باياناۋىل جارتاستارىنداعى بەينەلەر: اقيقاتىن كىم ايتادى
باياناۋىلدىڭ قاراجار تاۋلارىنداعى تەرەڭ شاتقالدا عالىمدارعا بەيمالىم ەسكى جارتاس سۋرەتتەرىنىڭ قۇپياسى شوگىپ جاتىر. جەرگىلىكتى حالىق مۇنى الدەبىرەۋلەر قولدان سالعان دەسە، كەيبىر تاريحشىلار ول نەوليت داۋىرىندە تۇسىرىلگەن دەپ ەسەپتەيدى. شاتقالداعى ەجەلگى بەينەلەر كوللەكتسياسى شىن بولسا، مەملەكەت قاراۋىنا نەگە الىنبايدى؟
باياناۋىل - سان عاسىرلىق تاريحى بار، اتى اڭىزعا اينالعان الىپتار مەن عۇلامالاردىڭ، قاسيەت تۇنعان اۋليەلەردىڭ ەلى ءارى اڭىزدار توعىسقان مەكەن. جاسىباي كولىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان دراۆەرت قۋىسىنداعى ەسكى جارتاستاعى سۋرەتتەردىڭ ءمان-ماڭىزىن ارحەولوگتەر اشىپ كورسەتىپ بەرسە، ەندى ءبىر جەرلەردەگى كونە بەينەلەر ءالى كۇنگە عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە سۇرانىپ تۇر.
جۋىقتا پاۆلودار وبلىستىق بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيى مەن باياناۋىل اۋداندىق اكىمدىگى بىرلەسىپ ۇيىمداستىرعان ولكەتانۋ ەكسپەديتسياسىندا قىزىق جايتقا تاپ بولدىق. اۋدان ورتالىعىن قاراعاندى وبلىسىمەن جالعايتىن ۇلكەن تاس جولدىڭ بويىندا قاراجار دەپ اتالاتىن ەلدى مەكەن بار. بۇل جەردە پاۆلودار وبلىسىنداعى جالعىز تاۋ-شاڭعى كەشەنى - مىرزاشوقى ورنالاسقان. كەشەن قىستا عانا جۇمىس ىستەيدى.
اڭىزعا سۇيەنسەك، اتاقتى بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى وسى مىرزاشوقى تاۋىنىڭ بيىگىنەن تۇرىپ، مالدىبۇلاققا دەيىنگى جەردى ءبولىپ بەرگەن ەكەن. سوندا وڭ جاعى - قارجاس، سول جاعى - ايدابول رۋلارىنا تيەسىلى بولسىن دەپ ۇكىم ايتىپتى. سول مىرزاشوقى تاۋىمەن قاتارلاس جاتقان قاراجار تاۋلارىندا ەرەكشە سىر بۇككەن، اينالاسىن جارتاس قورشاعان شاتقال بار. شاتقالداعى جاقپار تاستاردىڭ بەتى تولعان سۋرەت. مۇندا كۇندى اينالعان بيشىلەر، جىرتقىش جانە ميفتىك اڭدار، كۇن بەينەلى قۇدايلار مەن باقسىلاردىڭ سۋرەتتەرى، ۇلكەن قوڭىزدىڭ، قاراقۇرت پەن وزگە دە جاندىكتەردىڭ بەينەلەرىن ۇشىراستىرۋعا بولادى.
شاتقالعا كىرە بەرىستە ەڭ اۋەلى كۇندى اينالا بيلەپ جۇرگەن ادامدار مەن اڭداردىڭ سۋرەتتەرى ۇشىراستى. اراسىندا ەجەلگى باقسىنىڭ، ۇلكەن قۇستىڭ بەينەلەرى بار.
بۇل جەردەن تاياق تاستام جەردە، ابدەن ءشوپ باسقان سوقپاق بويىنداعى قويتاستا قاراقۇرتتان قاشىپ بارا جاتقان ايەلدىڭ بەينەسى وتە جاقسى ساقتالعان. بۇل كەسكىندى الدەبىر سۋرەتشى كەشە عانا سالىپ كەتكەندەي، وتە ايقىن بايقالادى.
كەلەسى كەزەكتە ادامدار مەن ءتۇرلى اڭداردىڭ، ءۇي جانۋارلارىنىڭ كەسكىندەرىن كورۋگە بولاتىن شىم- شىتىرىق سۋرەتكە تاپ تولدىق. قازاقتىڭ كونە نانىمىندا تابيعاتتاعى بارلىق جاراتىلىس ءبىر- بىرىمەن تامىرلاس دەپ اتالمايتىن با ەدى. بۇل بەينەدەن سونداي دۇنيەتانىمدى اڭعارۋعا بولاتىنداي.
ودان كەيىنگى قاناتتى ادامدار، گەومەتريالىق كەسكىندەر، الىپ قوڭىز بەن سۋ استىنداعى جاندىك تارىزدەس، بايتەرەك ۇستىندەگى جولبارىس (نەمەسە سىلەۋسىن)، كوز تاڭبالارى جانە وزگە دە تۇسىنىكسىز بەينەلەردىڭ بارلىعى ءار جەردە شاشىراي ورنالاسقان.
