان سوڭ، تىرلىگىن ىستەي بەرەدى ەكەن عوي!..» ونىڭ شايقاس الدىنداعى سوڭعى بايلامى وسى بولدى.

ءتۇن اۋعاننان بەرى ءوزىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، الداعى بولار سوعىس قيمىلدارىن پىسىقتاپ، ءوزارا اقىل-كەڭەس قۇرىپ وتىرعان مىڭباسىلارىن ويناقشىعان وتتى جانارىمەن جاعالاي ءبىر شولىپ ءوتتى دە، جوتكىرىنە ءسوز باستادى:

- قىراندارىم، قاندىكويلەك دوستارىم، باۋىرلارىم، نە ايتاسىڭدار، قانداي اقىل قوساسىڭدار! - دەدى پايعامبار جاسىنان اسىپ كەتسە دە، قايراتى قايتا قويماعان كەتبۇعا قوزعالاقتاي ءتۇسىپ، - شايقاس اۋىر بولاتىن ءتۇرى بار. ەستىپ-بىلۋىمشە، جاۋ جاعى بۇل شايقاسقا تىڭعىلىقتى دايىندالعان كورىنەدى.

- قولباسشى، حان كەلگەنشە ءسال شەگىنە تۇرساق قايتەدى، - دەدى داۋلەتباي ساردار وقىس ساۋال تاستاپ، - ويتكەنى، جاۋدىڭ قاراسى تىم كوپ. بارلاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ءارقايسىمىزعا تورتتەن كەلەدى ەكەن! بىزدە قازىر ون-اق مىڭ اسكەر بار، ماملۇكتەردىڭ قىرىق مىڭ قولىنا قالاي توتەپ بەرەمىز! سوندىقتان ءسال سابىر ساقتاپ، اقىلمەن ءىس ىستەسەك دەيمىن!

- ءيا، دۇرىس، تىم قۇرماسا، قوسىمشا كومەك كەلگەنشە ۋاقىت ۇتىپ، امالداي تۇرساق! - دەدى جوسالى ساردار دا ونى قوستاپ، - ۋاقىتشا كەلىسىمگە كەلىپ، الداندىرا تۇرماساق، بولماس، ءسىرا!..

- مۇمكىن شەگىنۋ كەرەك شىعار!.. - دەدى الىمگەرەي ساردار.

- جوق، قاشقان قاتىنمەن بىردەي! قاشقان جاۋعا قاتىن ەر! اتىمىزعا سىن! سوعىسامىز، ءبىزدىڭ اسكەر ەشقاشان جەڭىلىپ كورگەن ەمەس، جەڭەمىز! قىرىق مىڭ تۇگىل، قىرىق ميلليون بولسا دا، جاۋدىڭ تاس-تالقانىن شىعارامىز! - دەدى ەرتورى ساردار وكتەمسي، - سانىمىز از بولعانىمەن، اسكەرىمىز مىقتى، قارۋ-جاراعىمىز كۇشتى ەمەس پە؟!.

ۇرىس الدىندا داۋ-دامايدى كوبەيتپەۋگە تىرىسقان كەتبۇعا قولباسشى ءسوزدى بۇدان ارى سوزعىسى كەلمەدى. قياق مۇرتىن شيىرىپ الدى دا، ساپسيعان ساقالىن تارامداي وتىرىپ:

- ءبىر قادىم دا كەرى شەگىنبەيمىز، جاۋعا قارسى شابامىز! كوك ءتاڭىرىم بۇيىرتسا، بۇگىن دە جەڭىسكە جەتەمىز! - دەدى نىعارلاي سويلەپ، - كەشەگى جوسپار بويىنشا قيمىلدايمىز! تاعى دا ءبىر مارتە پىسىقتاپ الىڭدار! ال ەندى ءوز جاساقتارىڭا بارىپ، مەنىڭ بۇيرىعىمدى كۇتىڭدەر!

مىڭباسىلار ورىندارىنان ءدۇر كوتەرىلدى. كەتبۇعا مايدان الاڭىنا قالاي كىرىپ، قالاي شايقاسۋ كەرەكتىگىن وي ەلەگىنەن تاعى ءبىر قايىرا وتكىزىپ، ءسۇت پىسىرىمدەي ۋاقىت تۇنجىراعان قالپى ءۇن-ءتۇنسىز وتىردى دا، ءبىر كەزدە ورنىنان شيراق كوتەرىلىپ، ەرتتەۋلى تۇرعان اقبوز ارعىماعىنا قارعىپ ءمىندى. قالىڭ اسكەر قازداي ءتىزىلىپ، سامىرسىنداي ساپ تۇزەگەن الاڭقايعا جەلە جورتىپ كەلدى دە، الدىڭعى جاققا بارىپ تىزگىن تارتتى. ون مىڭ جاساق شايقاسقا ساقاداي ساي بوپ، تاس-ءتۇيىن دايىن تۇر. ءبارى دە قولباسشى نە دەيدى دەگەندەي، قۇلاقتارىن ءتۇرىسىپ، ەلەڭدەسە قالعان.

- سايىپقىراندارىم! ساردارلارىم مەن ساربازدارىم! - داۋىسى ساڭقىلداپ شىقتى، - سەندەر بۇل جاققا ەلدەرىڭنىڭ اماناتىن ارقالاپ كەلدىڭدەر! مويىندارىڭدا ەرلەر عانا كوتەرەر اۋىر جۇك بار. الدا سىن ساعاتى كۇتىپ تۇر. مەن سەندەرگە سەنەمىن! ءالى-اق سەندەردىڭ الدارىڭدا بۇكىل الەم تىزەرلەيتىن بولادى. بۇل جولى دا جاۋدى تالقانداپ، جەڭىسكە جەتەمىز! ءبىز جەڭبەيتىن جاۋ جوق، ءبىز المايتىن قامال جوق!..

