دالانىڭ جاۋىنگەر ايەلدەرى

استانا. قازاقپارات - ەرلىگى ەرگە بەرگىسىز قىزدار قاي زاماندا دا بولعان. كونە داۋىردە دالالىق تايپالاردىڭ قىزدارى سوعىستا ەرلەرمەن تىزە قوسىپ، جاۋدان قايتپاي شايقاسقان. ونداي باتىر قىزدار تۋرالى حالىق تالاي اڭىزدار قالدىرعان.

اڭىز ءتۇبى - شىندىق دەسەك، ەل قورعاعان باتىر قىزدار تۋرالى اڭگىمەلەر ومىردە بولعان جايتتار نەگىزىندە تۋعانى انىق. وعان دالەل - ءبىزدىڭ ارعى بابالارىمىز ساقتار مەن عۇندار داۋىرىندەگى باتىر ايەلدەر تۋرالى ەجەلگى تاريحشىلاردىڭ قالدىرعان دەرەكتەرى.

گرەك اڭىزدارىنداعى امازونكا-لار - ۇلى دالادا كوشىپ-قونىپ عۇمىر كەشكەن تايپالاردىڭ جاۋىنگەر ايەلدەرىنىڭ بولمىسىن سۋرەتتەۋدەن تۋعان اڭگىمە مە دەپ ويلايسىڭ. سەبەبى ولار امازونكالار تۋرالى اڭىز قالدىرا وتىرىپ، ساق-عۇن داۋىرىندەگى باتىر ايەلدەر جايىندا دا جازعان.

گەرودوتتىڭ 1972 -جىلى لەنينگرادتىڭ «ناۋكا» باسپاسىنان جارىق كورگەن «تاريح» اتتى كىتابىندا: «ساقتىڭ پاتشايىمى توميريس (تۇمار پاتشايىم) پارسىلار ولتىرگەن تۇماردىڭ بالاسى سپارگاپيستىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن كيرگە قارسى جارتى ميلليون اسكەر جىبەرەدى. وسى جارتى ميلليون اسكەردىڭ 200000 اسكەرى جاۋىنگەر ايەلدەر ەدى» دەپ جازعان.

گرەك تاريحشىسى كتەسيدىڭ «ساق ايەلدەرى ەرجۇرەك كەلەدى، سوعىس ءقاۋپى تونگەندە ەرلەرىنە كومەك كورسەتىپ، ۇرىسقا ارالاسادى» دەپ جازعان تاريحي مالىمەتىنەن ساقتاردىڭ باتىر ايەلدەرىنىڭ باسقىنشىلارمەن سوعىستا ەلىن قورعاعانىنا كوزىمىز جەتەدى. ساق-تۇرىكتەردىڭ تاعى ءبىر حانشايىمى دارىبيكە تۋرالى بەلگىلى عالىم ءا. قوڭىراتبايەۆ «قازاق ەپوسى جانە تۇركولوگيا» اتتى كىتابىندا اسا ماڭىزدى دەرەكتەر كەلتىرەدى. ال بەلگىلى ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، عالىم ا. قىراۋبايەۆانىڭ «ەجەلگى ادەبيەت» اتتى عىلىمي كىتابىندا زارينا پاتشايىمنىڭ قىرىق قىزدان قۇرالعان جاۋىنگەر جاساعىنىڭ بولعانى تۋرالى ايتىلادى. قاراقالپاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى «قىرىق قىز» داستانىندا گۇلايىمنىڭ قىرىق قىزدان قۇرالعان جاساعى بولعانى جىرلانادى.

«قازاق سوزدىگى» اتتى كىتاپتا «امازونكالار - ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىنداعى جاۋىنگەر ايەلدەر» دەپ، ال جاۋگەر دەگەنىمىز - «باتىل، ەرجۇرەك، قايتپايتىن، ايباتتى، قاجىرلى جاۋىنگەر» دەپ جازىلعان.

