بەس ساۋساعىڭدى تانيسىڭ با؟
حالىق دانالىعىندا: «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس»، «بەس ساۋساقتاي بىلەمىن»، «بەس ساۋساقتاي بىلەدى ەكەن» دەگەن ءسوز تىركەسى ءجيى ايتىلادى. باتالى سوزدەردە: «بەستىڭ باسى بول!»، «بەس ساۋساق بىرىكسە جۇدىرىق بولادى» دەپ جاتادى.
قازىرگى تاڭدا وقىماعان، ساۋاتسىز ادام جوق. جۇمىسشى، قۇرىلىسشى، ساتۋشىدان باستاپ كەز كەلگەن ماماندىق يەلەرىنىڭ قالتالارىندا قوس-قوستان ديپلوم ءجۇر. وكىنىشتىسى، دالا جايلاپ، تاۋ كەزىپ، مال سوڭىندا جۇرگەن باعزى بابالارىمىزدىڭ بىلگەنىن قازىرگىلەر بىلە بەرمەيدى. بەس ساۋساقتىڭ دەنە مۇشەسى رەتىندە قالاي اتالاتىنىن ايتا المايتىنداردى كۇن سايىن كەزدەستىرىپ ءجۇرمىن دەسەم، ارتىق ەمەس. «بەس ساۋساقتى اتاي الاسىز با؟» دەگەن سۇراققا بەرەتىن جاۋاپتارى:
باس بارماق،
بالالى ۇيرەك،
ورتان تەرەك،
شىلدىر شۇمەك،
كىشكەنتاي بوبەك، - دەپ ايتىلاتىن «قۋىرماش» ولەڭىنىڭ جولدارى. بۇل اتاۋلار - دەنە مۇشەسى ەمەس. ءبىر عاجابى، ادام دەنە مۇشەسىنىڭ 460 تان ارتىق اتاۋى بار ەكەن. توبەدەگى ورايدان باستاپ، باقايىمىزدىڭ ۇشىنا دەيىنگى بارلىق بۋىن مەن سۇيەك قىرتىستارى وزىندىك اتاۋعا يە. ول - بولەك اڭگىمە.
بەس ساۋساقتىڭ اتالۋ جولدارىن ينتەرنەت جەلىلەرىنەن دە ءتىنتىپ شىقتىم. بارلىق جەردە وسى ءتورت شۋماق ولەڭ ايتىلادى. بالا تاربيەسىندە، اسىرەسە بالاباقشالار مەن باستاۋىش مەكتەپتىڭ وقۋشىلارىنا تاپتىرمايتىن تاربيە قۇرالى - وسى بەس ساۋساق. حالىق دانالىعىندا بەس ساۋساقتىڭ اتاۋى:
1) باس بارماق؛ 2) سۇق ساۋساق؛ 3) ورتاڭعى ساۋساق؛ 4) اتى جوق ساۋساق؛ 5) شىناشاق.
باس بارماق. باس بارماقسىز باسقا ساۋساقتاردىڭ ءبىر ءىستى اتقارۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءارقاشان دا كەز كەلگەن ىستە باس بارماق باسشىلىق جاسايدى.
باس بارماق باسشىمىن دەپ وزگەلەردەن جوعارى تۇرعان جوق. ياعني كەز كەلگەن ورتادا، ۇجىمدا، سىنىپتا باس بارماققا لايىق ادامدار بار. ءبىر جاسقى ءىستى كورگەندە، بىرەۋگە ريزاشىلىق بىلدىرگەندە باس بارماعىمىزدى كورسەتەمىز. ال نەگە كورسەتەتىنىمىزگە ءمان بەرمەيمىز. الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە باس بارماقتىڭ سۋرەتىن سۇراپ (لايك) ابىگەرگە تۇسەمىز.
ونىڭ ءمانىسى - باس بارماقتىڭ كوشباسشى بولا الۋى، ونسىز وزگە ساۋساقتاردىڭ ءبىر ءىستى اتقارۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىنىڭ دالەلى عوي.