كەتبۇعى قولباسشىنىڭ جالىندى ءسوزى ساپتا تۇرعان ساربازدارعا كەرەمەت اسەر ەتتى. ءبارى دە قىلىش ۇستاعان قولدارىن جوعارى كوتەرىپ:

- ءبىز جەڭەمىز! ءبىز جەڭىسكە جەتەمىز!.. جاۋدىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، جەرمەن-جەكسەن ەتەمىز! - دەپ ۇلارداي شۋلاسىپ، ۇرانداتىپ قويا بەردى. - ءبىزدى شىڭعىسحاننىڭ ءارۋاعى قولدايدى!..

الىستان قاراۋىتىپ جاۋ قاراسى دا كورىندى. قارا جەردىڭ شاڭىن اسپانعا شىعارىپ، قۇمىرسقاداي قاپتاپ كەلەدى. ولار جاقىنداعان سايىن، قۋ كوڭىل ورەكپىپ، تىنشي الار ەمەس. كەتبۇعانىڭ قولى دا ساپ تۇزەپ، العا قاراي جىلجىدى.

كۇن قان ساسكەگە تايانعاندا اين جالۇت تۇبەگىنىڭ تۇسىندا ەكى اسكەر ءبىر-بىرىنە بەتپە-بەت كەلىپ، قاراما-قارسى قاراپ، انتىزداپ تۇردى. ماملۇكتەر الدىندا شۇبار ايعىرعا مىنگەن قۇتىز سۇلتان مەن اۋزدىعىمەن الىسقان جيرەن قاسقا سايگۇلىكتە قىزىل كورگەن قىرانداي قومدانىپ، تۇيىلە تۇسكەن بەيبارىس قولباسشى كەلەدى. ەكەۋىنىڭ دە كوڭىلىندە الاڭ بار، ساربازدارىندا قورقىنىش پەن ۇرەي باسىم. ەكى جاق ءبىر-ءبىرىنىڭ اڭدىسىن اڭدىپ، سال-پال بوگەلە بەردى. وسىناۋ وڭتايلى ءساتتى ورايىمەن پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن كەتبۇعا قولباسشى قىلىشىن قىنابىنان جارق ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى دا:

- العا! - دەپ ايعاي سالىپ، ۇران سالا شابا جونەلدى. شايقاسقا كىرۋ تۋرالى دابىل قاعىلىپ، كەرنەي تارتىلدى.

وسى ءسات نايمان ساداقشىلارى جەبەنى جاۋعان قارداي بوراتتى. الدىڭعى قاتارى كوكتەي جۋساپ جاتسا دا، ماملۇكتەردىڭ ىركىلەر ءتۇرى جوق، ولگەن-جىتىگەندەرىنە قاراماي، جانكەشتىلىكپەن العا قاراي اتويلاپ، قويان-قولتىق شايقاسقا قويىپ كەتتى.

قيان-كەسكى ۇرىس باستالدى. الماس قىلىشتار جارق-جۇرق شاعىلىسىپ، نايزالار شاتىر-شۇتىر سوعىلىستى. تالاي بوزداق قىرشىنىنان قيىلىپ، جەتەسىنەن ءۇزىلدى. قايسىبىرى ات-ماتىمەن وماقاسا قۇلاپ، ويبايلاپ جاتتى. اقىرعان، ايعايلاعان، باقىرعان-شاقىرعان داۋىستاردان قۇلاق تۇنادى. العاشىندا ات تۇياقتارىنىڭ دۇرسىلىنەن بۇرقىراپ كوككە كوتەرىلگەن قويۋ قارا شاڭ سۋداي شاشىراعان قىزىل قاننان بىرتە-بىرتە توزاڭدانىپ بارىپ، باسىلا باستادى.

الەكەدەي جالانىپ، ارۋاقتارىن شاقىرا قيقۋعا باسقان نايماندار ءاپ دەگەننەن قارسىلاستارىن قويعا شاپقان قاسقىرداي دۇرلىكتىرىپ، العى شەپتەرىن بۇزىپ-جارىپ، تىراعايلاتا قىرعىن سالدى. سانسىز ماملۇكتىڭ باستارى دومالاپ جەرگە ءتۇستى، جاندارى شىرقىراپ كوككە ۇشتى. قان جوسىعان مۇردەلەر ءۇيىلىپ قالدى. ءبىراق، كوپتىڭ اتى كوپ، ءبىرىن شاپساڭ، ەكىنشىسى سۋماڭ قاعار جەتى باستى ايداهار سياقتى، بىرەۋىن مۇرتتاي ۇشىرسا، ەندى ءبىرى وڭمەڭدەپ جەتىپ كەلەدى. ءبىر مەزگىلدە ماملۇكتەردىڭ بەيبارىس باستاعان وڭ قاناتى ارتقا قاراي شەگىندى. جاۋ قاشتىعا ساناعان نايمانداردىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، ءبىر بولىگى سوڭدارىنان تىرقىراتا قۋا جونەلدى، ال قالعان جارتىسى تەكەتىرەس ۇرىس سالىپ جاتقان قۇتىز باستاعان سول قاناتتاعىلارىن قورشاي باستادى. ءسويتىپ، كەتبۇعانىڭ قولى ەكىگە جارىلىپ، ءبىر-بىرىنەن ءبولىنىپ قالدى. وسى مەزەت ارتتارىنان قوسىمشا كومەك كەلىپ جەتكەن وڭ قاناتتاعى ماملۇكتەر ۇرىمتال تۇستان قارسى شاۋىپ، قايىرا قويان-قولتىق ايقاسقا كىردى. بۇنداي وقىس قيمىل مەن تەگەۋرىندى كۇشتى كۇتپەگەن نايمان جاساعى اسىپ-ساسىپ، نە ىستەرلەرىن بىلمەي، ابدىراپ-اق قالادى. ايتسە دە، جەڭىستى قولدان بەرمەۋگە تىرىسىپ، ارىستانشا ارپالىسىپ، ولەرمەندىكپەن شايقاستى. ۇرىس قىزا ءتۇسىپ، بىرتە-بىرتە كەتبۇعا اسكەرىنىڭ ورتا تۇسى ىعىسىپ، سول قاناتى تۇرىلە باستادى. سونى سەزگەن جاۋجۇرەك ماملۇكتەردىڭ بويلارىنا ەرەكشە كۇش ءبىتىپ، ەكپىنىن ۇدەتكەن جەل سياقتى ەكىلەنە ءتۇستى.

