ءىلياس جانسۇگىر ولەڭدەرى
ءىلياس جانسۇگىردىڭ «اعىندى مەنىڭ اقسۋىم»، «ءانشى»، «جەتىسۋ سۋرەتتەرى»، «قۇلاگەر» (داستاننان ءۇزىندى) سەكىلدى شىعارمالار بەرىلدى.
اعىندى مەنىڭ اقسۋىم
اعىندى مەنىڭ اقسۋىم،
اقىرىپ ءالى اعاسىڭ،
اقيلانعان اشۋمەن،
اقتاردى اسقار ساباسىن.
تاس تارپۋىن، شاپشۋىن،
قاراساڭ قايران قالاسىڭ،
جالعىز جازعى ءبىر كەشتە،
جاعالادىم جاعاسىن.
تۇنجىراعان تورعىن ءتۇن،
ءتوندىم سۇلۋ سۋىنا.
تاڭىرقاپ تاۋ-تاس تامسانىپ،
جىميدى جۇلدىز مۇڭىما.
سۇميگەن سۇڭگى سۇرشا تال،
شومىلدى تاۋدىڭ سۋىنا.
تايمانداعان تايپاق اي،
جەلەگى مە، تۋى ما؟
شۇيكە شاربى بۇلتتى
قالقالاي قالدى قىلميا.
اسپاندى، اي التىن قۇشاعى،
قۋسىرا قايىڭ قۇشادى.
قاراماي قايىڭ، قالايشا
قاۋجيعان قۇشسىن بۇتانى؟
قايىڭ مەن ساۋلە ءسۇيىسسىن،
سۇيمەگەندى نىسابى:
ءيتمۇرىنى مەڭىرەپ،
قۋدىرلاپ قوڭىز ۇشادى.
باۋىرلاعان اعىننىڭ،
سۋماڭداپ سۋى سىلدىرايد؛
قۋديعان قوڭىر قۇراقتىڭ
ساۋساعى سۋدا سۋدىرايد؛
سۋعا تونگەن ءبىر شىبىق
دىرىلدەيد، سۋدا سىرىلدايد؛
وعان قونعان ءبىر شىمشىق
شيق-شيق ەتەد، شىرىلدايد...
1921
ءانشى
ارعىنمىن، اتىم اسەت ارىنداعان،
ارىنداپ ءان سالا ما دارىماعان؟
اسپاننىڭ اياسىندا ءان شالقىتقان،
بۇلبۇلمىن، داۋسى كوكتە دامىلداعان.
كومەكەي كوك قاپىسىن انمەن اشسا،
توگىلىپ مەرۋەرت، مارجان ساۋىلداعان.
تۇلپارمىن، توپتان وزعان، توسىرقامان،
شارشى توپ، شارشى ەرىم جوق شابىلماعان.
جورعامىن، جۇرتتان وزعان، جورتارمانمىن،
مايدامىن، مايدا جەلىس مامىرلاعان.
جۇرتىمنىڭ اسا توپىر جيىنىندا
بۇگىنگى ءان ادىرا قالسىن سالىنباعان!..
تاۋىقپىن، تارى تەردىم نايمان شالدان،
نايمان ەل - ايى تۋعان ماڭدايشادان.
ۇيرەكتەي، قازداي قالقىپ ءجۇرمىن ءجۇزىپ،
كول ەلدە، كوپ جۇرتىمدا قىدىر شالعان.
ەرتىس، سىر، ەسىل، ىلە وزەندەرىم،
تاۋ وتپەس تارباعاتاي، تيان-شاننان.
مي دالا، مەڭىرەۋ ءشول، كۇمىس كولدەر،
مەكەنىم، ەرتەدە ەلىم ىرگە جايعان.
قۇم-قىستاۋ، ولكە كوكتەۋ، وزەن كۇزەۋ،
جايلاۋىم - جالپاق دالا قارلى تاۋدان.
جەلعابىز، سول ورتانىڭ زارجاعىمىن،
تولقىتىپ توقسان بۋناق انگە سالعان.