سۇق ساۋساق - ساۋساقتاردىڭ ىشىندە وزگەدەن بۇرىن سۇقتانىپ، بىرەۋلەردى كورسەتۋگە اۋەستەنىپ، بەلسەندىلىك كورسەتىپ تۇراتىن ساۋساق. سوندىقتان بىرەۋدى «سەن» دەپ سۇق ساۋساعىڭدى شوشايتىپ كورسەتكەندە وزگە ءۇش ساۋساق: «ءوزىڭ كىمسىڭ؟» دەگەندەي ءوزىڭدى كورسەتىپ تۇرادى. بىرەۋگە كىنا تاعىپ كورسەتەردە الدىمەن ءوزىڭدى تەكسەر! بىرەۋدى نۇقىپ كورسەتۋگە لايىقسىڭ با؟ وزىڭدە ءمىن جوق پا؟ ويلان!
سوندىقتان دا دالا دانىشپاندارى اتالعان بابا مەكتەبى: «سۇق ساۋساعىڭدى شوشايتىپ بىرەۋدى جازعىرما!»، «ايعا سۇق ساۋساعىڭدى شوشايتپا!»، «زيراتتى ساۋساعىڭمەن كورسەتپە!» دەپ تىيىم سالعان. الەۋمەتتىك جەلىلەردەن كۇندە كورىپ جۇرگەنىمىزدەي، بىرەۋدىڭ قىلت ەتكەن كەمشىلىگىن جەردەن التىن تاپقانداي ساۋساعىن شوشايتا ماسقارالاپ جاتاتىندار الدىمەن وزدەرىنىڭ بىرەۋدى كورسەتۋگە لايىق ەمەس ەكەنىنە ءمان بەرمەيدى.
ورتاڭعى ساۋساق - وزگەدەن جوعارى، ەرەكشە ساۋساق. ءبىر ادامنىڭ جاقسىلىعىن كورگەندە: «ورتاڭعى قولداي ەكەن»، - دەپ ماقتاعان. ورتاڭعى قولدا سابىرلىق تا، سالماقتىلىق تا، تاكاپپارلىق تا بار. وسىنىڭ بارلىعىن تال بويىنا سىيعىزىپ، ءار نارسەنى ءوز ورنىندا قولدانا الادى.
اتى جوق ساۋساق - بۇل ساۋساقتىڭ اتى جوق بولىپ اتالۋىنىڭ ءمانى زور. دارىگەرلەر ادام ورگانيزمىنەن قان تالداۋ العاندا نەگە تەك وسى ساۋساقتان الادى؟
ويتكەنى بۇل ساۋساق - ادام ورگانيزمىندەگى وزگەرىستەردى الدىمەن سەزەتىن سەزىمتال ساۋساق. سەزىم اتاۋلىنىڭ بارلىق كىلتى وسى ساۋساقتا بولادى. سوندىقتان قان تالداۋىن وسى ساۋساقتان الادى. دالا مەكتەبىنىڭ دانىشپاندارى، بابالارىمىز ادام بويىنداعى سىرقاتتى انىقتاۋ ءۇشىن وسى ساۋساقتىڭ تىرناعىن باسىپ تەكسەرەتىن بولعان. سىرقاتتىڭ سىرىن وسىدان اڭعارعان.
جاس جۇبايلار وتاۋ قۇرعاندا نەكە جۇزىگىن وسى اتى جوق ساۋساققا كيگىزەتىن سەبەبى دە، سەزىمنىڭ نۇكتەسى وسى ساۋساقتا ورنالاسقان.
سەزىم ساۋساعى بولعاندىقتان، بۇل ساۋساققا «ەشتەڭەگە تەڭ كەلمەيتىن اتى جوق ساۋساق» دەپ ات تانعان. ال ادامدار اراسىندا دا ەشقانداي اتاق-داڭققا ىلىنبەي، ايقايلاپ، ماردىمسىماي تاۋداي تالانتىن ارقالاپ جۇرگەندەر از ەمەس.