ەجەلگى گرەكتەردىڭ «ارگوناۆتاردىڭ قايتا ورالۋى» اتتى ميفتىك اڭىزىندا ياسون مەن مەدەيا ءوزىنىڭ جانىنداعى باتىرلارمەن «ارگو» قايىعىن تەڭىزگە ءتۇسىرىپ ءجۇزىپ كەتەدى. ارگونوۆتار ءۇش كۇن ءجۇزىپ، سكيفيا جاعالاۋىنا - ساقتاردىڭ ەلىنە جەتەدى. بۇدان ولاردىڭ ساقتار جايىندا ەرتە كەزدەن بىلگەنى كورىنەدى.

«قازاق سوزدىگىندە» كورسەتىلگەندەي، امازونكالار ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىنداعى جاۋىنگەر ايەلدەر دەيدى. ساقتاردىڭ جاۋىنگەر ايەلدەرى تۋرالى الماتى قالاسىنداعى «بالاۋسا» باسپاسىنان 2012 -جىلى جارىق كورگەن «ەجەلگى گرەتسيا ميفتەرى مەن اڭىزدارى» اتتى كىتاپتا بار.

تەسەيدىڭ افينىنى كەمەڭگەرلىكپەن بيلەگەنى، گرەك باتىرلارىنىڭ ەرلىك ىستەرىنە قاتىسۋ ءۇشىن افينىنى تاستاپ ءجيى-ءجيى جورىققا شىققانى، گەراكلدىڭ امازونكالارعا قارسى جورىعىنا قاتىسقانى جونىندە بىلاي دەپ جازادى: «امازونكالار قالاسى فەميسكيرانى العاندا تەسەي ەرجۇرەكتىگىنىڭ قارىمجىسى رەتىندە امازونكالاردىڭ پاتشايىمى انتيوپانى افينىعا الىپ كەلدى. افينىعا كەلگەن سوڭ انتيوپا تەسەيگە جار بولدى. باتىر ءوزىنىڭ امازونكالار حانىمىمەن نەكەلەسۋ تويىن بارلىق ءسان- سالتاناتىمەن وتكىزدى».

امازونكانىڭ پاتشايىمى انتيوپا وسىلاي تەسەيگە جار بولادى. انتيوپا تەسەيدى جاقسى كورگەندىكتەن ەمەس، امالى تاۋسىلعاندىقتان وعان تۇرمىسقا شىقتى.

بۇعان نامىسى كەلگەن امازونكالار تەسەيگە قارسى سوعىس اشتى: «امازونكالار قالالارىن قيراتقان گرەكتەردەن ءوش الىپ، ءوز ويلارىنشا، تەسەيدىڭ تۇتقىنىندا وتىرعان پاتشايىمىن قۇتقارماق بولدى. ولاردىڭ قالىڭ اسكەرى اتتيكاعا لاپ قويدى. قالانى قورعايتىن جاۋىنگەرلەر امازونكالاردىڭ تەگەۋرىنىنە شىداي الماعان سوڭ، افينىلىقتاردىڭ باس ساۋعالاۋىنا تۋرا كەلدى. امازونكالار ءتىپتى قالاعا باسىپ كىرىپ، تۇرعىنداردى تاسقامال - اكروپولگە تىعىلۋعا ءماجبۇر ەتتى. ولار ارەوپاگ توبەسىنە لاگەرلەرىن قۇرىپ، افينىلىقتاردى قورشاۋدا ۇستادى. افينىلىقتار قاھارلى جاۋىنگەرلەردى قۋماق بولىپ، نەشە دۇركىن شابۋىلعا شىعىپ تا كوردى. اقىرى، شەشۋشى مايدان باستالدى.

امازونكالار تەسەيگە قارسى شىعىپ، وزدەرىنىڭ سۇيىكتى حانشايىمى انتيوپانى قۇتقارماق بولدى ما، الدە ونى ساتقىندىعى ءۇشىن ولتىرمەك بولدى ما؟

انتيوپا وسى ساتتە ءوزىنىڭ كۇيەۋى تەسەيگە جاقتاسىپ، جاۋىنگەر ايەلدەرگە قارسى شايقاستى. انتيوپا وسى شايقاستا امازونكانىڭ قولىنان مەرت بولدى، كەۋدەسىنە جاۋىنگەر ايەلدىڭ ءبىرىنىڭ نايزاسى قادالعان ەدى.

