ءداۋىتالى وماش ۇلى: زاڭ ءماتىنىن ەش كەمشىلىكسىز اۋدارۋ - قيىننىڭ قيىنى
استانا. KAZINFORM - بۇگىن - اۋدارماشىلار كۇنى. وسىعان وراي، 23 جىل بويى پارلامەنت ءماجىلىسى اپپاراتىنداعى رەداكسيالاۋ جانە اۋدارما ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇمىس ىستەگەن بەلگىلى ءتىل مامانى، رەسپۋبليكالىق تەرمينولوگيا كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى ءداۋىتالى وماش ۇلىنىڭ اگەنتتىك تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
- ءداۋىتالى مىرزا، وسىدان بەس جىل بۇرىن قازاق ءتىلىنىڭ احۋالىنا ارنالعان ءبىر جيىندا ۇكىمەت 28 جىلدا بىردە-ءبىر زاڭدى قازاق تىلىندە ازىرلەمەگەنىن ايتقان ەدىڭىز. ءبىراق ءبىز دەپۋتاتتاردىڭ دا زاڭ ءتۇپنۇسقاسىن قازاقشا ازىرلەگەنىن كورمەي وتىرمىز. دەمەك، ماسەلە ۇكىمەت تىزگىنىن ۇستاعانداردىڭ نيەتىندە عانا ەمەس، ساۋاتتى زاڭ جازا الاتىن قازاق ءتىلدى زاڭگەرلەردىڭ زاڭ شىعارماشىلىعىنان شەتتەپ قالۋىندا دەپ ايتۋعا بولا ما ؟
- «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 4-بابىندا: «مەملەكەتتىك ءتىل - مەملەكەتتىڭ بۇكىل اۋماعىندا، قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت ءىسىن جانە ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ ءتىلى»، - دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي قىلىپ جازىلعان. زاڭنىڭ وسى قاعيداسى ءالى كۇنگە دەيىن ورىندالماي جاتقانىن ەكى-اق زاڭنىڭ ءتۇپنۇسقاسى قازاق تىلىندە جازىلعانىنان كورۋگە بولادى.
مەملەكەتتىك تىلدە زاڭ شىعارۋ الەۋەتى بار عالىمداردى نەمەسە سول عالىمداردىڭ ايتقانىن جازىپ بەرىپ وتىراتىن ادامداردىڭ باسىن قوسىپ، انا تىلىمىزدە زاڭ جازا باستاۋعا بولادى. ءبىراق ۇكىمەت سوعان ءالى بەل شەشپەي وتىر. ال ۇكىمەت وعان باستاماشى بولماي، قازاق تىلىندە زاڭ جازۋ ءۇردىسى بىردەن قالىپتاسىپ كەتەدى دەپ ايتا المايمىز.
- سول جيىندا پارلامەنت زاڭدى قازاقشا سويلەتۋگە ارنالعان بىرنەشە رەزوليۋتسيا قابىلداعانىن، ءبىراق ونىڭ ناتيجەسى بولماي تۇرعانىن دا ايتتىڭىز. ناقتى قانداي رەزوليۋتسيالاردىڭ، قانداي نورمالارى ورىندالماي وتىر ؟
- مەملەكەتتىك تىلدە زاڭ ازىرلەۋ ماسەلەسىن ءسوز قىلعاندا، ءبىز الدىمەن زاڭ شىعارۋ سۋبەكتىلەرى دەگەن قاعيداعا توقتالۋىمىز كەرەك. زاڭ شىعارۋ سۋبەكتىلەرى دەگەن - پارلامەنت دەپۋتاتتارى، ۇكىمەت جانە پرەزيدەنت. كونستيتۋتسياعا سايكەس، بۇل سۋبەكتىلەر ءوز دەڭگەيىندە زاڭ جوبالارىن ازىرلەپ، پارلامەنت ماجىلىسىنە ەنگىزەدى. بۇل ءۇش سۋبەكتىدەن باسقا ەشكىمنىڭ زاڭ جوباسىن ازىرلەپ، ماجىلىسكە ەنگىزۋگە قۇقىعى جوق. سوندىقتان زاڭ ازىرلەۋ ءتىلى تۋرالى ايتقاندا وسى ءۇش سۋبەكتىنى اينالىپ وتە المايمىز.
ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار بار بولعانى ەكى زاڭدى عانا قازاق تىلىندە ازىرلەپ، ماجىلىسكە ەنگىزىپتى. ونىڭ ءبىرىنشىسى - اكىم ىسقاقتىڭ «كوشى- قون تۋرالى» زاڭى. ەكىنشىسى - فاريزا وڭعارسىنوۆا دەپۋتات بولعاندا ۇسىنعان «بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى» زاڭ. بۇل - دەپۋتاتتاردىڭ ۇلەسى.
ەكىنشى سۋبەكت - ۇكىمەت دەسەك، وسى ۋاقىتقا بىردە- ءبىر اتاپ ايتاتىن زاڭ جوق. كەيبىر ەسەپتەرىندە ءسوزبۇيداعا سالىپ، كورسەتكىش رەتىندە بەرگەنىمەن، ءىس جۇزىندە بىردە- ءبىر زاڭدى قازاقشا ازىرلەپ ەنگىزىپ كورگەن جوق. ال نەگىزى بۇل - ۇكىمەتتىڭ ءتول مىندەتى.
بەرتىن كەلە زاڭ شىعارۋ قۇقىعى پرەزيدەنتكە دە بەرىلدى. پرەزيدەنت دەگەندە ناقتى ادامدى ەمەس، پارلامەنتاريزم ينستيتۋتىن ايتىپ وتىرمىز. ول تاراپتان دا قازاق تىلىندە زاڭ جازۋعا باستاماشىلىق بولمادى. زاڭدى مەملەكەتتىك تىلدە جازۋ تۋرالى ايتقاندا ءبىرىنشى وسىنى ايتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى اۋدارمامەن الىسقا بارمايمىز. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قابىلدانىپ، جۇمىس ىستەپ تۇرعان زاڭدار قانشا؟ ! مىڭداپ سانالاتىن شىعار. ال زاڭ قاي تىلدە جازىلسا، سول تىلدەگى نۇسقاسى ساۋاتتى بولادى، قۋاتتى بولادى. ويتكەنى زاڭ ەركىن اۋدارمانى كوتەرمەيدى. ەركىن ستيلمەن تۇسىندىرە سالا المايسىڭ، ءار ءسوز ورنىندا تۇرۋ كەرەك. ولاي بولماسا، سويلەم ولپى- سولپى بولسا، اركىم ءارقالاي ءتۇسىنۋى مۇمكىن.
- ءسىز ءماجىلىس اپپاراتىنداعى رەداكسيالاۋ جانە اۋدارما ءبولىمىن باسقاردىڭىز. دەمەك، پارلامەنت پالاتاسى ماقۇلداعان زاڭنىڭ ورىسشا نۇسقاسىن ساپالى قازاقشالاۋعا جاۋاپتى ۇجىمنىڭ تىزگىنىن ۇستادىڭىز. قازاقشا زاڭ نەگە قاراپايىم حالىقتىڭ تۇسىنۋىنە اۋىر ؟
- زاڭ اۋدارۋ پروتسەسىندە بىلاي تارتساڭ اربا سىناتىن، بىلاي تارتساڭ وگىز ولەتىن ماسەلەلەر بار. ويتكەنى زاڭ شىعارۋشىنىڭ زاڭ اكتىسى ارقىلى ايتىپ وتىرعان ويىن، ونداعى نورمالاردى بۇزباي اۋدارۋ ءۇشىن سىرەسكەن اۋدارماعا جۇگىنۋ قاجەت بولادى. ال ماقالداپ، ماتەلدەپ، ەركىندىككە جول بەرسە، زاڭ شىعارۋشىنىڭ ويىن بۇرمالاپ الامىز. مۇنى قاراپايىم ادام زاڭنىڭ قازاقشاسى تۇسىنىكسىز دەپ سىناۋى مۇمكىن. وگىز بەن اربانى ايتىپ وتىرعانىم سول. تۇسىنىكتى اۋدارايىن دەسەڭ، اكتىنىڭ نەگىزگى مازمۇنىنا نۇقسان كەلەدى. ال مازمۇندى ساقتايىن دەسەڭ، قاراپايىم ادامدارعا تۇسىنىكسىز بولىپ جاتادى.