شىناشاق - قازاقتا «شىناشاقتاي ەكەن» دەگەن ۇعىم بار.
ول «كىشكەنتاي» دەگەن ءسوزدى بىلدىرەدى. ءار ورتادا وزگەلەردىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرەتىن ءبىر شىناشاق بار. ونىڭ وزىندىك پىكىرى بولمايدى، ەشكىمگە زيانى دا جوق، پايداسى دا جوق، ءوز كوزقاراسى ورتاق، كوپشىلىككە باعىنىپ، سولاردىڭ سوڭىنان ەرۋگە دايىن مەيىرىمدى، كىشىپەيىل جاندار.
مىنە، بەس ساۋساقتىڭ تاربيەسى! ءوزىن-ءوزى تانۋ ءدارىسى، بالانى بەسىكتەن تاربيەلەۋ بەس ساۋساقتان باستالۋ كەرەك. «بەس ساۋساقتاي بىلەدى ەكەن» دەگەن ءتامسىل دە - وسى.
«بالانى اقىرىپ ۇيرەتپە، اقىرىن ۇيرەت!» دەگەن بابالارىمىز بەس ساۋساقپەن بالا تاربيەلەگەن. وعان دالەل - «ساناماق»، قۋىر- قۋىر، قۋىرماش»، بەس ساۋساققا بايلانىستى ماقال- ماتەل، جۇمباقتار.
«بەس ادام ءبىر ەسەككە مىنگەسىپ ءجۇر، مىنگەسسە دە تالاي جەرمەن تىلدەسىپ ءجۇر» نەمەسە «ءبىر بۇتاقتىڭ باسىندا - بەس ساۋىسقان، بەس ساۋىسقان باسىنا تاس جابىسقان» دەپ جالعاسا بەرەدى. «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس»، «ساۋساق بىرىكپەي، ينە ىلىكپەيدى» دەگەن ماقال- ماتەلدەر دە بار.
مەكتەپ جوق، تەاتر جوق، تەلەديدار، ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلەر دامىماعان ۋاقىتتا بابالارىمىز بالالاردى شامنىڭ جارىعىن قوسىپ، ساۋساقتارىمەن قابىرعاعا ءارتۇرلى بەينەلەر كورسەتۋ ويىندارى ارقىلى كولەڭكەلى تەاتر جاساي بىلگەن.
ساۋساق قيمىلدارىنىڭ ناتيجەسىندە سويلەۋ مۇشەلەرىن باقىلايتىن باستاعى مي قىرتىستارى ءبىر- بىرىنە جاقىن ورنالاسقاندىقتان بالانىڭ ءتىلى جەتىلەدى، قيمىل- قوزعالىسى، يكەمدىلىگى ارتادى. قيسىندى ويلاۋى دامىپ، تانىمدىق دەڭگەيى وسەدى. ساۋساق جاتتىعۋلارى ەستە ساقتاۋ جانە نازار اۋدارۋ قابىلەتىن دامىتادى. بالانىڭ سويلەۋ ىرعاعىنىڭ، لەكسيكاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا كومەكتەسەدى.
بالالاردىڭ سويلەۋ قۇزىرەتتىلىگىن ارتتىرىپ، ۇساق موتوريكا تاسىلدەرى مەن قيمىلى داميدى. ساۋساق قيمىلدارى ارقىلى جۇيكە، مي قىرتىسىنا يمپۋلس جىبەرەدى دە، سويلەۋ ايماقتارىنىڭ بەلسەندىلىگىن كۇشەيتەدى. قازىرگى تاڭدا تەلەفون ويىندارى ارقىلى ءتۇرلى دەرتكە ۇشىراپ جاتقان بۇلدىرشىندەرىمىزدى ساۋىقتىرۋ، اۋىر سىرقاتتارعا جول بەرمەۋ ءۇشىن بالالاردى ساۋساق قيمىلدارى ارقىلى جاتتىقتىرۋعا بولادى.
