ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ جالعان جالادان قالاي ارىلدى؟

25-قاراشا - الاشوردا ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، قازاق اقىنى، جازۋشى، اعارتۋشى-پەداگوگ ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ تۋعان كۇنى. ول 1885 -جىلى 25-قاراشادا تورعاي وبلىسى، سارىقوپا ۋەزىندە دۇنيەگە كەلگەن. دۋلاتوۆتىڭ قازاق ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى مەن تەڭدىك جولىنداعى ءومىرى قيىندىققا تولى بولدى. ول قاراڭعى حالىقتىڭ ساناسىن وياتىپ، پاتشا ساياساتىنىڭ قۇربانى بولۋدان ساقتاۋ ءۇشىن بيلىككە قارسى شىققان. ەلىنە، تۋعان حالقىنا ادال بولعان ءمىرجاقىپ جالعان جالادان قالاي ارىلدى؟ وسى جانە وزگە دە سۇراقتاردىڭ جاۋابىن وسى  ماقالادان بىلە الاسىزدار.

ءمىرجاقىپتىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى شىعۋى اۋىلدا مۇعالىم بولىپ جۇرگەن كەزىنەن باستالعان.

ول 1904 -جىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلىمەن بىرىگىپ ۇندەۋلەر جازادى. سول ارقىلى حالىقتى پاتشانىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەسكە شاقىرادى.

وسىلايشا، دۋلاتوۆ بايتۇرسىن ۇلىنىڭ سوڭىنان ەرىپ، رەۆوليۋتسيالىق جۇمىسقا بەلسەنە ارالاسادى.

پاتشا كۇزەتشىلەرى سوڭىنا تۇسكەن ءمىرجاقىپ زايساندى پانالاپ، سونداعى قازاق مەكتەبىندە اريفمەتيكادان ساباق بەرەدى. ودان بولەك، بالالاردىڭ وقۋعا دەگەن قۇشتارلىعىن اشىپ، تاربيە بەرۋ ىسىمەن اينالىسادى.

دۋلاتوۆ العاش رەت ماتەماتيكادان «ەسەپ قۇرالى» دەگەن بەس كىتاپ شىعارعان. وسىلايشا، «قازاقتىڭ تۇڭعىش ماتەماتيگى» بولىپ تاريحتا قالعان.

1907 -جىلى پەتەربۋرگتە ءوزى باس رەداكتور بولعان «سەركە» گازەتى جارىق كورەدى. بۇل باسىلىم ۇلتتىق سانا- سەزىمدى وياتۋدى ماقسات ەتكەن. گازەتتىڭ ەكىنشى سانىندا دۋلاتوۆ ء»بىزدىڭ ماقساتىمىز» اتتى باس ماقالاسىن بۇركەنشىك اتپەن جاريالايدى. وسىدان كەيىن «سەركە» گازەتى شىعۋىن توقتاتتى.

ءمىرجاقىپتىڭ قالامىنان تۋعان شىعارمالاردا الەۋمەتتىك ءومىر، تاريح، ءدىن، ءتىل، مادەنيەت، ءتىپتى، حالىقارالىق جاعدايلار دا قامتىلعان.

قازاق دالاسىن ءدۇر سىلكىندىرگەن شىعارمالارىنىڭ ءبىرى - «ويان، قازاق!». بۇل جيناق 1909 -جىلى ورىنبوردا باسىلىپ شىقتى.

قالىڭ ۇيقىداعى بۇكىل قازاق دالاسىن وياتۋعا تىرىسقان دۋلاتوۆتى اتالمىش وتتى شىعارما التى الاشقا تانىتتى.

تۇركيانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك دۋلاتوۆتى ۇستاز تۇتىپ، «ويان، قازاقتى» تۇرىك تىلىنە ارنايى تاپسىرمامەن اۋدارتقان. كىتاپ 1930 -جىلى انكارا قالاسىندا جارىق كوردى. تۇرىكتەر دۋلاتوۆقا ەلىكتەپ، «ويان، تۇرىك!» دەگەن كىتاپ تا شىعارعان دەسەدى.