ادام تۇگىلى، مال اياعى باسا قويمايتىن تىلسىم جەردىڭ قۇپياسى ءبىزدى راسىمەن تاڭعالدىردى.
كونە تاس عاسىرىنداعى تاريحتىڭ قاتپارلارىنا قاتىستى جادىگەرلەر وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە زەرتتەلمەگەن؟ زەرتتەلسە، كىتاپ پەن باسپا ءسوز بەتتەرىندە، عالامتوردا نەگە جوق؟ بۇل سۇراعىمىزدى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جامبىل ارتىقبايەۆقا قويعانىمىزدا عالىم بۇل سۋرەتتەر جايىن جاقسى بىلەتىنىن، ارحەولوگيالىق جادىگەرلەر تۋرالى «بايىرعى بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ابىزدىق مازمۇنى» ەڭبەگىندە بايانداعانىن جەتكىزدى.
«بايان تاۋلارىنىڭ ءبارى دە گرانيت، سيەنيت، پورفيريت، تاقتا تاس سياقتى تاۋ جىنىستارىنان تۇزىلگەن. وسى كۇنگى بەدەرى مەزوزوي داۋىرىندە، ياعني ميلليونداعان جىلدار بۇرىن قالىپتاسقان دەلىنەدى. مەزوزوي ەراسى تومەننەن جوعارى قاراي ترياس، يۋرا، بور كەزەڭدەرى بولىپ بولىنەدى. ول شامامەن جەردىڭ 165 ميلليون جىلدىق تاريحىن قامتيدى. باياناۋىل وڭىرىندە قادىم زاماندا قۇز- جارتاس، تاعى تاس بەتىنە قاشالعان پەتروگليفتەردى دە، سونىمەن بىرگە قىزىل-قوڭىر بوياۋمەن سالىنعان سۋرەتتەردى دە كەزدەستىرۋگە بولادى. جاسىباي كولىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋىندا، بيىك جارلاۋىت تاستىڭ قۋىسىنا قىزىل-كۇرەڭ ءتۇستى جوسامەن سالىنعان سۋرەتتەردى العاشقى رەت عىلىمي ورتادا جاريالاعان رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ باتىس- ءسىبىر بولىمشەسىنىڭ وكىلى پ. ل. دراۆەرت ەدى»، - دەيدى عالىم.
نەگىزى باياناۋىل تاۋلارى «جاقسى اۋلا» جانە «جامان اۋلا» بولىپ ەكىگە بولىنەدى. جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى مۇحامەدقايىر ءشارىپوۆتىڭ ايتۋىنشا، جوعارىدا ايتقان مىرزاشوقى جاقسى اۋلاعا ەنىپ تۇر. ال جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە شاتقالدىڭ ورنالاسقان جەرى جامان اۋلا دەپ كورسەتىلگەن:
«باياناۋىل ەجەلگى بەينەلەۋ ونەرىنىڭ تاماشا سۋرەتتەرى جاسىباي كولىنىڭ شىعىس جاعىندا، جامان اۋلا تاۋىنىڭ شاتقالدارىندا كەزدەسەدى. كۇن شۇعىلاسىنىڭ استىندا تىزبەكتەلە بيلەپ جۇرگەن ادامداردىڭ بەينەسى اراسىندا وقشاۋلاۋ ەرەكشە تۇلعالار اڭعارىلادى. ولاردىڭ باستارىنىڭ ورنىندا جان- جاعىنا ساۋلە شاشقان كۇن بەينەسى بار. ال قىزىل شاپاقتار الەمىنىڭ ءتورت بۇرىشىنا ساۋلەسىن شاشىپ تۇر. سۋرەتتەردىڭ ىشىنەن ەركەك جاۋىنگەرلەر وزدەرىنىڭ قۇدىرەتتى قارۋىمەن كوزگە تۇسەدى. تاس بەتىندە قىزىل-كۇرەڭ بوياۋمەن سالىنعان كۋلتتىك سۋرەتتەردىڭ اراسىندا بايتەرەك باسىنداعى جولبارىس، كوز تاڭبالارى، قاراقۇرت (12 سۋرەت) ت. ب. بەينەلەر بار. بيىك تاۋ شىڭدارىنا، قيا جارتاستاردا بەينەلەنگەن كۇن شۇعىلالى ادامدار مەن ميفتىك سيۋجەتتەردى بوياۋمەن سالۋ وڭاي بولماۋى ءتيىس»، - دەپ جازادى تاريحشى عالىم.