اتا- بابالارىمىز ساۋساقتارىن ولشەۋ قۇرالى رەتىندە دە پايدالانعان. ەلى، تۇتام، سىنىق سۇيەم، سۇيەم، كەرەقارىس، قارىس سۇيەم، بىلەم، شىنتاق، كەز، قۇلاش ولشەمدەرىن انىقتاعان.
وكىنىشتىسى، بۇل اتاۋلار اۋىلدى جەرلەردىڭ كونەكوزدەرىنىڭ ءسوز قولدانىسىندا كەزدەسەتىنى بولماسا، بۇگىنگى كۇنى مۇلدە سيرەك ايتىلادى.
ابايدىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» ولەڭىندەگى بەس اسىل ءىس پەن بەس دۇشپان، شاكارىمنىڭ بەس ساۋالى باس ساۋساقپەن بايلانىسىپ، ايرىقشا فيلوسوفيالىق ويعا جەتەلەيدى.
ابايدىڭ تولىق ادام ىلىمىنە ساي بەس وسيەت: 1. ءارقاشان ساق ءجۇر؛ 2. جاۋعا يىلمە؛ 3. وسەككە ەرمە؛ 4. وتىرىك ايتپا؛ 5. ارىڭدى ساتپا.
ادامنىڭ بەس قاسيەتى دەپ تومەندەگى ەرەكشەلىكتەردى اتايمىز. شىنشىل بولۋ - كەز كەلگەن ماسەلەدە اقيقاتتى ۇستانۋ.
«شىندىق شىڭعىرىپ كەلگەنشە، وتىرىك تورگە وزادى»؛ سەرتتە تۇرۋ - ادامدىق مىندەتكە ساي كەز كەلگەن ماسەلەدە ءوز ورتاڭا سەنىمدى، سەرتكە بەرىك بولۋ ادامدىقتىڭ بەلگىسى؛ تەرەڭ اقىل يەسى بولۋ - تەرەڭ اقىل يەسى بولا وتىرىپ، شيەلەنىسكەن ماسەلەدە دۇرىس شەشىم قابىلداۋ. بويكۇيەزدىك، قىزبالىق نەمەسە قابىلەتسىزدىك ادامدىققا ءتان قاسيەتتەر ەمەس؛ كۇناعا باسپاۋ - تاقۋالىقتارى جوعارى دەڭگەيدە بولىپ، اشىق، ءيا بولماسا جاسىرىن كۇنا جاساۋدان قورعالۋ كەرەك؛ بەيادەپ ءارى وپاسىزدىق سەكىلدى كەز كەلگەن كۇنالى ىستەردەن الشاق بولعان ابزال.
قىزمەتىندە ادال بولۋ - ءار ادام وزدەرىنە مىندەتتەلگەن ءىستى قالاي كەلگەن بولسا، ءدال سول قالپىندا قاۋىمعا اينىتپاي جەتكىزىپ وتىرۋ ادالدىقتىڭ بەلگىسى. ابايشا ايتقاندا، «اسىل ادام اينىمايدى»؛
سونىمەن قاتار ۇلتتىق فيلوسوفيامىزدا بەس جاراتىلىس - كۇن، جەر، اۋا، سۋ، وت ۇعىمدارىنىڭ ءمانى زور. قازاقتا «بەسەنەدەن بەلگىلى» دەگەن ءتامسىل بار.
كۇن - بىزگە ەڭ جاقىن جۇلدىز جانە ونىڭ وزىندىك قۇپيالارى دا كوپ. كۇن جۇيەسىنىڭ ورتاسىن قۇرايتىن ءارى جەرگە جاقىن جۇلدىز - بۇل كۇن. كۇننىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ پلانەتا ەنەرگيانى جارىق پەن جىلۋ تۇرىندە بەرە الادى. ءدال وسى جۇلدىز ءارتۇرلى كليماتتىق جاعدايلاردى، مۇحيت اعىستارى مەن جىل مەزگىلدەرىن شىعارادى.
باسقاشا ايتقاندا، تىرشىلىككە قاجەتتى نەگىزگى جاعدايلاردى قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى كوز - وسى كۇن؛ جەر - ءبىزدى قورشاعان ورتا، ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان پلانەتا. جەردىڭ ليتوسفەرالىق قاباتى ۇنەمى قوزعالىستا بولادى.
سونىڭ قوزعالىس اسەرىنەن ءتۇرلى قاقتىعىس كەزىندە جەردىڭ تەكتونيكالىق پليتالارى اجىراپ، جەل سىلكىنىسى ورىن الادى؛ اۋا - ادام ونسىز ءومىر سۇرە المايتىن تىرشىلىك كوزى؛ وت - ومىرىمىزگە قۋات بەرىپ، بويىمىزدى جىلىتادى. وت - ءومىر ءسانى. وتسىز تىرشىلىك جوق. ال وسى وت قالاي پايدا بولدى؟
ەرتە زاماندا العاشقى ادامدار وتتى پايدالانۋدى نايزاعايدان تۇسكەن وتتان ۇيرەندى. سول نايزاعايدان تۇسكەن وتتى سوندىرمەي پايدالاندى. بارلىعى اڭ اۋلاۋعا كەتكەندە، ءبىر ادام وت باسىندا قالاتىن بولعان. تاماقتى ءپىسىرىپ جەۋدى دە نايزاعاي وتىنىڭ استىندا قالعان ەتتەن بايقاعان. وت استىندا قالعان ەت شيكى ەتتەن دامدىرەك ەكەنىن بايقاپ، استى ءپىسىرىپ جەۋدى ۇيرەنگەن. وت - ءورىسى كەڭ ءتۇبىر. ەندى وسى «وت» تۇبىرىنە بايلانىستى سوزدەردى تەرسەك: وتاعاسى، وتاۋ، وتاربا. ياعني بۇدان شىعاتىن قورىتىندا - «وت» ءسوزى جىلىلىقتىڭ بەلگىسى ىسپەتتەس.
سۋ - پلانەتاداعى ەڭ قاراپايىم جانە ەڭ تانىمال تىرشىلىك كوزى. سونىمەن قاتار سۋدىڭ تىلسىم سىرى دا كوپ. بارلىق ءتىرى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر، سونىڭ ىشىندە جانۋارلار - 75 پايىز، بالىق - 75 پايىز، مەدۋزا - 99 پايىز، كارتوپ - 76 پايىز، الما - 85 پايىز، قىزاناق - 90 پايىز، قيار - 95 پايىز، قاربىز - 96 پايىز سۋدان تۇرادى. ادام اعزاسىندا دا سۋ مولشەرى وتە جوعارى.
جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ دەنەسىنىڭ 86 پايىزى سۋ بولسا، ەگدە جاستاعى ادامداردىكىندە 50 پايىز - عا دەيىن سۋ بولادى. ادام بالاسى دەنە ماسساسىنداعى سۋدىڭ 2 پايىزىن جوعالتسا، وندا ول قاتتى شولدەي باستايدى. ادام سۋسىز ءومىر سۇرە المايدى. ەگەر ول 10 پايىزعا دەيىن جوعارىلاسا، ادامنىڭ كوزىنە ءتۇرلى نارسەلەر ەلەستەپ، گالليۋتسيناتسيا باستالادى. ال 12 پايىزىن جوعالتسا، ادام دارىگەردىڭ كومەگىنسىز قالپىنا كەلە المايدى. ەگەر، دەنە ماسساسىنداعى سۋدىڭ 20 پايىزىن جوعالتسا ادام قازا بولادى.
بابالاردان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان بەس ساۋساقتىڭ مۇشە رەتىندە اتاۋى، تىرشىلىككە قاتىستى وزگە دە تانىمدىق دۇنيەلەردى ءبىلۋدىڭ بالالاردىڭ تولىققاندى جەتىلۋى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتار ارقىلى تاربيەلەنۋىنە ىقپالى زور.
الماحان
مۇحامەتقالي قىزى
qazaqadebieti.kz