اسقاق ءان اسپانعا ورلەپ، اسقار تەربەپ،
كۇڭىرەنتكەن سار دالانى، كۇندەر جالعان!
ءان قۇمار الەۋمەتىم انتالاپ تۇر،
سايرا ءتىل، اڭىرا ءانىم، «ءىنجۋ-مارجان».
ءان سالساڭ وزىمدەي سال اڭىراتىپ،
جايلانتىپ، قوڭىرلاتىپ، جامىراتىپ.
اققۋداي اسپانداعى ءاندى ورلەتىپ،
قوندىرىپ قوڭىر قازداي مامىرلاتىپ.
بوزداتىپ ساۋلى ىنگەندەي كۇڭىرەنتىپ،
نوسەردەي ءنوپىر توككەن جاۋىنداتىپ،
قازانداي قارسى سوققان داۋىلداتىپ،
قامىستاي داۋىل جىققان ساۋىلداتىپ.
سوقتىرىپ اي استىنان التىن كۇرەك،
قاقتىرىپ، بۇرقاقتاتىپ، قاعىلداتىپ؛
جۇيتكىتىپ، سونارلاتىپ، ساياتتاتىپ،
قىراندى قىر جونىندا شاڭقىلداتىپ؛
جۇگىرتىپ، جۇردەكتەتىپ، جورعالاتىپ،
اڭقىتىپ، اڭقىلداتىپ، اعىنداتىپ؛
قاۋسىرىپ قاعىپ، ءتۇيىپ، توگىپ ءاندى،
قايىرىپ، قالتىلداتىپ، قالتىراتىپ.
ءان سالساڭ اسەتتەي سال اسەمدەتىپ،
قوزدىرىپ دەلەبەنى داسەرلەتىپ.
شىرقاتىپ، شىعانداتىپ، شالىقتاتىپ،
شاپشىتىپ، شۇمەكتەتىپ، نوسەرلەتىپ.
تالدىرىپ، تالىقسىتىپ، تامىلجىتىپ،
ورعىتىپ، وراعىتىپ، باسا ورلەتىپ.
سامعاتىپ، ساڭقىلداتىپ، سار جەلگىزىپ،
ۇرىنتىپ، ورشەلەنتىپ، باسەڭدەتىپ.
سەرپىلتىپ، سۋماڭداتىپ، سەكسەن ىرعاپ،
قىرىق قىرپىپ، توقسان تولعاپ، بەس ورلەتىپ.
قارقىندى ءۇن - قان قايناتىپ، جۇرەك جۇلىپ،
جان جالماپ، كوڭىل تەربەپ، اسەرلەتىپ.
سۇيە بەر، سىلەكەيىن سەكەرلەتىپ.
سارايىم - سابام قۇيام ءپىسىپ-ءپىسىپ،
قويدىرمان ءان قىمىزىن وي كەرنەتىپ.
ءسوز جاڭبىر، داۋسىم داۋىل، ءانىم ەسكەك،
ويناقتاپ باسىلايىن از جەلدەتىپ!
جەتىسۋ سۋرەتتەرى
(ۇزىندىلەر)
تاۋ سۋرەتى
...قارقارا قالىڭ قازاق كەبەسىندەي،
الباننىڭ البىرت - ەركە ەنەسىندەي.
قاراعاي قاپتالداعى، جىنىس ارشا،
قىدىرلى مالدىڭ قۇتتى كەلەسىندەي.
تەكەستىڭ كوككە ورلەگەن تىك قياسى،
سىمپيىپ سول ماڭايدىڭ تورەسىندەي.
مىڭ جىلقى مىجىرايا جانتايىسقان،
وزگەسى جۇگىنىسكەن تورەشىدەي.
بىلشىقاي، بەسجىرعالاڭ، ءتۇپتىڭ ءتۇرى
قاتىقتىڭ جالانباعان تەگەشىندەي.
قارقارا جاراسىمدى جازىق جايلاۋ،
ءۇي - كۇلشە، قۇرتتىڭ جايعان ورەسىندەي.
الىستان اۋىل ءارپىن ابايلاساڭ،
سۇيەكتى بايموڭكەنىڭ شەگەسىندەي.
ءسۇتى اعىپ سورعالاعان ءۇشقارقارا،
قورعاسىن قورىپ توستەن كەلەتىندەي.
قاراساڭ كوكبۇلاقتان كۇمىس قارعا،
ورنەگى شەربەنىستىڭ بيلەتىندەي.
وسقىرىپ تەرىس اينالعان ءتۇپتىڭ سۋى،
سىرت بەرىپ قوس اياقتاپ تەبەتىندەي.
جىلانداي يرەڭ قاققان ءيىرسۋدا
بىلدىرمەي تاۋ ىرگەسىن سوگەتىندەي.
لاباسى تەردە جاتىر ءتوس تابانداپ،
شوڭقيىپ مالدى اۋىلدىڭ توبەتىندەي.
بوتا ءجۇن، بوزعىلت كۇرەڭ شالعىن بىتكەن،
جايلاۋ جوق كوكتوبەنىڭ توبەسىندەي.
جاربيىپ وسى ەرەڭگە ىقتىرمالاپ،
قوڭىرقاي قۋلىق سۋدىڭ بوگەتىندەي.
ەشكىدەي ۇركىپ شىققان شولادىر تۇر،
قاسقىردان ءبىر تىقىردى كورەتىندەي.
تەلمىرتىپ تەكەس اسا اي تۋادى،
تايىنشانىڭ، تارعىل الا زەرەسىندەي.
جايلاۋدىڭ ورتاسىندا تۇزكول جاتىر،
جارقىراپ توبەل تازدىڭ توبەسىندەي.
اينالسوق الا اسقاردا ساسىق مۇنار،
تىمىسكىپ ءتوس تۇرتپەسە ولەتىندەي.
قىز ەمشەك قىزىل ءسۇيىر شوقىلارى،
تومسارتىپ تۇمان ءسۇيىپ وبەتىندەي.
مەڭىرەۋ ءمولدىر قارا بۇلت قورشايدى،
سۇلۋعا جۇپار بۇركىپ سەبەتىندەي.
بالاداي بالدىرلاعان ساقاۋ سامال،
قوينىنا اجەسىنىڭ ەنەتىندەي.
تۇمسىعى تورايعىردىڭ تۇگەل ورمان،
سول تاۋدىڭ تىنىس تارتار وڭەشىندەي.
تاپپايسىڭ ۇشمەركىدەن ۇشى-قيىر،
قاراعاي قارا شاشتى ورەتىندەي.
باسى مۇز، ءزاۋلىم جاقپار، دۇلەي توعاي،
بارلىق اڭ ءبىر شاتقالدان ورەتىندەي.
ماقتايتىن ەرتەدەگى يران باعىن،
سول جاققا بارعان كىسى كورەتىندەي.
...قىلقيىپ قىرى كەتكەن قىزىلاۋىز،
كەتپەن مەن كەڭسۋ كەربەز جاتىر الشاڭ،
تومپيىپ توماعاداي سارىتاۋ تۇر،
قاراساي - ەر قاپتالى اتقا سالساڭ.
ەلبىرەپ ەلشەنبۇيرەك ەل اۋلاقتا،
ويناماق جاسىرىنباق ناۋشا، نارشاڭ.
شالكودە شۇيگىن ءشوپتى قۇتتى جايلاۋ،
سوندا دەيدى سۇزبە تۇزدى بارا قالساڭ.
جەر بار ما ءداۋ باقايدان كورىنبەگەن،
جۇيەگە تاۋ قالسىن با بولىنبەگەن.
كورەسىڭ الدىنداعى داستارقانداي
جەرلەردى تەرىسكەي، سىرت، ءتورىڭ دەگەن،
لاباستىڭ سالاسىن دا شولار كوزىڭ،
تۇلىمداي توبىق سوققان ورىلمەگەن.
اسا الماس العىر قىران الا اسقاردان،
وڭكىلدەپ وزەن قالاي توگىلمەگەن.