زاڭ ءماتىنىن اۋدارعان كەزدە زاڭ شىعارۋشى اۆتوردىڭ ويىن بۇرمالاماي، بۇزباي اۋدارۋ - شەبەردىڭ شەبەرى عانا ىستەي الاتىن نارسە. ال زاڭ اۋدارماسىندا جۇرگەننىڭ ءبارىن سونداي شەبەر دەپ ايتا المايمىز. ورتاڭقولدار دا بار، ولپى-سولپىلار دا بار. سوندىقتان زاڭ ءماتىنىن ەشقانداي كەمشىلىكسىز، مۇكىسسىز اۋدارىپ بەرۋ - قيىننىڭ قيىنى.
- زاڭ ءماتىنىن اۋدارۋ نەشە ساتىدان وتەدى؟ زاڭ جوبالارى پارلامەنتكە ەكى تىلدە تۇسە مە؟ ادىلەت مينيسترلىگى قابىلداناتىن زاڭنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى ساپاسىنا كيلىگە الا ما؟ بالكىم زاڭنىڭ قازاقشا نۇسقاسى وسىنداي ساتىلاردىڭ بىرىندە وزگەرىسكە ءتۇسىپ، ناشارلاپ جاتقان شىعار ؟
- جاڭا ايتقان زاڭ جوباسىنا باستاماشىلىق جاسايتىن ءۇش سۋبەكتىنىڭ ىشىندە پارلامەنتكە ەڭ كوپ زاڭ ۇسىناتىنى - ۇكىمەت. ۇكىمەت ۇسىناتىن زاڭنىڭ العاشقى جوباسى ازىرلەنگەننەن كەيىن اۋەلى مينيسترلىكتەردە اۋدارىلادى. ورىسشا جازىلعان نورمالاردى قازاقشالاۋعا، ەڭ الدىمەن مينيسترلىكتەردىڭ اۋدارماشىلارى كىرىسەدى. بۇدان كەيىن ول ءماتىن ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ زاڭ ينستيتۋتىنداعى لينگۆيستيكا ورتالىعىنا تۇسەدى. اۋدارما ساپاسى سول جەردە تەكسەرىلەدى. وسى لينگۆيستيكا ورتالىعى تەكسەرگەننەن كەيىن ۇكىمەت قۇجاتتى ماجىلىسكە ەنگىزەدى. ماجىلىستە دە زاڭ جوباسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى ءماتىنىنىڭ ساپاسىن تەكسەرەتىن ءبولىم بار. ولاردىڭ تەكسەرۋىنەن كەيىن زاڭ جوباسىن قاراعان دەپۋتاتتار دا اۋدارمادان قاتە بايقادىق دەپ ەسەپتەسە، ۇسىنىستارىن بەرەدى. زاڭ جوباسىن نورمالىق، ماعىنالىق تۇرعىدان تالقىلايتىن جۇمىس توپتارىندا دا ۇسىنىستار، تۇزەتۋلەر ەنگىزىلەدى. ءماجىلىس قابىرعاسىندا زاڭ جوباسىنا قوسىمشا باپتار، نورمالار ەنگىزىلگەن بولسا، ءماجىلىس اپپاراتىنىڭ ارنايى ءبولىمى اۋدارىپ، قوسىپ وتىرادى. ءسويتىپ زاڭ جان- جاقتى پىسىقتالىپ، سەناتقا جولدانادى.
