ءتىل عالىمى قىتايشا-قازاقشا سوزدىكتەر كەشەنىنە 160 مىڭنان ارتىق ءسوز جيناقتاعان
بۇگىن استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا «قىتايشا- قازاقشا ۇلكەن سوزدىكتى» قۇراستىرۋشى، كورنەكتى ءتىل مامانى، قىتايشا- قازاقشا سوزدىكتەر كەشەنىنىڭ نەگىزىن قالاعان كاسىبي اۋدارماشى، عالىم س. نايماننىڭ (نايمانعازى ساپان ۇلىنىڭ) عۇمىرنامالىق ەسسەسىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى، دەپ حابارلايدى Kazinform.
س. نايماننىڭ ەڭبەكتەرىنە ارنالعان تالقى جينالىسىقا عىلىم دوكتورلارى، ءتىل ماماندارى، اۋدارماشى، اقىن- جازۋشىلار، سونداي- اق جاستار قاتىسىپ جاتىر.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، قازىرگە دەيىن شىققان 5 سوزدىككە قىتاي ءتىلىنىڭ جەكە سوزدەرىنەن، ءسوز تىركەستەرىنەن، يديومدارىنان 160 مىڭنان ارتىق ءسوزى قامتىلعان. بۇل سوزدىكتەر 60 مىڭنان ارتىق تيراجبەن تاراتىلعان.
«ەڭ العاش 1979-جىلى شىققان سوزدىكتە 65 مىڭ ءسوز قامتىلعان ەدى. بۇل سول كەزدە قىتايداعى از ساندى ۇلتتار تىلىندە شىققان ەڭ ۇلكەن سوزدىك بولدى. ول سوزدىك 7 رەت باسىلىپ، 30 مىڭ تيراجبەن تاراتىلدى. ال اراعا 27 جىل سالىپ شىققان «قىتايشا- قازاقشا ۇلكەن سوزدىككە» 120 مىڭنان استام ءسوز ەنگىزىلدى. 17 جىلدان كەيىن، ياعني قازىر تولىقتىرىلىپ قايتا جاسالىپ جاتقان سوزدىككە 123 مىڭنان ارتىق ءسوز جيناقتالدى. بۇل سوزدىك 2016 -جىلدان باستاپ، قازىرگە دەيىن 13 رەت وڭدەلدى. قازىر دايىن تۇر. قىتايداعى باسپالار ەندى مەنىڭ سوزدىگىمدى باسا ما، باسپاي ما، ول جاعى ماعان بەيمالىم. ال قازاقستاندا شىعارۋعا مەملەكەت جاعىنان قولداۋ بولماسا، مەنىڭ كۇيىم كەلمەيدى. قازاقستان ازاماتتىعىن العاننان كەيىن ءومىر بويى بەرىلەدى دەگەن قىتاي مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ ارناۋلى قوسىمشا قارجىسىن دا 2018-جىلدان بەرى توقتاتىپ تاستادى. جالپى سوزدىك شىعارۋ بارىسىندا تارتقان اۋرە- سارساڭدارىم جاقىندا جازعان «اۋىلدان الىس سول جىلدار» (زەينەتكەر ەسكەرمەلەرى) كىتابىمدا كەڭىنەن باياندالدى»، - دەيدى س. نايمان.
عالىم سونىمەن بىرگە عىلىمي تەرميندەردى اۋدارۋداعى ءوز ويىن ورتاعا سالدى.
«عىلىمي اتاۋلاردىڭ بارلىعىن قازاقشالاۋ كەرەك دەگەن ويدا ەمەسپىن. عىلىمي اتاۋدىڭ قازاقشاعا ءسىڭىستى بولىپ كەتكەندەرىن وزگەرتپەسەك تە بولادى، دەگەنمەن حالىققا تەز سىڭەتىن قازاقشا بالاماسى تابىلسا، ءوز تىلىمىزدە الساق، ءتىپتى جاقسى. سوڭعى سوزدىكتە كەيبىر اتاۋلار قازاقشا الىندى، مۇنداعى ماقسات وقىرماندارىمىزعا زارەدەي بولسا دا تۇسىنىكتى بولسىن دەگەندىك ەدى. شەتەل اتاۋلارىنا تىم بەرىلىپ كەتۋ ابىروي اپەرمەيدى. ماسەلەن، «كومەتانى» ءبىز «قۇيرىقتى جۇلدىز» دەسەك نەگە بولمايدى؟ بۇل اتاۋدى جانىمىزدان شىعارىپ وتىرعانىمىز جوق، ابايدىڭ ولەڭىندە دە بار ءسوز عوي. مەن بۇل ارادا شەتەل اتاۋلارىن بۇكىلدەي شەتكە قاقپاقشى ەمەسپىن، الۋ كەرەك، ءبىراق لايىعىندا بولعانى ورىندى.