ايباتىنا ءمىنىپ، كارى بۋراداي بۋىرقانىپ جۇرگەن كەتبۇعا جاۋدىڭ قوس قاپتالدان بىردەي قۋسىرا باستاعانىن بايقاپ قالدى. قارالارى تىم كوپ، الدى-ارتتارىنا قاراماي قاراقۇرتشا قاپتاپ كەلەدى. ايلالى جاۋدىڭ الداپ سوققانىن سەزىپ، كوڭىلىنە الاڭ كىردى. جەڭىستىڭ اۋىلى ەندى الىس ەكەنىن ويشا باعامداسا دا، ءوز اسكەرىنىڭ جەڭىلەتىنىنە سەنگىسى كەلمەدى. ول جاعىن ويلاۋعا دا مۇرشاسى كەلمەي، «قاندى باسىڭ بەرى تارت!» - دەپ، قارسى كەلگەنگە قايقى قىلىشىن وڭدى-سولدى سەرمەي بەردى. ءبىراق، مۇزداي قارۋلانعان قىرىق مىڭ قولعا ون مىڭ جاساقتىڭ توتەپ بەرۋى وڭاي ما، قانشا جانتالاسىپ باقسا دا، قاتارلارىنىڭ ازايا باستاعانىن سەزدى. سوندا عانا ءوز قاتەلىگىن ءتۇسىندى، سوقىر سەنىم مەن جالاڭ سەزىمگە بوي الدىرىپ، ارعى-بەرگى جاعىن ويلاي قويماعانىنا وكىنىپ، وزەگىن ءورت شارپىدى.

شايقاستىڭ ءسال سايابىرسي باستاعان كەزىندە ءبىر ساتكە كوز توقتاتىپ قاراسا، جانىندا جالعىز ۇلى ىسقاق باستاعان جانكەشتى ساربازدارى قالىپتى. كىلەڭ سايدىڭ تاسىنداي باتىر جىگىتتەر. ولىسپەي بەرىسەر ەمەس. جەڭىسكە دەگەن قۇشتارلىقتارى ارتا تۇسكەن ماملۇكتەر جان-جاقتان اش قاسقىرداي انتالاپ كەلە جاتسا دا، قارۋلارىن تاستار تۇرلەرى جوق.

كەتبۇعا قورشاۋدا قالعانىن سەزدى، ەندى ونى بۇزىپ-جارىپ وتە المايتىنىنا دا كوزى انىق جەتتى. سوندا دا ابىرجىپ، قايعىرا قويعان جوق. ەلگە قارابەت بوپ قاشىپ بارعاننان قايبىر وپا تابار دەيسىڭ. «وزەكتى جانعا - ءبىر ءولىم. تاعى دا ءبىر-ەكەۋىن جاستانىپ ولەيىن!.. ۇلىمدى ەسەبىن تاۋىپ، ەلگە قايتارىپ جىبەرۋىم كەرەك ەدى، بۇلاي بولار دەپ كىم ويلاعان. ونى دا اجال اۋزىنا ءوزىم ايداپ اكەلىپ، وبالىنا قالاتىن بولدىم-اۋ!..» - دەدى ىشتەي كۇبىرلەپ.

قاراپ تۇرىپ، ۇلىنىڭ قايراتىنا قايران قالدى. ءالى دە بەرىسپەي، جاۋمەن جاعالاسا قويان-قولتىق شايقاسىپ جاتىر. جاۋ اسكەرى وعان جاقىنداۋدان جاسقاناتىن سياقتى، تاقاپ كەلگەنىن قىلىشىمەن قيدالاپ، ات ۇستىنەن ۇشىرىپ تۇسىرەدى. جانى ءسۇيسىنىپ، كوكىرەگىن ىرزالىق سەزىمى بيلەدى. ءبىر ءسات ەندى ونىڭ دا امان قۇتىلماسىن ويلاعاندا، توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ قويا بەردى. قاباق-باسى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتتى.

وسى كەزدە قارسى جاقتان قاتتى شىققان الدەقانداي داۋىس ەستىلدى دە، ماملۇكتەر قىلىشتارىن كوتەرگەن بويلارىندا اتتارىنىڭ تىزگىندەرىن تارتىپ تۇرا-تۇرا قالىستى.

كەتبۇعا العاشىندا نە بولعانىن تۇسىنە قويمادى، ارتىنان «شايقاستى توقتاتىڭدار!» دەگەن بەلگى بەرىلگەنىن ۇقتى. سول ءسات باسىنداعى دۋلىعاسىن شەشىپ تاستاعان قارا شاشتى، ات جاقتى، الپامسا دەنەسىنە التىن تۇستەس ساۋىت كيگەن جاۋ ساردارى جيرەن قاسقا سايگۇلىگىن ويقاستاتىپ ورتاعا شىعا كەلدى. كەتبۇعا ونىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنان بەيبارىس باهادۇر ەكەنىن جازباي تانىدى. قولىنداعى جارقىلداعان الماس قىلىشىن جالاڭداتا كەتبۇعىعا جاقىنداپ كەلىپ:

- ءوز ەركىڭمەن بەرىل، جانىڭدى ساقتاۋعا ۋادە بەرەمىن! - دەدى قىپشاق تىلىندە ساڭقىلداپ.