- سەناتتا دا اۋدارماسى تەكسەرىلە مە ؟
- سەناتقا بارعاندا دەپۋتاتتاردىڭ ۇسىنىستارى كەستە تۇرىندە بارادى. سەنات اپپاراتىنداعى تاپ سونداي ءبولىم كەستەدە جاسالعان اۋدارمانىڭ ساپاسىن تاعى ءبىر سۇزگىدەن وتكىزەدى. سەنات دەپۋتاتتارى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزسە، ول وزگەرىستەرىن كەستە رەتىندە قوسىپ، قايتادان ماجىلىسكە جىبەرەدى. وسىلايشا زاڭنىڭ تۇپكىلىكتى ءماتىنىن ماجىلىستەگى اۋدارماشى ماماندار، رەداكتورلار ازىرلەپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە جىبەرەدى. ول ءماتىندى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندەگى مەملەكەتتىك تىلگە جاۋاپتى ماماندار قاراپ، تۇزەتۋلەر ەنگىزە الادى. سودان كەيىن بارىپ، اقىرعى نۇسقاسى پرەزيدەنتتىڭ قول قويۋىنا جىبەرىلەدى. زاڭنىڭ قازاقشا اۋدارماسى جەتكىلىكتى دارەجەدە پىسىقتالعان بولسا، بىردەن پرەزيدەنتكە جىبەرىلەدى. ال جەتكىلىكتى ەمەس دەپ تاپسا، اۋدارمانى جەتىلدىرىپ بارىپ ۇسىنادى. دەمەك، زاڭ اۋدارماسى جالعىز اۋدارماشىنىڭ قولىنان ءوتىپ، كۇشىنە ەنىپ جاتقان جوق. سان ءتۇرلى ساراپتامادان، سۇزگىدەن ءوتىپ بارىپ قول قويىلادى.
- اۋدارماشىلاردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ كەرەك دەيتىن ۇسىنىستاردى ەستىپ قالامىز. الەۋمەتتىك قورعالۋ دەڭگەيى شىنىمەن سونشالىق ناشار ما؟ مىسالى، ءماجىلىس اپپاراتىندا جۇرگەندە العان ايلىعىڭىز وزگە ءبولىم باسشىلارىنىڭ ايلىعىمەن بىردەي بولدى ما؟ قول استىڭىزداعى اۋدارماشى مامانداردىڭ ايلىعى اپپاراتتاعى ماماندارمەن بىردەي بولدى ما؟ قازىرگى احۋال قانداي ؟
- مەملەكەتتىك ورگانداردا اۋدارماشى، زاڭگەر، ەكونوميست دەگەن سياقتى ساتىلىق ءبولىنىس جوق. ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، ونىڭ ورىنباسارى، سەكتور مەڭگەرۋشى، باس كونسۋلتانت، باس ساراپشى، ساراپشى دەگەن لاۋازىمدار ارقىلى عانا ساتىلاپ بولىنەدى. اۋدارماشىلار اراسىندا دا، زاڭگەرلەر اراسىندا دا، ەكونوميستەر اراسىندا دا وسىنداي ءبولىنىس بار. سوندىقتان اۋدارماشىلارعا مەملەكەتتىك ورگانداردا ايلىق از بەرىلەدى، ماتەريالدىق جاعىنان وزگەلەرگە قاراعاندا از قامتاماسىز ەتىلەدى دەيتىن مالىمەتتەر - بوس اڭگىمە. باسقا كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور مەن جەكە سەكتوردى بىلمەيمىن. ال مەملەكەتتىك ورگانداردا ايلىق مولشەرى بارلىق ماماندارمەن بىردەي.
- اۋدارماداعى بىرىزدىلىكتەن قاي كەزدە ايىرىلا باستادىق دەپ ويلايسىز؟ احمەت بايتۇرسىن ۇلى سارا جولىن سالىپ كەتكەن تەرمين ءتۇزۋ ءىسى نەگە قوجىراعان قالپىنان وڭالا الماي كەلەدى ؟
- اۋدارماداعى بىرىزدىلىك ماسەلەسى اۋدارماشىنىڭ تىكەلەي تاجىريبەسىنە، شەبەرلىگىنە، بىلىمىنە بايلانىستى. بىرىزدىلىك دەگەننىڭ ءوزى ءبىر ءسوزدى، ءبىر تىركەستى نەمەسە ءبىر ۇعىمدى ءار كەزدە ءارتۇرلى اتاماۋدى بىلدىرەدى. ول ەكى سوزدەن كەلە مە، ءتورت سوزدەن كەلە مە، قاتىپ قالعان قاعيدات بويىنشا بىردەي قولدانىلۋى كەرەك. تاۆتولوگيا بولادى دەپ، سينونيمدەرىن پايدالانا المايسىز. ويتسەڭىز، قۇقىق قولدانۋ پراكتيكاسىندا سۋديالار، ادۆوكاتتار، زاڭگەرلەر، بىلايعى حالىق تا ءبىر ۇعىمدى تۇرلىشە تاپسىرلەۋى مۇمكىن. سوندىقتان بىرىزدىلىك ماسەلەسى اۋدارمادا وتە ماڭىزدى.