شىعىسقا بەتتەي شوگە جاتقان تاۋلار،
قۇشىسىپ، ءسۇيىسىپ تۇر كوگىمەنەن.
مەرۋەرتگەي جالتىلدايدى كۇڭگەي مۇزارت،
كوز تۇگىل ۇڭىلەسىڭ كوڭىلمەنەن.
قۇزدارى قۇدىرعىنىڭ قۇلدىر شۇناق ،
ورىكتى - ول بوز بيەدەي جەلىندەگەن.
اقساقال، بايساۋىرىن، تايساۋىرىن،
جالماۋىز شىعار كوكتىڭ كوگىن جەگەن.
اسقاردىڭ ارعى اتاسى حانتاڭىرى،
الباننىڭ ءورىسىنىڭ تورىندە ەكەن...
جەتىسۋ جاندىگى
باياعى باياعىنىڭ زامانىنان،
اسقاردا شىڭ مەكەندەپ، جايلاعان اڭ،
تاعىلار تارعىل تاسقا باۋرىن توسەپ،
بار تىشقان قونىس العان بالاعىنان.
جاسانعان تەاترداعى ويىنشىداي،
قۇزداردىڭ كورىنەدى اڭ الاڭىنان.
قيىننىڭ جىنىسىڭدا بار دەسەدى،
سىلەۋسىن، ءىلبىس، ايۋ، بۇعى، بۇلان.
كادىمگى قاسقىر سەرەك، قاراقۇلاق،
شۋىلدايدى شيەءبورى ءۇي ارتىنان.
كادىمگى قارساق، سۋسار، بۇلعىن، جانات،
سول تاۋدىڭ ىزدەيدى اڭدى تۋ سىرتىنان.
تاۋتەكە، ارقار، قۇلجا، قاراقۇيرىق ،
كورۋگە بولاد ءبارىن جايىلىمنان.
مارالدى مال ىشىنەن اتپەن قۋىپ،
اكەپ ءجۇر اۋىلىنا ايداپ البان.
تازقارا، بالتا جۇتار، اقباس قۇماي،
بۇلاقتا وتىرعانىن كورەم ۇداي،
جارعاق باس جۇرتشى، سارجاق سۋ بۇركىتەر،
قۇمايدىڭ قوعامىندا قۇداسىنداي.
لاشىن، تۇيعىن، تۇنجىر، تىڭار، مىقي،
يتەلگى، بارپى، قىرعي، قۇر، تۇرىمتاي.
بارايىق شىڭدا عانا بولاد دەسەد،
بۇركىتپەن بارىمتالى ەل الا جازداي.
تىعاناق، ۇكى، اقسارى، قۇلادىندار
سىقىلدى تولىپ جاتىر موجەپ-تومپاي.
الباندار اتىن اتاپ تۇستەيتۇعىن،
مىنەكي الاتاۋعا بىتكەن تورعاي:
قارا، بوز، سۋىق، بۇقباس، سيپتى، شىمشىق ،
شاپشاقاي، مايلىق، ماۋباس بۇقا، شوجە.
توقىلداق، سۇرقۇرقىلتاي، بۇلبۇل، شىمشىق
شىمشىقتىڭ سان-ساپالاق اتاۋلىسى -
ايتارعا ساي-سالادا ءجۇر لىقسىپ،
تاس جىرىپ، بالاق بىتكەن شىڭعا شىقسان...
كۇي تارتار توي قىلعانداي تورعاي سىڭسىپ.
كوركەمى كوبەلەكتىڭ سول سايلاردا،
گۇل شولىپ، جۇرەر ويناپ ۇشىپ سىپ-سىپ.
ۇستىڭنەن ايۋ تاستى سىلدىرلاتسا،
سامايدان ىشكەن قىمىز شىعار شىپ-شىپ.
جەر تۇگى
اعاشتا ءوزىڭ بىلگەن قاراعاي، تال،
جالعىز-اق نەشە الۋان ءتۇرلىسى بار.
دولانا، ۇشقات، شەتەن، ىرعاي، ارشا،
اق ساسىر، قىزىل قايىڭ، بارشا، شىنار.
شىرعاناق، سوڭكە، تەرەك، سوگەت، ەمەن،
ۇيەڭكى، شىرعاي، بالعىن توراڭعىلار،
سارى اعاش، قوي قاراقات، جيدە، شەتەن،
توبىلعى، تۇيەقۇيرىق، باۋىرقۇرتتار؛
قاراعان، بوزقاراعان، شەڭگەل، شىلىك
سىقىلدى اعاشتاردىڭ تالايى بار.
بيىكتە بىتەد شوپتەن سارى كۇيىك،
تىستەنىپ جاتىر جۇلىپ مالى ءسۇيىپ،
قىمىزىن سارى كۇيىكتىڭ ىشەمىز دەپ،
الباندار قونىستايدى قۇستاي بيىك.
تاۋقوناق، شاي ءشوپ، ماڭقا، قۇلىن ەمبەس،
سۇتتىگەن، ەندىك، مەيىز، كيىزكيىك،
اڭشالعىن، كوكەمارال، بەتەگە، راڭ،
جاپىراقتەڭگە، بۇيرا قيسىق يىق،
بالدىرعان، ۋقورعاسىن، اتقۇلاقتى
ەلىك ءجۇر سونىسىندا سونى قيىپ،
جۇلكەۋىر، بارپى، شىرىش، شىتىر.
ساۋىنى بيەەمشەكتىڭ كەپ تۇر ءيىپ.
مىڭتامىر، جۋا، راۋاش، جاۋجاپىراق،
بالاۋسا، سورعىش، سەلدىر، ەرمەن، باقباق،
سىبىزعى، جالبىز، قۇلماق، قاراقياق،
شوقاينا، مەڭدۋانا، سورا، شاقپاق،
شىندە سول قۋرايدىڭ سۇلۋ سولار،
شىرماۋىق، كەندىر، قىلشا، جىلانقياق،
قانجىعا، قوعا، ساسىق، اققوي بولىپ
بولىنەد جۋالار مەن تاۋسارىمساق.
قىمىزدىق، قىزساۋمالدىق دەيتىندەرگە،
ات قويعان تاۋ ەلىندە ءسۇيىپ شىن-اق.
ورىسكە بىتكەن وسى وڭكەي سۇتگىڭ
ىشىندە ءبىر سۇيكىمسىز وتىر ءبىر-اق:
قالاقاي قارا تارعىل ول ايتقانىم،
سۇيەدى سۇيكەنگەندى شىمشىپ، بۇراپ.
وزگە جان ءومىرى وعان جولامايدى،
توڭبەكشىپ تۇيە جەسە قالار قۇلاپ.
شالقيدى شالعىن كولدىڭ قامىسىنداي،
اتقۇلاق تاسارىقتىڭ تارىسىنداي
ءۇش قىرلى، سۇلۋ سىرلى ايىلقياق،
كىندىگى قىرعىز ەرمە قامشىسىنداي.
سەلتەڭدەپ سەپسە قۋراي سىرعا قاداپ،
سارجاعال سالەمدەسەد تانىسىنداي.
جۋالار شايقاڭداعان ول ءبىر كەربەز،
شالما وراپ مۇسىلماننىڭ ابىزىنداي.
قۇس تاڭداي سامال سوقسا سىبىرلاساد،
ءازىلدى ايەل، اجىن-ابىسىنداي.
سولارمەن سۋدىرلاسىپ وينايدى جەل،
دۇرمەكتىڭ كوكپار تارتقان شابىسىنداي.
نەشە ەلدى اتتاندىرعان قۇتتى قونىس
ءالى تۇر اسەمدىگى تاۋسىلماي.
سۋرەتىن ءسوز بايانداپ جەتكىزە الماس،
جەرىنىڭ جەتىسۋدىڭ ءبارى سونداي!
1925
قۇلاگەر
(داستاننان ءۇزىندى)
كۇرەڭباي كوزى تۇنىپ كوپ قادالدى،
اينالىپ الدى-ارتىنا كوزىن سالدى.