ءبىز «ۇلتتىق» دەگەن ءسوزدى ورىندى پايدالانىپ ءجۇرمىز بە؟ مىسالى مەملەكەت، «ۇلتتىق بانك»، «ۇلتتىق كىتاپحانا»، «ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت» دەگەننەن گورى «مەملەكەتتىك بانك»، «مەملەكەتتىك كىتاپحانا»، «مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت» دەسە، بەدەلى بيىك بولار ەدى.
مەن «بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى» دەگەن اتاۋعا دا كەلىسە المايمىن، ول ۇلتتاردىڭ ۇيىمى ما؟ الدە مەملەكەتتەردىڭ ۇيىمى ما؟ دۇنيەدە قازىر 2000 نان كوپ ۇلت بار ەكەنى ايتىلادى، سول 2000 ۇلتتىڭ وكىلى تۇگەل وتىرما ب ۇ ۇ-ىندا؟ 200 گە جۋىق مەملەكەت مۇشە ەمەس پە ول ۇيىمعا؟ ! دەمەك، ول «بىرىككەن مەملەكەتتەر ۇيىمى» دەپ اتالعانى دۇرىس. باستان كەتكەن قاتەلىك قازىرگە دەيىن تۇزەلمەي كەلەدى. ال ءورىپ جۇرگەن ورىسشا اتاۋلار جايلى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ونى قاداعالاپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ءوسىرۋ تۇرعىسىنان جۇمىس ىستەيتىن مەكەمە جوق سياقتى. قازاق ءتىلى عىلىم تىلىنە اينالۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن، بيلىكتىڭ تىلىنە اينالۋى، اتاۋى دا عىلىمعا بەيىمدەلۋى كەرەك»، - دەيدى عالىم.
شاراعا قاتىسقان عالىمدار س. نايماننىڭ ەڭبەگىنە بايلانىستى ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى.
«ەڭبەگىمەن ەر سىيلى، ونبەگىمەن جەر سىيلى»،- دەيدى حالقىمىز. نايمانعازى ساپان ۇلى اعامىز ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىندا شەتتەگى قازاقتىڭ رۋحانياتىنا، عىلىمىنا، ءتىل- جازۋىنا اسىرەسە سوزدىك سالاسىنا قالتقىسىز ەڭبەك ەتكەن تۇلعا. بۇكىل ءومىرى ىزدەنىسپەن، ەڭبەكپەن ءوتىپ كەلەدى. وتكەن عاسىردىڭ 70 -جىلدارى تۇڭعىش رەتكى «قىتايشا- قازاقشا ۇلكەن سوزدىكتى» قۇراستىرۋ جۇمىسىن ءوز موينىنا الىپ، باس قۇراستىرۋشى مىندەتىن اتقارۋى ۇلكەن ەرلىك دەپ بىلەمىن. ويتكەنى ول كەزدە ۇلتىمىزدا سوزدىك جاساۋ تاجىريبەسى جوق ەدى. قازاق حالقى ءوزى-ءوز بولىپ ءبىرىنشى مارتە قىتاي ءسوزىنىڭ قازاقشا بالاماسىن عىلىمي جۇيەگە كەلتىرۋگە كىرىسكەن ەدى. سوزدىك جاساۋ- بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ، عالىمداردىڭ قارىم-قابلەتىنىڭ دەڭگەيىن، مادەنيەتىن كورسەتەتىن ۇلكەن بەلگى. سوزدىكتە كەلتىرىلگەن سوزدەر مەن اتاۋلار، ۇعىمدار، زاڭ تەرميندەرى مەن ۇعىمدارمەن بىردەي. زاڭدا قاتە كەتسە دە، سوزدىكتە قاتە كەتۋگە بولمايدى. ويتكەنى زاڭداردىڭ ءوزى سوزدىككە باعىنادى. بۇل رەتتە س. نايماننىڭ باسشىلىعىندا قۇراستىرىلعان «كوك سوزدىك» جانە ودان كەيىنگى جارىققا شىققان سوزدىكتەر وسىنداي قاتاڭ عىلىمي تالاپتارعا تولىق جاۋاپ بەرەدى دەپ ايتا الامىز»، دەيدى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جازۋشى تۇرسىنحان زاكەن ۇلى.
نايمانعازى ساپان ۇلى- 1941-جىلدىڭ تامىز ايىندا ق ح ر شىڭجاڭ ولكەسىنە قاراستى تارباعاتاي ايماعىنىڭ مايلى تاۋىنىڭ ەتەگىندە دۇنيەگە كەلگەن س. نايمان - قىتايداعى 2 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىزدىڭ رۋحانياتىنا جارتى عاسىرعا جۋىق قۇندى تەرىن توگىپ، ەسەلى ەڭبەك سىڭىرگەن ايتۋلى عالىم. شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ەكى رەت تاڭداۋلى مامانى، كورنەكتى ەڭبەك سىڭىرگەن مەملەكەت دارەجەلى مامان اتاعىن العان. س. نايمان- قىتاي قازاقتارى اراسىنداعى قىتاي مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ عالىمدارعا بەرىلەتىن ارناۋلى ستيپەندياسىنان يگىلىكتەنگەن ساناۋلى قازاق عالىمدارىنىڭ ءبىرى.