كەتبۇعادا ودان باسقا تاڭداۋ دا جوق ەدى. وزىنەن دە بۇرىن جالعىز ۇلىنىڭ تاعدىرىنا قاتتى الاڭداۋلى ەدى. تۇلا بويىن ىزا-كەك كەرنەپ، وزەگىن وكىنىش وتى ورتەپ بارا جاتسا دا، بەرىلگەندىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە امالسىزدان وڭ قولىنا قىسا ۇستاعان الماس قىلىشىن ءۇن-ءتۇنسىز تومەن تۇسىرە بەردى.

- بۇگىن كوك ءتاڭىرىم سەندەرگە جاقتاستى! ريزا شىعارسىڭ! - دەدى بەيبارىسقا كەكتى كوزىن قاداپ.

- نەگە باستاسا دا، اللا ءوزى باستايدى!..

- كوك ءتاڭىرىم بۇگىن بىزدەن سىرت اينالدى! كوك قارشىعام دا كوك ءتاڭىرىمنىڭ قاسىنا كەتىپ قالعانداي، ۇشتى-كۇيلى كورىنبەي كەتتى!.. سودان-اق سەكەم الىپ ەدىم!.. بۇگىن سەنىڭ باعىڭ جاندى، بەيبارىس، جەڭىسىڭدى تويلاي بەر!..

- اللا دەگەن راحماتىم شەكسىز، اللا ءوزى جار بولدى!..

- ەندى نەعىپ تۇرسىڭ، جەڭىمپاز قولباسشى، تەزىرەك ءولتىر! جانىمىز كوك ءتاڭىرىمنىڭ جانىنا بارىپ، ماڭگىلىك جاي تاپسىن!

- قايدا اسىعىپ تۇرسىڭ! اجال جەتسە، سەنەن سۇراماس!..

- جانىم سەنىڭ قىلىشىڭنىڭ ۇشىندا تۇرعانىن بىلەمىن، ەندى نە ىستەسەڭ دە ەركىڭدە! - دەدى كەتبۇعا دا قىپشاق تىلىندە جاۋاپ قايتارىپ. - قولىڭنان ەشكىم قاعا قويماس! ولتىرەر بولساڭ، جانىمدى توزاق وتىنا كۇيدىرە بەرمەي، تەزىرەك ءولتىر!

- مەن بەرگەن ۋادەمنەن ەشقاشان تايقىپ كورگەن ەمەسپىن. ءوزىڭىزدىڭ دە، ۇلىڭىزدىڭ دا ءومىرىن امان ساقتاۋعا ۋادە بەرەمىن! - دەدى دە بەيبارىس جانىندا تۇرعان امىرلەرگە بۇرىلىپ، يەگىن قاقتى، - سۇلتاننىڭ شاتىرىنا الىپ جۇرىڭدەر!

بەيبارىستىڭ سوڭىنان ايتەمىر، اناس، بالاپان، باهادۇر، بەكتۇر، بايعان سياقتى قىپشاقتان شىققان امىرلەر ەرە ءجۇردى. ءبىر-بىرلەرىنە كوز قيىقتارىمەن قاراسىپ، ءوزارا ىمداسىپ قويادى. سىرت كوزگە ەشتەڭە سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ باقسا دا، سۇڭعىلا كەتبۇعا ولاردىڭ ويلى جانارلارىنان ىشتەرىنە بۇككەن ءبىر سىردىڭ بارلىعىن انىق اڭعاردى. بەرىسكەن ۋادەلەرى، بايلاسقان سوزدەرى بار سياقتى. ءبارىنىڭ دە ىم-جىمدارى ءبىر ەكەنىن ءىشى سەزىپ، سەكەم الىپ، سەزىكتەنە باستادى.

- ۇلىمدى نە ىستەيسىڭ؟ - دەدى كەتبۇعا بەيبارىسقا قاراپ.

- بىزبەن بىرگە ءجۇرسىن!

قابا ساقالدى، جيرەن شاشتى قۇتىز سۇلتان جالپاق توبەنىڭ ۇستىنە تىگىلگەن شاتىرىنىڭ ىشىندە جاپادان جالعىز وتىر ەكەن. جەيدەسىن شەشىپ تاستاپتى. ءجۇن باسقان ارىق دەنەسى قۋشيىپ، قۋسىرىلا تۇسكەن. سۇيەكتەرى تەرىسىنە جابىسىپ قالعانداي، شودىرايىپ كورىنىپ تۇر. جارالانعان بولۋى كەرەك، سول جاق يىعى مەن كەۋدە تۇسىن اق داكەمەن بايلاپ الىپتى. جەڭىس تويىن باستاپ جىبەرگەن سياقتى، قىزارا ءبورتىپ، قىزىپ العان. بەيبارىستى كورگەن بويدا قاباعىن تۇكسيتىپ، سالعان جەردەن دۇرسە قويا بەردى:

- سەنىڭ جاساعىڭ نەگە قاشتى؟ - دەدى ءتۇسىن سۋىتىپ.

- ءبىز قاشقان جوقپىز، جاۋدى الداۋسىراتىپ، قۇرعان قاقپانعا تءۇسىرۋ ءۇشىن ادەيى شەگىندىك! بۇل ءبىزدىڭ سوعىستاعى ايلا-ءتاسىلىمىز ەمەس پە؟! - دەدى بەيبارىس سابىرلى قالپىن جوعالتپاي.

- جو... جوق... ولاي اقتالما. سەنىڭ كەيبىر امىرلەرىڭ مايدان دالاسىن تاستاپ قاشىپ كەتتى. سونىڭ كەسىرىنەن قانشاما بوزداقتاردان ايىرىلىپ قالدىق. بۇعان سەن دە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىسسىڭ! ساعان وسى شايقاستا جەڭىسكە جەتسەك، الەپپونىڭ تىزگىنىن ۇستاتام دەپ ۋادە بەرىپ ەدىم.ەندى ونىڭ قيسىنى كەلە قويماس. الەپپونىڭ ءامىرى عىپ لۋلۋدى تاعايىندايمىن!

- مەن شە؟

- سەنىڭ جاعدايىڭ بەلگىلى بولدى. الدى-ارتتارىڭا قاراماي قاشقاندارىڭا قاراعاندا، ءوزىڭ ءجيى ايتاتىن اعايىندارىڭا كومەكتەسكىڭ كەلدى-اۋ دەيمىن! - دەدى قۇتىز كەكەسىنمەن كەكجيىپ.

- ءبىز قاشقان جوقپىز، شەگىندىك! ەگەر شەگىنبەسەك، جاۋ شەبىن تاستاپ شىقپاس ەدى عوي. وندا ءتىپتى قيىنعا سوعىپ، ەكى-ءۇش ەسە شىعىن شىعار ەدى!

- بىلە-بىلسەڭ، ادامنىڭ ءوز كىناسىن مويىنداۋى دا ۇلكەن ەرلىك!

- مەن ءوزىمدى كىنالى سانامايمىن!

- جوق، سەن كىنالىسىڭ!

قۇتىز وسىنىڭ ءبارىن ادەيى ىستەپ تۇرعانداي كورىندى. بەيبارىستى تۇقىرتىپ الماق بولدى ما، الدە تاعى ءبىر باقاي ەسەبى بار ما، تىرناق استىنان كىر ىزدەگەندەي، جوقتان وزگەنى سىلتاۋراتىپ، قازىمىرلانا ءتۇستى. بەيبارىس تا قايتا قويمادى، ءوز ءىسىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ باقتى.

كەتبۇعا ابىز بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءبىر بىتىسپەس كيكىلجىڭنىڭ بار ەكەنىن سەزدى. ءبىراق، قايران قىلۋعا قايرات جوق، تۇرعان ورنىندا تاستاي قاتىپ ءۇن-ءتۇنسىز تۇرا بەردى. ءبىر مەزەت قۇتىز سۇلتان بەيبارىستى جۇندەۋىن قويىپ، كەتبۇعاعا قاراي بۇرىلدى:

- جازىقسىز ادامداردىڭ قانىن توككەن، ۇلى باتىرلار مەن اقسۇيەكتەردى وتىرىك ۋادەلەرمەن الداعان، اقىرى قولعا ءتۇستىڭ بە، كارى قاقپاس؟!. - دەدى قىپشاقشا ءسوزىن ساباقتاپ.

كەتبۇعا ايبىنى اسىپ، مەرەيى تاسىپ تۇرعان سۇلتاننىڭ قاهارىنان قايمىعا قويعان جوق. ەش تايسالىپ، تايساقتاماستان قۇتىزدىڭ سۇستى جۇزىنە تىكە قاراپ:

- مەن ەشقاشان جازىقسىز ادامداردىڭ قانىن توككەنىم جوق، ەشكىمدى دە الداعان ەمەسپىن. ول ساعان بولماسا، ماعان جات عادەت! سوعىستىڭ جازىلماعان ءوز قاعيداسى بار ەكەنىن بىلەسىڭ... ەگەر مەن بۇگىن سەنىڭ قولىڭنان مەرت بولسام، ول سەنىڭ مىقتىلىعىڭنان ەمەس. مەنىڭ اجالىم جەتسە، جاراتقاننان دەپ بىلەمىن! بۇل ۋاقىتشا جەڭىسىڭمەن ءوزىڭدى ءوزىڭ الداۋسىراتپا، ءوزىڭدى ءوزىڭ الداما. مەنىڭ ءولىمىم تۋرالى حابار قۇلاعۋ حانعا جەتىسىمەن-اق، موڭعول اسكەرى باعداتتان مىسىر قاقپالارىنا دەيىنگى جەرلەردى الاقۇيىنداي تاپتاپ وتەدى. مەن سەن سەكىلدى يەمدى ءولتىرىپ، بيلىككە ۇمتىلعان جوقپىن! سەن شاجارات حانىمنىڭ ەتەگىنە جابىسىپ، الدىمەن ءوزىڭنىڭ ۇستازىڭ - ايبەكتىڭ كوزىن قۇرتتىڭ. ول از بولعانداي، بالاسىن تاقتان تايدىرىپ، تار قاپاسقا قامادىڭ. ارتىنان قويىنداسىڭ شاجاراتتى دا زىندانعا سالدىردىڭ. بۇل ادامشىلىققا جاتا ما؟!. - دەدى قاسقايىپ تۇرىپ.

- ءاي، كارى قاقپاس، جاس بالا پاتشا بولىپ نە جارىتار ەدى؟!. سوندىقتان ەل باسىنا كۇن تۋعان وسىنداي قىسىلتاياڭ شاقتا جەرىمدى جاۋ تابانىنا تاپتاتپاس ءۇشىن بار بيلىكتى قولىما، بارشا جاۋاپكەرشىلىكتى موينىما العانىم راس. ايتپەسە، سەندەر ەرتەڭ-اق، ەگيپەتتىڭ قاق تورىندە تايراڭداپ وتىرار ەدىڭدەر! سول ءۇشىن دە جاس سۇلتاندى تاقتان تايدىرىپ، شايپاۋ شەشەسىن زىندانعا سالدىردىم!.. بۇل جاعىنان مەنى سەن تۇگىل، اللا دا كىنالاي قويماس. مەن نە ىستەسەم دە، ەلىم ءۇشىن ىستەدىم! - دەدى قۇتىز تۇكىرىگى شاشىرىپ.

- سەنىڭ ەلىڭ قايدا، ءوزى؟ - دەدى كەتبۇعا دا قايتپاي، - سەن قىپشاقتىڭ بالاسى ەمەسسىڭ بە؟ ەلىڭ - قىپشاق ەلى، جەرىڭ - قىپشاق جەرى ەمەس پە؟!. سەنىڭ سونىڭ جوعىن جوقتاپ، جىرتىعىن بۇتىندەۋگە ءتيىستى ەمەسسىڭ بە!..

- قىپشاقتىڭ بالاسى ەكەنىم راس. شىن اتىم - ماحمۇد بين مامدۋد ەكەنىن دە جاسىرمايمىن. حورەزم شاحى جالالۋدديننىڭ جيەنىمىن، ياعني پاتشالاردىڭ تۇقىمىنانمىن. مەن ءوزىمنىڭ عانا ەمەس، سول ناعاشىلارىمنىڭ دا كەگىن قايتاردىم! ال قازىر مىسىردىڭ سۇلتانىمىن. ادام كىمنىڭ قۇدىعىنىڭ سۋىن ىشسە، سونىڭ ءسوزىن سويلەپ، سونىڭ مۇددەسىن ويلاۋى كەرەك!

- سەن ساتىلعان قۇلسىڭ، قۇلقىنىن عانا ويلايتىن ساتقىنسىڭ!

قۇتىز كەتبۇعانىڭ ءسوزىن مازاققا اينالدىرعانداي، ميىعىنان مىرس ەتتى دە، جىمپيما مىسىقتاي جىمىسقىلانا:

- ءوزىڭ كىمسىڭ؟ كىمنىڭ سويىلىن سوعىپ كەلدىڭ بۇل جاققا؟ - دەدى كوزدەرى ويناقشىپ.

- مەن بۇندا ەلىمنىڭ اماناتىن ارقالاپ كەلدىم! سەن ونى تۇسىنە المايسىڭ! قىپشاق پەن نايمان جەرىن موڭعولداردان ءبولىپ الىپ، قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدىرۋ جونىندە جوشى حان ەكەۋمىزدىڭ قۇپيا جوسپارىمىز بار ەدى. جوشى موڭعول ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قانىمىز، تۋىسىمىز... وكىنىشتىسى، عۇمىرى قىسقا بولدى. ونىڭ تۇبىنە شىڭعىسحان مەن شاعاتاي جەتتى. مەن ونى جاقسى بىلەم. بۇنى بەركە حان دا بىلەدى، ونىڭ دا بىزگە ءىش تارتادى. ودان دا بىزگە كومەكتەس!..

- سەن قۋ قاقپاس، كىمدى الداماقسىڭ! ءوز وتىرىگىڭ وزىڭە! مەن وعان سەنە المايمىن! سەنى الدا اجال كۇتىپ تۇر! - دەدى مەيماناسى تاسىپ ماسايراپ تۇرعان قۇتىز اقي كوزىن اقشيتىپ، - اجال... وي-ارمانىڭدى و دۇنيەگە بارعاندا ىسكە اسىرارسىڭ!..

- سەنبەسەڭ سەنبەي-اق قوي، سەنى ءوز ەلىڭ، ءوز ۇرپاعىڭ قارعايتىن بولادى. سەن قارعىسقا قالاسىڭ! قارعىس ارقالاپ ولەسىڭ! موڭعول قانشا مىقتى بولسا دا، قالىڭ جۇرتتى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرە المايدى، بايلىقتى تالان-تاراجعا سالسا دا، قارا جەردى ارقالاپ كەتە المايدى. مەن ەلىمنىڭ ەرتەڭى مەن اماندىعى ءۇشىن قارتايعان شاعىمدا دا ات ۇستىنەن تۇسپەي ءجۇرمىن! ال سەن، قۇتىز، قانىڭ قىپشاق بولسا دا، قارعى باۋلى توبەتسىڭ. اتىڭ ايتىپ تۇرعانداي، قاباعان ءيتسىڭ!.. زاتىڭ قۇل بولماسا دا، اتىڭ قۇل، ماملۇكسىڭ - مەملەكەت قۇلىسىڭ! بۇگىن، مىنە، اتا-باباڭنىڭ ارۋاعىنا سىيىنىپ كەلگەن ءوز ۇلىسىڭنىڭ ۇلاندارىن قىرىپ وتىرسىڭ. سوندا سەنىڭ جوقتاعانىڭ كىمنىڭ، قاي ەلدىڭ نامىسى؟ سەن ودان دا ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاۋىپ، جالدامالى قۇلدىقتان قۇتىل! ولسەڭ مىنالار سيياقتى جوقتايتىن ەل-جۇرتىڭ قالسىن ارتىڭدا...

قۇتىرعان قاسقىرداي كوزدەرى الاق-جۇلاق ەتكەن قۇتىز سۇلتان بۇل ءسوزدى قۇلاعىنا دا ىلمەدى، جۇرەگى دە ءجىبي قويمادى. قايتا تاعدىرى قىل ۇشىندا تۇرعان جاۋىنىڭ ءتىلىن تارتپاعانىمەن قويماي، ءوزىن كىنالاي باستاعانىنا ىزاسى كەلىپ، قاتۋلانا ءتۇستى. بەزگەگى ۇستاعان جانداي، قول-اياعى دىرىلدەپ، اۋزى-باسى جىبىرلاپ كەتتى.

- دوعار! - دەدى ايعاي سالىپ.

كەۋدەسىن كەك قىسقان كەتبۇعا قايمىعار ەمەس، توسىلار ءتۇرى جوق:

- مەن ءيسى دەشتى قىپشاقتىڭ ۇلىق ءبيىمىن. تورەلىگىم مىناۋ: قارعىس، قارعىس ساعان. قارعىس اتسىن سەنى! - دەپ قۇتىزدىڭ بەتىنە بىلش ەتكىزىپ تۇكىرىپ جىبەردى.