- كالكا اۋدارما ب ا ق-قا دا دەندەپ كىردى. كۇندەلىكتى اقپارات كونۆەيەرىنىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ ءوزىمىزدىڭ دە كالكاعا جۇگىنىپ كەتكەنىمىزدى نازگۇل قوجابەك سياقتى مامانداردىڭ ەسكەرتپەسىنەن كەيىن ءبىراق بايقاپ جاتامىز. ءسىزدىڭ دە ءتىلشى قاۋىمىنا ايتار سىن ەسكەرتپەڭىز بار شىعار ؟
- كالكا دەگەن دە ءار اۋدارماشىنىڭ بىلىكتىلىگىنە بايلانىستى. بىلمەگەن ادام كالكا جاساي سالادى. ونى كۇندە كورىپ تە ءجۇرمىز. مىسالى، كوپ ادام قارالاتىن ماسەلە مەن قويىلاتىن سۇراقتى ايىرا المايتىن «دەڭگەيگە» جەتتىك. ورىس تىلىندە «ۆوپروسى» دەگەن جالعىز ءسوز بار. ءبىراق «زاداۆاەمىي ۆوپروس» (قويىلاتىن سۇراق - رەد. ) بار دا، «پرەدلاگاەمىي ۆوپروس» (ۇسىنىپ وتىرعان ماسەلە - رەد. ) بار. وسىنداي كالكالار بارشىلىق. سونداي- اق ورىستاردا «سووتۆەتستۆەننو» دەگەن ءسوز بار. سونى قازاق ءوز تىلىندە «تيىسىنشە» دەپ جازۋ كەرەك. قازىر سونى «سايكەسىنشە» دەپ قولداناتىن ادامدار كوبەيىپ كەتتى. بۇل دا - كالكا. ءسوزدىڭ توركىنىن، تابيعاتىن تۇسىنبەۋ كالكاعا كوپ ۇرىندىرادى. قازاق تىلىندە بار «تيىسىنشە» دەيتىن جالپاق ءسوزدىڭ ورنىنا «سايكەسىنشە» دەيدى.
- اۋدارماشى دايىنداۋ ءىسىنىڭ قازىرگى دەڭگەيىن قالاي باعالايسىز ؟
- اۋدارماشىنى دايىنداۋ ءىسى مەكتەپتە العان ءبىلىمنىڭ ساپاسىنان باستالادى عوي. انىعىن بىلمەيمىن، ءبىراز ۋاقىت بۇرىن جۇرت استاناداعى ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە اۋدارماشىلاردى دايىندايتىن ءبولىم اشىلدى دەپ قۋانىسقان. سول قايتادان جابىلىپ قالدى دەگەندى ەستىدىم. باسقا ۋنيۆەرسيتەتتەر نە ىستەپ جاتقانىنان حابارىم جوق.
- Google-اۋدارماشى، ياندەكس- اۋدارماشى دەگەن دۇنيەلەردى پايدالاناتىن كەزىڭىز بولا ما؟ جاساندى زەيىننىڭ قازاقشا قانشالىقتى ساپالى سويلەيتىنى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تسيفرلىق كورپۋسىن قانشالىقتى ساپالى ەتىپ جاساقتاعانىمىزعا بايلانىستى بولاتىن ءتۇرى بار. وسى ىسكە سالانىڭ تاجىريبەلى مامانى رەتىندە سىزدەردى تارتىپ جاتقان بىرەۋ بار ما ؟
- Google, ياندەكس سياقتى اۋدارما جاسايتىن رەسۋرستارعا مۇلدەم سەنۋگە بولمايدى. مۇلدەم كەرەعار جاساپ بەرۋى مۇمكىن. ويتكەنى ولاردىكى - ماعىنالىق اۋدارما ەمەس، تەحنيكالىق اۋدارما. سوندىقتان بۇلارعا سەنىپ كەتە بەرۋگە بولمايدى. ءتىپتى اسىقتىم دەگەننىڭ وزىندە ۇستىنەن رەداكسيالاپ قانا قولدانۋ كەرەك. ول ءبارىبىر ەكى جۇمىس بولادى.
اۆتور
ەسىمجان ناقتىباي