س. نايمان 1960-جىلى ۇرىمجىدەگى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ قىتاي ءتىلى فاكۋلتەتىنەن وقۋ ءبىتىرىپ، سول جىلى «شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنا» جاس مامان رەتىندە جۇمىسقا شاقىرىلدى. 1977 -جىلى اتالعان باسپانىڭ قازاق رەداكتسياسى ءبولىم باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، 1980 -جىلى ءبولىم باسشىسى، 1983 -جىلى باسپا باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردى. وسى جىلداردا «شالعىن» ، «كوكجيەك»، «وقىرمان ورەسى»، «ءتىل جانە اۋدارما» سياقتى 4 ءىرى قازاق ءتىلدى جۋرنالدىڭ باس رەداكتورلىق قىزمەتىن قوسا اتقاردى. قازاقستاندا جارىق كورگەن 10 تومدىق «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى»، «قازاق ءتىلىنىڭ فرازەولوگيالىق سوزدىگى» سياقتى ءىرى ەڭبەكتەردىڭ توتە جازۋعا اۋدارىلىپ، قىتايدا جارىق كورۋىنە مۇرىندىق بولدى. 2003 -جىلى زەينەتكە شىقتى. 2018 -جىلى اتاجۇرتقا ورالدى.
س. نايمان - «قىتايشا- قازاقشا يديومدار سوزدىگى»، «قىتايشا- قازاقشا قىسقاشا سوزدىك»، «قىتايشا- قازاقشا يديومدار ۇلكەن سوزدىگى»، «قىتاي يديومدارىنىڭ قازاقشا بالامالارى» اتتى 4 ءتورت ۇلكەن سوزدىكتىڭ اۆتورى. سونداي- اق قىتايدا «كوك سوزدىك»، «نايمان كوك» اتانىپ كەتكەن «قىتايشا- قازاقشا سوزدىكتىڭ» باس قۇراستىرۋشىسى بولدى. 1974 -جىلدان باستاپ ۇجىمدىق ەڭبەك رەتىندە دايىندالىپ، 1979 -جىلى لاتىن قارپىمەن باسپادان شىققان بۇل سوزدىككە 60 مىڭنان استام قىتاي ءسوزى ەنگىزىلگەن. وسىدان كەيىنگى 40 جىل ۋاقىتتا س. نايمان باسشىلىق قىزمەتتە جۇرسە دە، قىزمەتتەن قولى بوساي قالعان ۋاقىتتا پايدالانىپ، وسى سوزدىكتىڭ كولەمىن كەڭەيتىپ، سوزدىك قورىن بايىتتى. ياعني العاشىندا ۇجىمدىق ەڭبەكپەن دايىندالعان وسى سوزدىكتىڭ سوزدىك قورىن مولايتۋ جۇمىسىن ءوزى جالعىز ىستەپ، قامتىلعان لينگۆيستيكالىق قۇرام سانىن 120 مىڭعا جەتكىزدى. بۇل سوزدىك 2006 -جىلى «شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنان» «قىتاي- قازاقشا ۇلكەن سوزدىك» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىقتى. قازىرگە دەيىن بۇل سوزدىك 7 رەت باسىلىپ، 30 مىڭ تيراجبەن تاراتىلدى. قازىرگى تاڭدا بۇل سوزدىكتىڭ 124 مىڭعا جۋىق لينگۆيستيكالىق قۇرام قامتىلعان سوزدىگى باسپاعا دايىندالىپ جاتىر.
س. نايماننىڭ ادەبي اۋدارما ەڭبەكتەرى دە ءبىر توبە. ول چارلز ديككەنس، حانس اندەرسون، ەرنەست حەمينگۋەي، كارل ماركس، ميحايل شولوحوۆ سىندى الەمدىك كلاسسيكتەردىڭ جانە قىتاي ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى گو مورو، باجيننىڭ ەڭبەكتەرىن دە قازاقشا سويلەتتىردى. اتاپ ايتقاندا، «لەنين تۋرالى اڭگىمەلەر»، «ارايلى اسپان» (2 تومدىق)، «ۋاقىت بەلگىلەرى»، «گيتلەردىڭ زاۋالى»، «اندەرسەننىڭ بالالار ەرتەگىلەرىنەن»، «دەۆيد كوپپەرفيلد»، «بالالار ەرتەگىلەرىنىڭ بايتەرەگى»، «شال مەن تەڭىز» قاتارلى 10 تومدىق اۋدارماسى جارىق كورگەن. ول اۋدارعان الەمدىك كلاسسيكتەردىڭ قىسقارتىلعان نۇسقالارى قىتايداعى قازاق ادەبيەتى وقۋلىقتارىنا ەنگەن.
ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى
