باتىس قازاقستاندا كيىك ماسەلەسىن قالاي شەشۋگە بولادى
ورال. KAZINFORM - باتىس قازاقستان وبلىسىندا كيىك سانىنىڭ جىل ساناپ كوبەيۋى كۇردەلى ماسەلەگە اينالعانى شىندىق. بۇل جانۋارلار قورشاعان ورتاعا قالاي اسەر ەتۋدە؟ كيىكتەن زارداپ شەگىپ وتىرعان شارۋالارعا وتەماقى قاراستىرىلا ما؟
مىنە، وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى ماماندارعا جولىعىپ، ماسەلەنى زەردەلەپ كوردى.
جابايى جانۋاردان جۇقپالى اۋرۋ تاراي ما؟
باتىس قازاقستان يننوۆاتسيالىق- تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتى ۆەتەريناريا جانە بيوتەحنولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ۆەتەريناريا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور عايسا ءابساتيروۆتىڭ ايتۋىنشا، ورال پوپۋلياتسياسىنداعى كيىكتەردىڭ شەكتەن تىس ءوسۋى مال ازىعى مەن سۋ كوزدەرىنىڭ تاپشىلىعىن تۋىنداتىپ، اۋدانداردا اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارىن وندىرۋشىلەر مەن جەكە قوسالقى شارۋاشىلىق يەلەرىنە قيىندىق كەلتىرىپ وتىرعانى ءمالىم.
عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل وبلىستىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان جاڭاقالا، بوكەي ورداسى، جانىبەك جانە كازتالوۆ اۋداندارىنىڭ مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋمەن اينالىساتىنىنا بايلانىستى.
ءبىر جاعىنان، ءتورت تۇلىك مالدىڭ، ەكىنشىدەن، كيىكتىڭ تىم كوبەيىپ كەتۋى ەكوجۇيەنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلىپ وتىر. اتالعان اۋدانداردا ءقازىردىڭ وزىندە جايىلىم مەن شابىندىق جەرلەر جەتىسپەيدى.
«كيىكتەر تابيعاتىنان اسا ساق جانۋار، ولارعا جاقىنداۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. الايدا بۇل تاريحتا قالدى. كيىكتەردىڭ شامادان تىس وسۋىنە بايلانىستى ەتولوگيادا (جانۋارلاردىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ بيولوگيالىق نەگىزدەرىن زەرتتەيتىن عىلىم) وزگەرىستەر بولدى. ناقتى ايتقاندا، كيىكتەر قورقىنىشىن جوعالتىپ، كەز كەلگەن ماۋسىمدا ەلدى مەكەندەر مەن شارۋا قوجالىقتارى ماڭىندا ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ، مالمەن بىرگە جايىلاتىن بولدى. ەگەر وڭىردە ۆەتەرينارلىق تۇرعىدا جاعدايدىڭ اسا قولايلى ەمەستىگىن ەسكەرسەك، اۋىرعان جانە ولگەن كيىكتەردەن اۋرۋ تاراۋ ءقاۋپى دە ارتادى»، دەيدى عالىم.
زەرتتەۋ كورسەتكەندەي، پوپۋلياتسيا سانىنىڭ مولشەردەن تىس كوبەيۋى كيىكتىڭ ءوز ىشىندە عانا ەمەس، بۇل اۋرۋلاردى مالعا، ءتىپتى ادامدارعا جۇقتىرۋعا اپارىپ سوقتىرادى. اۋرۋدان كيىكتىڭ ەداۋىر بولىگى ءولىم-جىتىمگە ۇشىراۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار اۋرۋ مالدان دا جۇعۋى مۇمكىن.
قازىرگى كەزدە ورال پوپۋلياتسياسىنداعى كيىكتەر سانى 3 ميلليوننان اسىپ كەتتى. كيىكتىڭ مالمەن، قاڭعىباس يتتەرمەن جانە باسقا جانۋارلارمەن تىعىز ارالاسۋى ءتۇرلى دەرتتىڭ تۋىنداۋىنا اسەر ەتەدى. بۇعان فەرمەرلەر مەن تۇرعىندار جىبەرىپ جاتاتىن فوتوسۋرەتتەر مەن بەينەجازبالار دالەل.
سوڭعى جىلدارى ءتۇرلى قان اۋرۋلارىن تاراتۋى مۇمكىن كەنە مال ءۇشىن دە، جابايى جانۋارلار ءۇشىن دە سورعا اينالدى. ونىڭ كوبەيۋىن تۇرعىندار، سونداي-اق كەيبىر ماماندار مەن بلوگەرلەر كيىكپەن بايلانىستىرادى. بۇل دۇرىس ەمەس.
كەنەلەردى ەكوجۇيەنىڭ ءبىر مۇشەسى دەپ ايتۋعا بولادى. ولار قىسقى كەزەڭدە توپىراقتا، ۇساق بۇتانىڭ تامىر جۇيەسىندە، كەمىرگىشتەر ىندەرىندە، مال قورالارىندا، تەزەك قالدىقتارىندا ساقتالىپ، كوكتەمنەن باستاپ جانۋارلاردىڭ مازاسىن قاشىرادى.
كەنەلەر كيىك مەكەندەمەيتىن قازاقستاننىڭ باسقا دا وڭىرلەرىندە كەزدەسەدى. ونىمەن كۇرەسۋدىڭ ءوز ءادىس-تاسىلدەرى بار، ءدارى-دارمەكتەر دە جەتكىلىكتى. سوندىقتان مال يەلەرى كەنەنى كيىكتەن كورمەي، وزدەرى ەمدەۋ جۇمىستارىن ۋاقىتىندا جۇرگىزۋى كەرەك.
«ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى كيىك باسىن ساقتاۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. ياعني كيىك سانىن رەتتەۋ جۇمىستارى 2029-جىلعا دەيىن توقتاتىلدى. بۇل رەتتە اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن قورعاۋعا كومەكتەسۋگە ەكپىن ءتۇسىرىلدى. ايتسە دە بىزدە كيىك مەكەندەيتىن جەرلەردە، سونىڭ ىشىندە ەلدى مەكەندەر ماڭىندا وسى جانۋاردىڭ ولەكسەلەرىن جيناۋ جانە ۋتيليزاتسيالاۋ ماسەلەسى شەشىلمەگەن. مۇنىمەن ءقازىر وزدەرىنىڭ مىندەتىنە كىرمەسە دە، „وحوتزووپروم“ وندىرىستىك بىرلەستىگى مەن «بوكەيوردا» مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتىنىڭ بريگادالارى اينالىسۋدا. ونىڭ ۇستىنە ولاردا ۆەتەرينار ماماندار، ولگەن كيىكتى سويىپ، زەرتحانالىق تەكسەرۋ جۇرگىزۋگە پاتولوگيالىق ماتەريال الاتىن قاجەتتى قۇرال-جابدىقتار جوق. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ ۆەتەرينارلىق قىزمەتى جابايى جانۋارلارمەن جۇمىس ءوز قىزمەت اياسىنا كىرمەيتىنىن العا تارتىپ، بۇدان سىرت اينالادى»، دەيدى ع. ءابساتيروۆ.
كيىك ءمۇيىزىن پايداعا اسىرا الامىز با؟
پروفەسسوردىڭ پىكىرىنشە، كيىك ولەكسەلەرىنىڭ جىلدان-جىلعا ءوسىپ وتىرعانىن ايتپاي كەتۋگە تاعى بولمايدى.
ولگەن كيىكتىڭ مۇيىزدەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەسى شەشۋدى قاجەت ەتەدى. قازىرگى تاڭدا كيىكتى قورعاۋعا قاتىستى بارلىق قۇرىلىمدار («وحوتزووپروم»، «بوكەيوردا» رەزەرۆاتى) ق ر ق ك 339-بابىنا (وسىمدىكتەردىڭ نەمەسە جانۋارلاردىڭ سيرەك كەزدەسەتىن جانە قۇرىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن، سونداي-اق پايدالانۋعا تىيىم سالىنعان تۇرلەرىمەن، ولاردىڭ بولىكتەرىمەن نەمەسە دەريۆاتتارىمەن زاڭسىز اينالىسۋ) ىلىگىپ كەتەمىز بە دەپ تايسالادى.
سونىمەن قاتار ولگەن كيىكتىڭ ءمۇيىزىن جيناعان جاعدايدا تۇرعىندار دا ميلليونداعان تەڭگە ايىپپۇل ارقالاپ، بىرنەشە جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى.
كيىك سانىن رەتتەۋگە بايلانىستى جۇمىس توبى مۇشەلەرىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، بۇدان قۇقىق بۇزۋشىلاردىڭ وتباسىلارى زارداپ شەگەدى. ءبىر عانا جاڭاقالا اۋدانىندا 54 بالا وسى سەبەپتەن اكەسىز تاربيەلەنۋدە.
«جيناپ الىنعان كيىكتىڭ، سونىڭ ىشىندە تەكەلەرىنىڭ ولەكسەلەرى مال مولالارىندا ورتەلەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، باعالى تابيعات بايلىعىن بۇلايشا جويۋ - وتە-موتە ىسىراپشىلدىق. تۇپتەپ كەلگەندە، زاڭ شىعارۋشىلارعا ق ر ق ك 339-بابىن قايتا قارايتىن ۋاقىت كەلدى. ءمۇيىزدى جيناۋ مەن ساقتاۋدى تيىسىنشە ۇيىمداستىرۋ قاجەت. ءمۇيىز جيناعاندارعا سىياقى قاراستىرىپ، ال ءمۇيىزدى وتكىزۋدەن تۇسكەن قارجىنى كيىك مەكەندەيتىن اۋماقتاردا وتىرعان تۇرعىندار مەن فەرمەرلەردىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋگە باعىتتاۋعا بولادى. سونداي-اق «وحوتزووپروم»، «بوكەيوردا» بريگادالارىن شتاتتاعى ۆەتەرينار ماماندارمەن قامتاماسىز ەتىپ، ولاردىڭ ولەكسەلەردى پاتولوگيالىق اشۋ، ءمۇيىزدى جيناۋ جۇمىستارىن ءتيىستى قۇجاتتارمەن جۇرگىزۋىنە وكىلەتتىلىك بەرۋ كەرەك»، دەدى ع. ءابساتيروۆ.
جانىبەك اۋدانىندا تۇراتىن فەرمەر باۋىرجان سابانوۆ جابايى جانۋارلاردىڭ ەگىستىك، شابىندىق جانە جايىلىم جەرلەرىن وتاۋىنا بايلانىستى ەسەپتەۋ ادىستەمەسى جاسالماعاندىقتان وتەماقى قاراستىرىلماعانىن جەتكىزدى.
ول ق ر ق ك 339-بابىن قايتا قاراپ، كيىك ولەكسەلەرىن جيناۋدى دۇرىس جولعا قويۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
«جىل سايىن 400 مىڭداي كيىك تەكەسى ولەدى. تابيعاتى سولاي. ءبىراق كيىك ءمۇيىزىن پايداعا اسىرۋمەن ەشكىم اينالىسپايدى. كيىك ءمۇيىزى ەكى جىلعا دەيىن ساقتالادى. الداعى جىلى باتىس قازاقستان وبلىسىندا كيىك سانى شامامەن 8 ميلليونعا جەتۋى ىقتيمال. سوندىقتان الدىمەن كيىك وتاپ كەتكەن جەردى ەسەپتەۋ ادىستەمەسىن جاساپ، زارداپ شەككەندەرگە وتەماقى تولەۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، فەرمەرلەرگە جەرىن قورشاۋ ءۇشىن 80 پايىزعا دەيىن سۋبسيديا بولگەن ءجون. سونىڭ ەسەسى رەتىندە فەرمەرلەردەن ءوز جەرىندە ءشوپ ەگۋدى تالاپ ەتكەن ابزال. ۇشىنشىدەن، كيىك سانىن اۋلاۋ ەسەبىنەن رەتتەۋ مۇمكىندىگى بولسا، اۋىلداردا سويۋ جانە توڭازىتقىش سەحتارىن اشۋ قاجەت. تورتىنشىدەن، ولگەن كيىك مۇيىزدەرىن جەرگىلىكتى جەردە جينايتىن ورىندار اشىپ، ونى ساقتاۋ مەن وڭدەۋدى الماتىدا ەمەس، وبلىستا قولعا العان ءجون. بەسىنشىدەن، كيىكتى ۇستايتىن پيتومنيك اشۋعا دايىن ينۆەستور تاپسا، ارتىق بولمايدى. مۇنداي مىسالدار بار. بۇل كيىكتى ساقتاۋ عانا ەمەس، ونىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا سەپتەسەر ەدى. جۇمىس ورىندارى اشىلىپ، ەت پەن تەرى، سۇيەكتەرىن وڭدەۋگە مۇمكىندىك تۋار ەدى. بۇل ءۇشىن وتكىزۋ تەتىكتەرىن تابۋ كەرەك بولادى»، دەدى ب. سابانوۆ.
وڭىردەگى كيىك سانى 500-550 مىڭنان اسپاۋى كەرەك
ب ق و ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى اۋماقتىق ينسپەكتسياسىنىڭ باسشىسى نۇرلان راحىمجانوۆتىڭ مالىمدەۋىنشە، وڭىردە كيىكتەر نەگىزىنەن كازتالوۆ، جانىبەك، بوكەي ورداسى، جاڭاقالا، تاسقالا جانە اقجايىق اۋداندارىن مەكەندەيدى.
ينسپەكتسيا مالىمەتى بويىنشا كيىك سانى تۇراقتى تۇردە ءوسىپ كەلەدى. مىسالى، 2018-جىلى - 135 مىڭ، 2019-جىلى - 217 مىڭ، 2021-جىلى - 545 مىڭ، 2022-جىلى - 801 مىڭ، 2023-جىلى - 1 ميلليون 130 مىڭ، 2024-جىلى - 1 ميلليون 620 مىڭ باس كيىك ساناققا ىلىككەن. بيىلعى ءتولدى قوسقاندا، كيىكتىڭ سانى شامامەن 2 ميلليون 300 مىڭ باسقا جەتىپ وتىر.
سوڭعى جىلدارداعى تالداۋعا قاراعاندا، كۇزگى-قىسقى مەزگىلدە، اسىرەسە، قار كوپ تۇسكەن ۋاقىتتا كيىكتەردىڭ باسىم بولىگى بوكەي ورداسى مەن جاڭاقالا اۋداندارى اۋماعىندا جانە اتىراۋ وبلىسىندا تىرشىلىك ەتەدى. سونىمەن قاتار رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ استراحان وبلىسىنا قونىس اۋدارادى.
«كيىك سانىنىڭ كوبەيۋى وبلىس اۋماعىندا ءبىرقاتار پروبلەمالىق ماسەلەلەردى تۋىنداتىپ وتىر. ويتكەنى كيىكتەر كوشى-قونىنىڭ ناقتى شەكارالارى جوق بولعاندىقتان، ولاردىڭ ءۇي مالدارىمەن بىرگە جايىلىپ، سۋدى دا بىرگە ءىشۋى جيىلەگەن. باتىس قازاقستان وبلىسى عالىمدارىنىڭ بيولوگيالىق نەگىزدەمەسى بويىنشا كيىكتەردىڭ ءبىزدىڭ وڭىردەگى وپتيمالدىق سانى 500-550 مىڭ باستان اۋىسپاۋى كەرەك. جەر تاپشىلىعىنا بايلانىستى ءۇي جانۋارلارىمەن بىرگە جۇرەتىن كيىكتىڭ كوبەيۋى ءبىر-بىرىنەن اۋرۋ جۇقتىرۋ ءقاۋپىن ۇلعايتادى. سونىمەن قاتار شارۋا قوجالىقتارىنىڭ شابىندىق، جايىلىمدارىنا جانە ەگىستىك القاپتارىنا ۇلكەن زالال كەلتىرۋدە»، دەيدى ن. راحىمجانوۆ.