ساق پاتشايىمى زارينانىڭ ءوز حالقى مەن جەرىن باسقالارعا قيماي، كورشى ەلدىڭ حانزاداسىنا تۇرمىسقا شىقپاعانى، تۇمار پاتشايىمنىڭ دا پارسى پاتشاسى كيردىڭ ايەلى بولۋدان باس تارتقانى ولاردىڭ ءوز حالقىنا ادال بولعانى، ءوزىنىڭ قارا باسىنان حالىق مۇددەسىن جوعارى قويعانى ەدى.

ساق پاتشايىمدارى زارينا دا، تۇمار دا، دارىبيكە دە، گۇلايىم دا ساق-تۇركىلەردىڭ جاۋىنگەر ايەلدەرىنىڭ پاتشايىمى انتيوپانىڭ ساتقىندىق ءىس-ارەكەتىن قايتالاعان جوق.

قازاقتىڭ كورنەكتى عالىمى ءا. قوڭىراتبايەۆ «قازاق ەپوسى جانە تۇركولوگيا» اتتى كىتابىندا گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ، ورتالىق ازيانىڭ ەجەلگى وقىمىستىلارىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ بىلاي دەپ جازادى: «گەرودوتتىڭ ايتۋىنشا، كير I (558-529 ج. ج. ) كاسپي سىرتىنداعى ماسساگەتتەرگە كەلگەندە، ماسساگەتتەردىڭ پاتشاسى ايەل بولعان، ونىڭ اتىن تاميريس (بىردە تاميراميدا) دەپ اتاعان. كير تاميراميدانىڭ بالاسى سپارگانيستى ولتىرگەن سوڭ، تاميراميدا كيرگە قارسى 300 مىڭ ەركەك، 200 مىڭ ايەل اسكەر الىپ اتتانعان. مەرۆتە ول كيردى جەڭىپ، مەسكە قان قۇيىپ، باسىن سوعان سالىپ قويعان دەيدى گەرودوت. وسى جولى تاميريس جارتى ميلليون اسكەرگە ساكۋقيا دەيتىن ۇلكەن توي بەرگەن.

بۇل «ايەل- انا» قۇرمەتىنە بەرىلەتىن توي بولعان. سترابون سونداي تويدى پارسىلار دا جاساعان دەي كەلە، كيردىڭ ءوز جەڭىسىن تاڭىردەن بولعان كومەك دەپ ءبىلىپ، ولاردىڭ ءارۋاعىنا توي جاساعانىن، ونى «ساكەيا» دەپ اتاعانىن باياندايدى. سوندا «ساكەيا» ايەل ءتاڭىرىنىڭ اتى بولماق.

ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن V عاسىردا پارسى جەرىندە زورواستريزم تۋسا، «ساكەيا تويى» ساقتارعا ءتان كۋلت بولعان. ساقتار ەركىن، ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن تايپا ەدى. بۇل ماعلۇماتتار ساق-ماسساگەت تايپالارىنىڭ ول كەزدە ءالى دە بولسا ماتريارحات ساتىسىندا بولعانىن كورسەتەدى».

ساقتار ايەل-انانى ەرەكشە قۇرمەت تۇتقان. تۇمار پاتشايىمنىڭ بالاسى جاۋ قولىنان ولگەندە، پارسى باسقىنشىلارىنان كەك الۋ ءۇشىن بۇكىل ساق حالقى قولدارىنا قارۋ الىپ، قان مايداندا جان الىسىپ، جان بەرىسىپ شايقاسقانى ءمالىم.

اتالعان كىتابىندا ءا. قوڭىراتبايەۆ بىلاي دەپ جازادى: «ەدىلدەگى سارمات، الاندار ەلىندە جاۋمەن سوعىسىپ، قان توكپەگەن ءبىر- ءبىر قىزدىڭ ەرگە شىعۋعا اقىسى جوق بولعاندىعىن گەرودوت باياندايدى. قان توكپەي رۋعا قوسىلمايدى دەيتىن سالت «كىتابي قورقىت» جىرىندا دا بار. مىسالى، ءبامسى-بايراققا ءبايبورى 15 جاسقا كەلگەنشە (قان توككەن كۇنگە دەيىن) ات قويماعان. ساق، ماسساگەت، سارماتتار ەلىندە ايەلدەر ەرلەرمەن بىردەي سوعىسقا قاتىسقان، ساداق تارتقان. قىزدار ساقتاردىڭ جەلدەي جۇيرىك ارعىماقتارىنا ءمىنىپ الىپ، جاۋعا تۇزاق-ارقان سالىپ، سۇيرەتىپ ولتىرەتىن بولعان. بۇل بارلىق قىزدىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىندىكتەرىنەن، ايەلدىڭ كوبى ەرسىز جۇرەتىن بولعان.