ەستۋگە كۇرەڭبايدىڭ بايلاۋ ءسوزىن،
تارقاماي كوپتىڭ توبى تۇرىپ قالدى.
كۇرەڭباي كورىپ تۇرىپ ارتىن، الدىن:
- جانۋار جۇيرىگى ەكەن جىلقى مالدىڭ،
جەرى ۇزاق، كۇشى الدىندا، ورەن جۇيرىك،
ءبىتىمى ءوزى ايتىپ تۇر جانۋاردىڭ.
كەلىسكەن كەسكىن مىناۋ، ومىراۋدىڭ
ءوزى ايتار: قاراتام،- دەپ،- قازاق قاۋىمىن.
سوم اياق، بىرتىق باقاي، بولات تۇياق،
تاسىنداي شۇبار الا كوكشەتاۋدىڭ.
تاۋەت باس، قامىس قۇلاق، قۋارعان جاق،
قۇلان جال، بۇلان مويىن، قوي جۇتقىنشاق،
قويان جون، جازىق جايا، جاۋىرىندى،
قۇس توپشى، قوس شىنتاعى قالقىڭقىراق.
ءسىڭىرى، جەر سوعارلى، اياعى تىك،
تۇلكى ءتوس، تازى تىزە، ءيت جىلىنشىك،
شاشاقتى، شاقپاق ەتتى، الاسا ۇرشىق؛
قۇندىزدىق قالاي بىتكەن قۇيرىققا ءدۇپ؟
قوقاننىڭ جىبەگىندەي جەڭىل قۇيرىق،
نە قويۋ، نە بولماسا ەمەس سۇيىق!
بۇتىنىڭ اراسىنان ەل كوشكەندەي،
جامباستىڭ باسى دەلدەك، قۋىس قولتىق.
شۇيدەلى، شوقتىعى ورگەك، شىدەرلىگى،
سەركە سان، جەلماياداي تىلەرسەگى؛
تاۋ جەلىن تارتسا جۇتقان تالىس تاناۋ،
تىنىستى، كەندە جاتىر كەڭىردەگى.
جۇرسە دە جازداي قۇرى بولمايدى توق،
كەز جارىم كەسەر باستا كەسىم ەت جوق.
قاقپان بەل، قالباعايلى، ۇڭگىر ساعاق،
شاپسا جەل، مىنسە جايساڭ، تۇرسا سەلسوق.
قانىندا شىعىسىڭ مەن باتىسىڭ جوق،
اعىلشىن ارعىماقتىڭ شاتىسى جوق.
قاشاننان قازاعىمنىڭ قولتۋماسى،
اراپتىڭ ءدۇلدۇلىنىڭ قاتىسى جوق.
ماڭعۇلدىڭ مەس اتى ەمەس تۇقىرىنعان،
بۇل تازا شۆەد، شوتلان تۇقىمىنان.
جانۋار شاپسا جۇيرىك، مىنسە بەرىك،
وزبايدى جۇگىرگەندە جىلقى مۇنان.
سۇيەگى جانۋاردىڭ جىلقىدان جات،
بۇل ەمەس تەكە-جاۋمەت، نە قازانات.
كۇيكيىپ كوزگە قوراش كورىنسە دە،
شاپقاندا شالدىرماستاي بىتەر قانات.
ەكپىنى ءۇي سوققانداي پىسقىرعاندا،
شالدىرماس كوكتەن قۇسقا، جەردەن اڭعا.
جىقپاسا جالعىز قازىق جانۋاردى،
بۇل ءازىر جەتكىزبەي تۇر جىلقى مالعا.
ماڭدايى جارقىراپ تۇر جانۋاردىڭ،
اشىلىپ تۇر وسى استا مۇنىڭ باعى.
كوزىمنىڭ كوبەيمەسە بۇگىن اعى،
ەسىمنەن جاڭىلتپاسا سايتان تاعى.
ەگەردە شىن جىلقىنى مەن تانىسام،
حاق مۇنىڭ قىرىپ-جويىپ بايگە الماعى!..