جاپوندار دا ونى وزدەرىنىڭ رۋحاني ۇستازى رەتىندە ءپىر تۇتقان. اقىن جايلى زەرتتەۋ جازىپ، ماقالا دا جاريالاعان. وسى جيناق جەلىسىمەن، ول جاقتا دا «ويان، جاپون!» دەگەن كىتاپ باسىلىپ شىققان.

پاتشا ۇكىمەتى «ويان، قازاقتىڭ» قايتا تاراتىلۋىنا قارسى بولادى. «قازاق ويانىپ كەتەدى» دەپ قورقىپ، ءمىرجاقىپتى سەمەيدەگى اباقتىدا ءبىر جارىم جىل تۇتقىندا ۇستايدى.

ال 1910 -جىلى اقىن «قازاقتىڭ تۇڭعىش رومانى» سانالعان «باقىتسىز جامالدى» جازىپ شىعادى.

وسىدان سوڭ 1913 -جىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلىمەن بىرىگىپ، اعارتۋشىلىق- دەموكراتيالىق باعىتتاعى «قازاق» گازەتىن شىعارادى.

قازاقتىڭ قارۋلى كۇشىن مىقتاپ، احمەتپەن بىرىگىپ، الاش اسكەرىن قۇرادى. سول جىلدارى اشتىققا ۇشىراعان قازاقتارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن «جانار» ۇيىمىن اشقان.

دۋلاتوۆ 1914 -جىلى ومبىدا عاينيجامال بايمۇرات قىزىنا ۇيلەنەدى. الاش قايراتكەرىنىڭ بەس بالاسى بولعان. ءبىراق تۇڭعىش قىزى گۇلناردان باسقاسىنىڭ ءبارى شەتىنەپ كەتەدى.

ءمىرجاقىپ 1928 -جىلى قازاق زيالىلارىمەن بىرگە قاماۋعا الىنادى.

ونىڭ لاگەردە تۇتقىندا جۇرگەنىندە شەتەل اسۋىنا كوپ مۇمكىندىكتەر بولعان. ءبىراق ول مۇستافا شوقاي جىبەرگەن كەمەمەن جات ەلگە كەتۋدەن باس تارتتى.

دۋلاتوۆ 1932 -جىلى تۇركى- ورىس سوزدىگىن جازىپ شىعادى. بۇل ەڭبەك تۇرمەدەگى تۇركى حالقىن ازاپتاۋدان ساقتاعان. ياعني، تۇرمە باسشىسى ولاردى ءتىل بىلمەيدى دەپ قورلاۋىن توقتاتقان كورىنەدى.

1934 -جىلى ءمىرجاقىپ لاگەردە جۇرگەندە فەلدشەردىڭ وقۋىن وقيدى. وسىلايشا، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سوسنوۆەتس پوسەلكەسىنىڭ تۇرعىندارىن دا ەمدەپ جازعان.

1935 -جىلى 5-قازاندا ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى وسىنداعى لاگەردىڭ ورتالىق لازارەتىندە دۇنيە سالدى.

اقىننىڭ قابىرى 1990 -جىلى سولوۆەتسك پوسەلكەسىنەن تابىلدى.

ونىڭ جاعى سۇيەگىن ەلگە اكەلگەندە عانا اجىراعان دەگەن دەرەكتەر بار.

ەرتەرەكتە اقتالعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تىزىمىندە ءمىرجاقىپ بولماي شىعادى. ويتكەنى اقىنعا امانگەلدى باتىردى ءولتىردى دەگەن جالعان ايىپ تاعىلعان ەدى.

حالىقتىڭ بوستاندىعى مەن تەڭدىگىن ويلاعان ءمىرجاقىپتىڭ ەسىمىن قىزى گۇلنار دۋلاتوۆا 1988 -جىلى اقتاپ الادى. گۇلنار ءمىرجاقىپ قىزىنىڭ باستاماسىمەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن ءاليحان بوكەيحانوۆ تا جازىقسىز دەپ تانىلدى.

پاتشا زامانىنداعى قۇلدىق سانانىڭ اسەرىنەن بە، قازاق ءالى تولىق ويانباعان سەكىلدى. ال ءسىز قالاي ويلايسىز، كورەرمەن؟

 

دەرەككوز: ءمىرجاقىپ تانۋشى مارات ابسەمەتوۆ قۇراستىرعان «ويان، قازاق» جيناعى

 

Bugin.kz