«مەن ول اۋىلدا بولدىم. سۋرەتتەردىڭ ءبارىن دە قارادىم، ءبارى دە نەوليت داۋىرىندە جوسامەن سالىنعان. كۇندى اينالا بيلەپ جۇرگەن ادامداردى ەرتە زامانداعى ابىز- سۋرەتشى كەرەمەت كورسەتە بىلگەن. مىنە، ءسان وسى كۇنگە تابىنۋ سالتاناتىنا بايلانىستى تۋعان ءسوز. قازىرگى كۇنى ماعىناسى قاراپايىمدانعان، ياعني ادەمىلەنۋ، جاقسى كيىنۋ ت. ب. بەرتىنگى زاماننان ول جەردە سۋرەت جوق. سۋرەت مازمۇنى سوڭعى زامانداردى كورسەتپەيدى. بۇل سۋرەتتەردى ساقتاۋدى ويلاستىرۋ كەرەك، 10 مىڭ جىلدىق تاريحى بار»، - دەپ اڭگىمەسىن جالعاي ءتۇستى ج. ارتىقبايەۆ.
الايدا جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن ولكەتانۋشىلار بۇل شاتقالدىڭ راسىمەن نەوليت ءداۋىرى كەزەڭىنە جاتاتىنى كۇمان تۋدىرادى دەپ وتىر. مىسالى، باياناۋىل ۇلتتىق پاركىنىڭ ينسپەكتور- نۇسقاۋشىسى، ەلىمىزدىڭ ۇزدىك ولكەتانۋشىسى التىنبەك قۇرمانوۆ ول جەردەگى بەينەلەردى وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا تامان الدەبىرەۋلەر قولدان سالۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىگىن جەتكىزدى. زامانىندا الكەي مارعۇلان باياناۋىل تاۋلارىنىڭ بارلىعىن ءسۇزىپ، ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. سول تۇستا قاراجار تاۋلارى ايگىلى ارحەولوگتىڭ نازارىنان تىس قالۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەيدى ول. ال تورايعىروۆ ۋنيۆەرسيتەتى ءا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيالىق عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى، وڭىرگە تانىمال ارحەولوگ ۆيكتور مەرتس:
«بۇل - زاماناۋي يميتاتسيالار. ەڭ اۋەلى، كەيبىر سۋرەتتەردەگى بوياۋ ەسكى ەمەس، جاعىلعانىنا كوپ جىل وتپەگەنى اڭعارىلادى. ەكىنشىدەن، ول جەردە ءتۇرلى ستيلدەردى ۇشىراستىرۋعا بولادى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ جەرىمىزگە جات افريكالىق، اۆستراليالىق تۇرلەرى دە كەزدەسەدى. مەن ول جەردى زەرتتەي كەلە، الدەبىر اۋەسقوي سۋرەتشى سالعان دەگەن تۇيىنگە كەلدىم. بالكىم ول ادام ءتۇرلى سۋرەتتەردى جيناستىرىپ، بار ونەرىن وسى شاتقالعا توككەن. سول ارقىلى ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسىن تانىتقىسى كەلگەن بولۋى مۇمكىن»، - دەگەن پىكىرىن ايتتى.
جەرگىلىكتى ادامداردىڭ ايتۋىنشا، قاراجار اۋىلىندا ولجاباي الىبايەۆ ەسىمدى ونەرلى ادام تۇرعان. سۋرەتشىلىگىندە شەك جوق دەسەدى. كەيبىرەۋلەر سول سالۋى مۇمكىن دەگەن دولبارىن جەتكىزدى. ءبىراق اۋىل تۇرعىنى ەسەن جۇسىپبايەۆ الگى سۋرەتشى ەلدى مەكەنگە 2000 -جىلداردىڭ باسىندا كوشىپ كەلگەنىن، ال سۋرەتتى ەل ۇلكەندەرى وتكەن عاسىردىڭ 80-90-جىلدارى ستۋدەنتتەر سالىپ كەتكەن دەپ ايتاتىنىن باياندادى.
«سول تۇستا ستۋدەنتتەر جاز بويى شاتقالدا شاتىر تىگىپ جاتىپتى. اۋىلدان الىس ءارى سوقپاعى قيىن جەر. ول جەرگە اتپەن كىرۋ مۇمكىن ەمەس. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كوپ كەلە بەرمەيتىنىن پايدالانىپ، الدەبىرەۋلەر سالىپ كەتكەن دەپ ويلايمىن»، - دەيدى ول.
قاراجارداعى جارتاس سۋرەتتەرى وسىلايشا بۇگىندە عالىمدار اۋزىندا داۋ تۋدىرىپ تۇر. شاتقالدى ارحەولوگتەر كەڭىرەك زەرتتەپ، اقيقاتىن اشادى دەگەن ءۇمىت زور. تاستاعى بەينەلەر شىنىمەن نەوليت داۋىرىنە تيەسىلى ەكەنى دالەلدەنسە، باياناۋىل اۋماعىندا تاعى ءبىر تۋريستىك باعىت اشىلىپ، ال مەملەكەت اتالعان جەردى قاراۋىنا الاتىنى انىق.
اۆتور
مۇرات اياعان