سارماتتاردا جۇبايلى نەكەنىڭ تەك جەكە ەلەمەنتتەرى عانا تۋا باستاعان. بۇل قۇبىلىس قازاقتىڭ «ەر توستىك» ەرتەگىسىندە ايتىلادى. توستىك پەن كەنجەكەي جۇبايلى نەكەگە كوشەدى (كەيبىر ەرتەگىدە قونار سۇلۋ). ال بەكتورى انالىق سالتىن تۇتىنعان (ءوزى مىستان قىزى)، جار باسىنا جارتى لاشىق قۇرىپ، گەتەريزم ۇردىسىندە قالعان قىز».

ا. گاليەۆتىڭ «توميريس» (2005) اتتى كىتابىندا ساقتاردىڭ جاۋجۇرەك ايەلدەرى تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «...توميريس تۋىستارىنان اعالارىنىڭ دا ايبىندى جاۋىنگەر بولعانىن، ولاردىڭ الىس ەلدەردە قازا تاپقانىن بىلەدى. وسىنداي اڭگىمەلەر قۇلاعىنا ءسىڭىپ وسكەن توميريسكە اسا قاتتى ۇناعانى جاۋىنگەر- قىزدار-امازونكالار جايىنداعى اڭىزدار ەدى. ەلدىڭ ايتۋىنشا، ولار ءتىپتى قارۋ ۇستاپ، سوعىسۋعا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن توستەرىن دە العىزىپ تاستاعان. توميريس جاۋىنگەر قىزداردىڭ ولىمگە قارسى تۇرعان قايسارلىعىنا، جاۋجۇرەكتىگىنە قىزىعاتىن» .

قازاق ەرتەگىسى «ەر توستىكتىڭ» ساق-عۇن داۋىرىندە پايدا بولعانىن، العاشقىدا بۇل داستان بولىپ جىرلانىپ، ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن قاراسوزبەن باياندالاتىن ەرتەگىگە اينالعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. ساق-عۇن داۋىرىندە دە جىراۋلار بولعان، ولار حالىق مۇددەسى ءۇشىن سىرتقى جاۋلارعا قارسى كۇرەستە ەرلىك پەن ورلىكتىڭ عاجايىپ ۇلگىلەرىن كورسەتكەن الىپتار تۋرالى داستانداردى جىرلاعان. سول داۋىرلەردە اۋىز ادەبيەتىنىڭ تىلسىم كۇشىمەن تاربيەلەنگەن تۇمار پاتشايىم دا كىشكەنە كۇنىنەن جاۋگەر قىزدار - ساق امازونكالارى تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەرگە قۇمارتىپ، باتىر بولىپ بويجەتىپ، ەلىنە قورعان بولعان.

مىنە، وسىنداي اڭىزدار مەن تاريحي جازبالارعا قاراي وتىرىپ، ەجەلگى گرەكتەردىڭ امازونكالار - جاۋىنگەر ايەلدەر تۋرالى اڭگىمەلەرى ۇلى دالانىڭ نەگىزگى تۇرعىندارى - كوشپەلىلەردەن شىققان دەپ ايتا الامىز.

ساق، عۇن، تۇرىك، التىن وردا سەكىلدى ۇلى يمپەريالاردىڭ مۇراگەرى - قازاقتاردا دا باتىر قىزدار تۋرالى اڭگىمەلەر كوپ. تولىپ جاتقان باتىرلار جىرىنداعى، اڭىز-اڭگىمەلەردەگى جاۋجۇرەك قىزدار - سول باياعى ساق ساربازدارىنىڭ، امازونكالارىنىڭ ءىزباسارلارى.

مەڭدىباي ءابىل ۇلى، شەرحان مۇرتازا اتىنداعى حالىقارالىق تاراز يننوۆاتسيالىق ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«تۇركىستان» گازەتى