اشۋعا بۋلىققان قۇتىز سۇلتان ءبىر دەمدە-اق قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ الدى دا، كوز ىلەسپەن شاپشاڭدىقپەن سىلتەپ كەپ جىبەردى. اق ساقالىن قان جۋىپ كەتكەن كەتبۇعا تىزەرلەي بەرىپ، ەتپەتتەي قۇلاپ ءتۇستى.

ءوز ىسىنە ماسايراي تەرىس اينالا بەرگەن قۇتىزعا ايتەمىر مەن بالاپان تاپ بەردى. قالعان امىرلەر دە قاراپ قالعان جوق، جابىلا كەتىپ، قىلىشىن تارتىپ الدى دا، ەكى قولىن ارتقا قايىرىپ، تاپجىلتپاي ۇستاپ تۇردى. بەيبارىس ءبىر-ەكى اتتاپ سۇلتانعا تاقاپ كەلدى دە، وتكىر قانجارىن تاماعىنا تاقاپ:

- ەندىگى كەزەك سەنىكى! - دەدى داۋىسىن سوزىپ. - شىنىڭدى ايتشى، مەن بۇرىن قيمىلداماسام، سەن ءبارىبىر مەنى ءتىرى جۇرگىزبەس ەڭ!.. ءىسىڭ مەن سوزىڭنەن وسىنى انىق بايقادىم! بايقادىم دا...

- جوق، سەن ولاي قاتەلەسپە، بەيبارىس، مەن سەنى اشۋعا قيسام دا، ولىمگە قيماس ەدىم، - دەدى قۇتىزدىڭ قۇتى قاشىپ.

- جوق، قۇتىز، مەن سەنى جاقسى بىلەمىن عوي! ساعان اياۋشىلىق پەن ادامشىلىق مۇلدە جات. ءوزىڭنىڭ باس پايداڭ ءۇشىن ءبارىن ساتىپ كەتە بەرەسىڭ! ايتپەسە، سەن ەكەۋمىزدىڭ اعامىز، وسىنداعى قىپشاقتاردىڭ كوسەمى اقتاي ءامىردى نەگە ءولتىردىڭ! ونىمەن دە قويماي، ونىڭ ارتىنا ىلەسكەن ءوز قانداستارىڭدى دا قىناداي قىردىڭ، تونادىڭ، قۋعىنعا ءتۇسىردىڭ! دارعا استىڭ، ول از بولعانداي، تىرىدەي اعاشقا قاقتىڭ! اباقتىلارعا قاماپ، زىنداندارعا توعىتتىڭ! وتىرىك پە، وسى؟!.

- ولار ايبەك سۇلتانعا قارسى كوتەرىلدى عوي! - دەدى قۇتىز كۇمىلجىڭكىرەپ.

- نە ءۇشىن ەكەنىن سەن جاقسى بىلەسىڭ عوي. ول دا سەن سياقتى ساتقىندار بولماسا، قىپشاقتارعا قىرىن قارادى ەمەس پە؟!. قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، تورعايداي توزدىرىپ، جان-جاققا بوستىرىپ جىبەرگەن جوقپا، باۋىرلارىڭدى. مىنالارعا قاراشى، - دەدى بەيبارىس جاعالاي قورشاپ تۇرعان امىرلەردى قولىمەن نۇسقاي، - ءبارى دە ءوز باۋىرلارىڭ. سەن ايبەكپەن بىرىگىپ، وسىلاردىڭ بارىنە تىزەڭدى باتىردىڭ، قاندى شەڭگەلىڭدى سالدىڭ! وتىرىك دەسەڭ، كوزدەرى تۇر عوي، وزدەرى ايتسىن! اقتاي كوسەم مەن سول قىرعىندا شەيىت بولعان باۋىرلارىمىز ءۇشىن ەندى سەنىمەن ەسەپ ايىرىسۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ تۇر!

- مەن ول كەزدە ايبەك سۇلتاننىڭ بۇيرىعىن ورىندادىم! ونىڭ ماعان قانداي جاقسىلىق جاساعانىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي!

- سونداي جاقسىلىق جاساعان ادامنىڭ ۇرپاعىنا نە ىستەدىڭ سەن! سەن وپاسىز ساتقىنسىڭ! قاتەلىگىڭدى تەك قانمەن عانا جۋاسىڭ!.. ال امان قالدىرسام، ءبارىمىزدىڭ دە تۇبىمىزگە جەتەرىڭ انىق! سول جولى قولىڭا تۇسسەم، اقتاي اعامىزبەن بىرگە مەنى دە ولتىرەر ەدىڭ. ءبىراق، سول ءتۇنى كارراتين قاقپاسىن ورتەپ، امالداپ قاشىپ كەتتىم. سودان بەرى ىشىڭە قان قاتقانىن دا جاقسى بىلەمىن. ال شايقاس الدىندا مەن ساعان كەرەك بولدىم! ەندى ماعان ءولىم تۇزاعىن قۇرا باستاعانىڭدى انىق سەزدىم! ايتپەسە، الەپپو ايماعان بەرەم دەگەن ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ!

- بەرەم... بەرەم... - دەدى قۇتىز جاندالباسالاپ.

بەيبارىستىڭ ەزۋىنە كۇلكى ءۇيىرىلدى:

- وعان جاڭا عانا لۋلۋدى تاعايىندايمىن دەدىڭ عوي!

- ونى ەمەس، سەنى قويام! بۇكىل الەپپو ءوڭىرىن ساعان بەرەمىن. - دەدى قۇتىز كوزى الاقتاپ.

- الداماي-اق قوي، مەن ەندى ساعان ءبارىبىر سەنبەيمىن. سوندىقتان ساعان ءولىم! تەك قانا ءولىم!..

