بىرەۋگە مال قايعى، بىرەۋگە جان قايعى… يران-يزرايل جانجالى كىمگە پايدالى

استانا. قازاقپارات – 19-ءساۋىر، جۇماعا قاراعان تۇندە يزرايل يراننىڭ اسكەري نىساندارىنا قارسى قارىمتا سوققى جاساعانداي سىڭاي تانىتتى. بۇل جايىندا كەمىندە بىرنەشە امەريكالىق ب ا ق بىردەن اقپارات تاراتتى.

ايتالىق، Bloomberg ۆاشينگتونداعى اتى اتالماعان شەنەۋنىكتەرگە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، يزرايل 18-ءساۋىر، بەيسەنبىدە ا ق ش- قا 13-ساۋىردەگى شابۋىلعا جاۋاپ رەتىندە ءبىر-ەكى كۇن ىشىندە يران نىساندارىنا سوققى بەرەتىنىن ەسكەرتتى دەپ جازدى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، يران دا سول ءبىر شابۋىلى قارساڭىندا پارسى شىعاناعى ەلدەرىنىڭ كوپتەگەن ديپلوماتىنا جوسپارلارى جايلى ەسكەرتكەن. ال ولار ءوز كەزەگىندە بۇل تۋرالى ا ق ش- قا حابارلاپ، سودان كەيىن يزرايل دە قۇلاعدار بولعان ەدى. تاياۋ شىعىستا سوعىس جالعاسا ما، جوق پا؟ Kazinform حالىقارالىق شولۋشىسى سۇلتان اكىمبەكوۆ وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورگەن ەدى.

يزرايل وڭىرلىك كواليتسيا قۇرماق

تەگەراننىڭ باستاپقىداعى-اق جوسپارى شابۋىلدى اسەرلى ەتىپ كورسەتە وتىرىپ، ۇلكەن سوعىستىڭ باستالۋىنا الىپ كەلمەيتىندەي ەتىپ جاساۋ بولعان سياقتى. تۇپتەپ كەگەندە، يران شابۋىلىنىڭ شىعىنى دا ماردىمسىز بولىپ شىقتى. تەك، يران تاراپى ۇشىرعان 350 زىمىران مەن ۇشقىشسىز ۇشۋ اپپاراتتارىن قاعىپ تۇسىرۋگە يزرايل، ا ق ش، ۇلى بريتانيا جانە يوردانيا اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىسى اتقان زىمىراندار قۇنىن، ياعني جەلگە ۇشقان ميللياردتاردى ايتپاعاندا.

وسى وقيعادان كەيىن يران سيريادا 1-ءساۋىر كۇنى ولتىرىلگەن ەكى جوعارى شەندى گەنەرال ءۇشىن كەك الۋ وپەراتسياسى اياقتالعانىن اسىعا مالىمدەدى. دەگەنمەن، يزرايل جاۋاپ قايتارار بولسا، وندا مۇنان دا كۇشتى سوققى بولاتىندىعىن دا ەسكەرتۋدى ۇمىتقان جوق.

بۇكىل الەم ىشتەن تىنا ءيزرايلدىڭ جاۋاپ رەاكسياسىن كۇتكەن-ءدى. ءبىراق، قارىمتا سوققى بىردەن بولمادى. امەريكالىق ب ا ق- تا تارالعان اقپاراتقا قاراعاندا، ا ق ش يزرايلدى يرانعا بىردەن قارىمتا سوققى جاساماۋعا كوندىرگەن سىڭايلى. دەگەنمەن، مۇنداي مۇمكىندىك ءيزرايلدىڭ اسكەري كابينەتىندە قاراستىرىلعان. اتالعان كوميتەت مۇشەسى بەنني گانتست: «يران قاۋىپ-قاتەرىنە قارسى وڭىرلىك كواليتسيا قۇرامىز ءارى وزىمىزگە قولايلى ۋاقىتتا، ءوزىمىز قاجەت دەپ سانايتىن تۇردە يراندى قۇن تولەۋگە ماجبۇرلەيمىز»، - دەگەن ەدى.

بۇل جاعدايدا گانتستىڭ وڭىرلىك كواليتسيا قۇرۋعا قاتىستى ايتقان ءسوزى نازار اۋدارارلىقتاي بولدى. كواليتسيا دەگەندە تەك ا ق ش پەن ۇلى بريتانيا عانا مەڭزەلمەگەنى تۇسىنىكتى. ماسەلەن، يوردانيا قوسىلۋى مۇمكىن. ودان قالسا، 13-ساۋىردە سوققى جاسالاتىندىعى تۋرالى اقپاراتتى ا ق ش قۇلاعىنا جەتكىزگەن كەيبىر اراب ەلدەرى «اۆراام كەلىسىمى» اياسىندا يزرايلمەن ۋاعدالاستىققا دايىن بولۋى دا ىقتيمال. جالپى، يزرايل مەن اراب ەلدەرىنىڭ اراسىندا اتالعان كەلىسىمدى جاساسۋ مۇمكىندىگىنە قاتىستى ماسەلە دونالد ترامپ ا ق ش پرەزيدەنتى بولىپ تۇرعان كەزدە تالقىلانعان بولاتىن. حاماس 7-قازان كۇنى يزرايلگە لاڭكەستىك شابۋىلدى ءدال وسى كەلىسىمدى بولدىرماۋ ماقساتىندا جاسادى دەگەن دە پىكىر بار، ياعني اتالعان كەلىسىمدە حاماس مۇددەسى قورعالماعان-مىس.

جوعارى شەندى يزرايلدىك ساياساتكەردىڭ ءسوزىن ديپلوماتيا تىلىنە اۋدارار بولساق، «يزرايل يرانعا ەدەل-جەدەل سوققى جاسامايدى، ويتكەنى ا ق ش ءوتىنىش جاسادى» دەگەندى بىلدىرەدى. ۆاشينگتون جاعدايدىڭ ۋشىققانىنا مۇددەلى ەمەس. سەبەبى، جاعداي ۋشىعار بولسا، وندا وزىنە دە وسىناۋ جاڭا ۇلكەن سوعىسقا ارالاسۋىنا تۋرا كەلەدى. مۇنان بولەك، ا ق ش تاياۋ شىعىستاعى قارىم-قاتىناستى رەتتەۋگە قاتىستى جوسپارىن تاۋەكەلگە ۇشىراتقىسى كەلمەيدى. ويتكەنى، «اۆراام كەلىسىمى» وڭىردەگى جاعدايدى رەتتەۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان ەدى.

گانتستىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى مالىمدەمەسى بار: «قاۋىپتى سىن-قاتەرگە توتەپ بەرگەن ءبىز قۇرعان ستراتەگيالىق اليانس پەن وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق جۇيەسى ءقازىر جانە بارلىق ۋاقىتتا دا نىعايۋى ءتيىس» . بۇل رەتتە ول ءيزرايلدىڭ 13-ساۋىردەگى سوققى جاساۋمەن بايلانىستى جايتتى ەمەس، كەرىسىنشە 7-قازانداعى وقيعاعا جانە ودان كەيىن گازا سەكتورىنداعى يزرايل وپەراتسياسىنا وڭىردەگى مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ رەاكسياسىن مەڭزەپ وتىر.

ا ق ش- تا يزرايلگە ىقپال ەتەتىن ءتاسىل بار

شىندىعىندا دا مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ رەاكسياسى ءتىپتى گازا سەكتورىندا گۋمانيتارلىق داعدارىس تۋىنداعان كەزدە دە بارىنشا ۇستامدى بولدى. سونىمەن بىرگە ولار تاياۋ شىعىستاعى ۇلكەن سوعىسقا مۇددەلى ەمەس ەكەندىگى دە ايقىن. سوعىس تۋىنداعان جاعدايدا ولار جانجالدان تىس قالا المايتىندىعى دا انىق.

ماسەلەن، 13-15-ساۋىردە اۋە تاسىمالى توقتاپ قالدى. ءدال وسى جايت شىعاناقتاعى اراب ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسى ءۇشىن قولايسىزدىق تۋدىردى. مۇناي وندىرۋمەن، كولىك تاسىمالىمەن، حالىق اراسىنداعى دۇربەلەڭمەن جانە باسقا دا ماڭىزدى ساتتەرمەن بايلانىستى پروبلەمالاردىڭ تۋىنداۋى وڭىردەگى بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، قاتار، ساۋد ارابياسى سىندى ەلدەر جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان دامۋ مودەلى ءۇشىن وتە اۋىر تيەتىندىگى انىق.

سوندىقتان ولار يزرايل بولماعاننىڭ وزىندە، ا ق ش- قا يراننىڭ شامىنا تيمەۋگە كوندىرۋ ءۇشىن بارلىق ديپلوماتيالىق كۇش- جىگەردى قوسۋى ءتيىس بولاتىن. دەگەنمەن، بۇل جاعدايدا ۆاشينگتوندى سەندىرۋدىڭ دە اسا قاجەتى بولا قويعان جوق. پرەزيدەنت دجو بايدەن اكىمشىلىگى ونسىز دا بۇل سوعىستى قالاپ وتىرماعانى انىق ءارى يزرايلگە ىقپال ەتەتىن ءتاسىلى دە بار.

ماسەلەن، ءيزرايلدىڭ ەمەس ا ق ش- تىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جازعان 19-ساۋىردەگى يرانعا سوققى يسفاحانداعى اسكەري بازاعا جاسالعان. ال بۇل اسكەري بازا نەتانزدەگى يادرولىق نىساندى قورعاپ تۇر ءارى ول رەسەيلىك س-300 اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس كەشەنىمەن جاراقتاندىرىلعان.

ەسكەرە كەتەرلىگى، 13-ساۋىردەگى يران تاراپىنىڭ نەگىزگى سوققىسى يزرايلدىڭ نەگيەۆ شولىندەگى اسكەري بازاسىنا جاسالدى. يزرايل تاراپى اتالعان بازانىڭ ازداپ زاقىمدانعانىن، سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى بەدۋيندەردەن ءبىر بالانىڭ جاراقات العانىن جاسىرعان جوق.

يران يسفاحان اۋدانىنداعى جارىلىستىڭ بىرنەشە ۇشقىشسىز ۇشاتىن اپپاراتپەن بايلانىستى ەكەندىگىن مالىمدەدى. ولار سونىمەن قاتار زىمىرانمەن سوققى جاسالعانىن تەرىستەپ وتىر. يران عارىش اگەنتتىگىنىڭ رەسمي وكىلى حوسەين داليرياننىڭ مالىمدەۋىنشە، اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس كۇشىمەن بىرنەشە ۇشقىشسىز ۇشاتىن اپپارات قاعىپ تۇسىرىلگەن. ال زىمىرانمەن سوققى جايلى ەشقانداي مالىمەت ايتىلمايدى.

دەمەك، يران «تۇيمەدەيدى تۇيەدەي» قىلماۋعا، ءتىپتى يسفاحان تۇبىندەگى اسكەري بازاعا شابۋىلدان كەلگەن اسەردى مەيلىنشە ازايتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. ارينە، ءبىر اپتا بۇرىن يزرايلگە قاراي ۇشىرىلعان بىرنەشە جۇزدەگەن زىمىران مەن اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىستىڭ ناتيجەسىندە كوكتە جارىلعان زىمىرانداردىڭ جارقىل-جۇرقىلىنا قاراعاندا ساناۋلى عانا ۇشقىشسىز اپپاراتتىڭ اتىپ ءتۇسىرىلۋى ايتا قويارلىقتاي اسەر بەرمەيتىندىگى دە تۇسىنىكتى.

سوندىقتان دا قازىرگى ۋاقىتتا يزرايل دە، يران دا وزدەرىنە قاجەتتى ارەكەتتەرىن جاساپ بولدى ءارى وسىمەن شەكتەلەدى دەپ بولجاۋعا بولادى. الايدا مۇنىڭ ءالى دە ناقتى دەرەك ەمەستىگى دە تۇسىنىكتى. جاعداي وتە جىلدام وزگەرىپ وتىرادى.

يزرايل يرانعا شابۋىل جاسامايدى، ورنىنا نە الماق؟

يزرايل ۇستامدىق تانىتقانى ءۇشىن نە الۋى مۇمكىن ەكەندىگىن دە بولجاپ كورۋگە بولادى. يسفاحانعا جاساعان بولماشى شابۋىلىنا ءبىر كۇن وتكەننەن كەيىن، 20-ءساۋىر كۇنى ا ق ش كونگرەسى يزرايلگە 26,4 ميلليارد دوللار مولشەرىندە كومەك كورسەتۋ ماسەلەسىنە داۋىس بەردى. بۇل كومەكتىڭ 4 ميلليارد دوللارعا جۋىعى اۋە شابۋىلىنا قارسى قولداناتىن زىمىران تۇرىندە بولماق. 13-ساۋىردەگى يران سوققىسىن تويتارۋ ءۇشىن يزرايل مۇنداي زىمىرانىن وتە كوپ مولشەردە شىعىنداعان ەدى. ەندى ونىڭ ورنىن تولىقتىرۋ قاجەتتىگى انىق.

مۇنان بولەك، جابىق ەسىك جاعدايىندا وتەتىن كەلىسسوزدەر مەن كەڭەسۋلەر بارىسىندا رافاح قالاسىنىڭ قاتىستى پروبلەمانىڭ كوتەرىلۋى ىقتيمالدىعى جوعارى. گازا سەكتورىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى بۇل قالا بوسقىندارعا تولى. قازىردىڭ وزىندە ول جەردە 2 ميلليونعا جۋىق ادام بار. يزرايل تاراپىنىڭ پايىمداۋىنشا، ءدال وسى قالادا حاماستىڭ سوڭعى باتالونى قونىستانعان. سوندىقتان ءبىراز ۋاقىتتان بەرى يزرايل ءدال وسى قالادا اسكەري وپەراتسيا جۇرگىزۋگە نيەتتى. ءبىراق، وعان ا ق ش پەن ەۋروپا ەلدەرى قارسى بولىپ تۇر. ەندىگى ۋاقىتتا يزرايل وكىلدەرى قالاي بولعاندا دا رافاحتا وپەراتسيا جۇرگىزەتىندىكتەرىن ايتىپ وتىر. بارلىق ماسەلە وسىندا جاتۋى دا مۇمكىن. ايتپاقشى، 20-ساۋىردە ا ق ش قابىلداعان يزرايلگە كومەك توپتاماسىنداعى قاراجاتتىڭ ءبىراز بولىگى گۋمانيتارلىق قاجەتتىلىككە بولىنگەن بولاتىن. ا ق ش بۇل قاراجاتقا گازا سەكتورىندا ماسەلەن لاگەر جاعالاۋىندا پالەستيندىك بوسقىندار ءۇشىن ءتيىستى ينفراقۇرىلىم جاساۋى مۇمكىن. سول ارقىلى حاماستى شارتتى تۇردەگى «ءتىرى قالقاننان» قاعادى. مۇنىڭ ۇستىنە اسكەري ءىس-قيمىل باستالعان جاعدايدا ءولىم-جىتىمگە اراب ەلدەرى «كوز جۇما» قاراۋى دا مۇمكىن.

دەگەنمەن، يزرايل ارمياسى شابۋىلىنىڭ باستالۋى مۇمكىندىگى مەن اراب دەلدالداردىڭ كۇش-جىگەرى حاماستىڭ كەلىسىمگە كەلۋگە قاتىستى قانداي دا ءبىر نۇسقاعا مويىنسۇنۋىنا ماجبۇرلەۋى دە ىقتيمال. ماسەلەن، حاماس كوشباسشىلارى مەن ەڭ بەلسەندى سودىرلارىن قانداي دا ءبىر اراب ەلدەرىنە ەۆاكۋاتسيالاۋ جايىندا ءسوز بولۋى مۇمكىن. كەزىندە ءدال وسىنداي سەناريمەن پالەستينانى ازات ەتۋ ۇيىمىنىڭ كوشباسشىلارى يوردانيادان، ليۆاننان شىعارىلعان بولاتىن. تاعى ءبىر مىسال - سيرياداعى سوڭعى ازاماتتىق سوعىس كەزىندە الەپپو مەن وزگە دە قالالاردان قارۋلى ادامداردىڭ ەۆاكۋاتسيالانۋى.

قالاي دەگەندە دە تىكەلەي اسكەري تەكەتىرەستەن جابىق ەسىك جاعدايىندا وتكەن كەلىسسوز ارتىق. ءدال وسىنداي ديپلوماتياعا دا ۋاقىت كەلىپ جەتكەن سياقتى. ويتكەنى، جانجال وتە كوپ بولىپ بارادى. ال ولاردىڭ ءتىپتى مۇنداي فورماتتىڭ وزىندە دە اياقتالۋى وڭتايلى كورىنەدى.

اۆتور مارلان جيەمباي