- بەيبارىس... - دەدى قۇتىز جالىنىشتى كەيىپ تانىتىپ، - سەن ءالى سۇلتان بولاسىڭ!

- وسىنداي الداپ-ارباۋمەن سۇلتاندىققا جەتىپ، تالاي جازىقسىز جاننىڭ قانىن موينىڭا جۇكتەگەنىڭ ازداي، نەعىپ قالتىراپ تۇرسىڭ! - دەدى بەيبارىس قۇتىزعا كوزىنىڭ سۇعىن قاداي، - سەنىڭ قورقاۋ ەكەنىڭدى ءبىلۋشى ەدىم، ءبىراق ءدال وسىنداي قورقاق ەكەنىڭدى بىلمەپپىن! كەتبۇعادان جانىڭ ارتىق ەمەس شىعار! اجالدى قالاي قارسى الۋ كەرەك ەكەنىن جاڭا عانا ءوز كوزىڭمەن كوردىڭ عوي! شىنىڭدى ايتشى، بۇلعاققا قانداي تاپسىرما بەرىپ ەدىڭ؟ ءوز اۋزىڭنان ەستىگىم كەلىپ تۇر. ايتقاندى مويىنداۋ دا ۇلكەن ەرلىك!..

الدەكىمنەن كومەك كۇتكەندەي، جان-جاعىنا جالتاقتاپ، قيپاق قاققان قۇتىز «ءبارىن بۇلدىرگەن سەن ەكەنسىڭ عوي!» دەگەندەي، بۇلعاق امىرگە الا كوزىن اتا قارادى.

- مەن... مەن... - دەدى قۇتىزدىڭ داۋىسى دىرىلدەپ. - مەن وعان...

بەيبارىس ونىڭ ءسوزىن سوڭىنا دەيىن تىڭداعىسى كەلمەدى. سول قولىمەن جەلكە تۇسىنان بۇرە ۇستادى دا، وڭ قولىنداعى وتكىر قانجارىن جۇرەك تۇسىنا بويلاتا سۇعىپ جىبەردى. ەكى كوزى الاقتاعان سۇلتان ءتىل قاتۋعا دا شاماسى كەلمەي، بەيبارىستىڭ اياعىن قۇشا قۇلاپ ءتۇستى.

- اكەمىزدىڭ ءومىرىن ساقتاي المادىم! - دەدى بەيبارىس ەندى ىسقاققا قاراي بۇرىلىپ، - شەشە الماي جۇرگەن دۇنيەنىڭ ءبىر جۇمباق سىرى بار ەدى. سونى شەشكىزسەم دەپ ەدىم... امال قانشا... سەن مەنىڭ جانىمدا بولاسىڭ! قىپشاق دالاسىمەن بايلانىس جاساپ، تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتامىز! سول ءۇشىن دە سەن ماعان كەرەكسىڭ!.. ەلشىلىك قىزمەت اتقاراسىڭ!..

ىسقاق ءتىس جارىپ، ءتىل قاتا قويمادى. ءۇنسىز عانا باسىن ءيىپ، كەلىسكەن سىڭاي تانىتتى.

ءبارى جابىلىپ، كەتبۇعا مەن قۇتىزدىڭ مۇردەلەرىن بولەك-بولەك جاتقىزدى دا، ۇستەرىنە اق جاۋىپ، سىرتقا شىقتى. تەك ىسقاق قانا اكەسىنىڭ ءولى دەنەسىن تاستاپ كەتۋگە قيماي، ىركىلە بەردى. ىلدىم-جىلدىم قيمىلدايتىن بەكتۇر ءامىر سامىرسىنداي سامساپ تۇرعان قالىڭ قولدىڭ الدىنا شىعىپ:

- قۇتىز سۇلتان ءولدى! - دەدى ساڭق-ساڭق ەتىپ، - ەندىگى سۇلتانىمىز بەيبارىس بولادى! قۇتىزعا اللانىڭ راحىمىن سۇراڭدار، جاڭا سۇلتاندارىڭ بەيبارىسقا اماندىق تىلەڭدەر!

قاپەلىمدە نە بولعانىن تۇسىنە الماي، دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتا ۇرپيىسە قالعان ماملۇكتەر ءدوڭ باسىنان ەپپەن باسىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان بەيبارىس باهادۇردىڭ وزدەرىنە سىرالعى جايدارى قالپىن كورىپ، الابۇرتقان الاڭ كوڭىلدەرى ورىندارىنا تۇسكەندەي، جۇزدەرىنە جىلىلىق ۇيالاپ، كوزدەرىندە شاتتىق نۇرى وينادى. سول ءسات سىلتىدەي تىنا قالعان تىلسىم تىنىشتىقتى بۇزا جان-جاقتان ۇرانداعان داۋىستار جامىراي شىقتى. ساربازدار قولدارىنداعى قىلىشتارىن جوعارى كوتەرىپ، ۇلارداي شۋلاسىپ قويا بەردى:

- بەيبارىس جاساسىن! جاڭا سۇلتان جاساسىن! بەيبارىس سۇلتان جاساسىن!..

ابىر-دابىركۇشەيىپ، داۋرىققان داۋىستار كوبەيىپ كەتتى...

قاس قارايىپ، توڭىرەكتى قاراڭعىلىق تۇمشالاي باستادى. كۇن قىزارىپ باتسا دا، اي اعارىپ شىعىپ كەلەدى.

جاڭا اي تۋىپتى، تىكەسىنەن. تۇن تۇنەگىن تۇرە قۋىپ، اينالاعا جارىق شاشىپ، جارقىراپ-اق تۇر.

زار زاماننىڭ زارلى كۇيىن ۋىلگە سالعانداي، تەرىستىكتەن وكپەك جەل ەسەدى.

دۋمان رامازان