ينسپەكسيا باسشىسى تابيعي جولمەن ولگەن كيىكتەر سانى دا كوبەيىپ وتىرعانىن، ءبىراق ولاردى جويۋ باعىتىندا ناقتى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر جوقتىعىن اتاپ ءوتتى.
سوندىقتان وبلىس اكىمشىلىگىمەن «جابايى جانۋارلاردىڭ ءولىمى انىقتالعان كەزدە، سونداي-اق ولاردىڭ ولەكسەلەرىن جويۋعا مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەتكەرلەرىنىڭ 2022-2024-جىلدارعا ارنالعان ءوزارا ءىس-قيمىل سحەماسى» جاساقتالعان بولاتىن.
بۇل سحەما بويىنشا كيىكتەردىڭ ولەكسەلەرى تابىلعان كەزدە «وحوتزووپروم» ينسپەكتورى، ۋچاسكەلىك ينسپەكتور جانە ۆەتەرينارلىق دارىگەر ءۇش جاقتى اكت جاساقتايدى. سودان كەيىن ءتيىستى وكرۋگ اكىمدىگىنىڭ كومەگىمەن مال مولاسىنا اپارىلىپ، جويىلادى.
الايدا مال مولالارى ولەكسەگە تولىپ قالعاندىقتان، بۇل ماسەلە بويىنشا دا جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءوز نارازىلىقتارىن بىلدىرۋدە. مىسالى، 2022-جىلى – 390، 2023 -جىلى 1336 ولەكسە جويىلسا، بيىل 5719 عا جەتكەن.
«بۇل جايت ەسكەرىلىپ، كيىكتەر كوپ مەكەندەگەن اۋدانداردا ستاتسيونارلىق ينسينەراتورلار ورناتۋ ءۇشىن قاجەتتى قارجى ءبولىندى. سوڭعى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جەلىلەردە ولگەن كيىكتەردىڭ ولەكسەلەرى تابىلىپ جاتقانى تۋرالى بەينە-فوتوماتەريالدار ءجيى تارالۋدا. دەگەنمەن كيىكتەردىڭ ولەكسەلەرى ءار جەردە جاتقانى انىقتالىپ وتىر، ياعني ولاردىڭ جاپپاي ءولىمى تىركەلگەن جوق. بيىلعى تامىز-قىركۇيەك ايلارىندا «ۆەتەريناريا بويىنشا ۇلتتىق رەفەرەنتتىك ورتالىعى» ر م ك- نىڭ ماماندارى باتىس قازاقستان وبلىسى اۋماعىندا ەپيزووتيالىق مونيتورينگ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. سونىڭ اياسىندا الىنعان 4 سىناما ادام مەن جان-جانۋارلارعا اسا قاۋىپتى 9 ىندەتكە (ۇساق كۇيىستىلەر وباسى، پاستەرەللەز، ليستەريوز، اۋسىل، تۋبەركۋلەز، برۋتسەللەز، كاپريپوكس تۇقىمداس ىندەتتەرى، قۇتىرما، ءسىبىر جاراسى)، زەرتتەلىپ، تەرىس ناتيجە كورسەتتى. دەگەنمەن كيىكتىڭ سانى وپتيمالدى سانىنان بىرنەشە ەسە وسۋىنە بايلانىستى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تارالۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرۋىمىز قاجەت»، دەيدى ن. راحىمجانوۆ.
ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، كيىكتەردى قورعاۋ جونىندەگى ءىس-شارالارعا «وحوتزووپروم» مەكەمەسىنىڭ 49 ينسپەكتورى، 35 اۆتوموتو جانە قارشانا تەحنيكالارى، 9 موبيلدى توپ جۇمىلدىرىلعان. بيىلدان باستاپ ينسپەكتورلار شارۋالاردىڭ ەگىستىك جەرلەرىن قورعاۋعا تارتىلعاندىقتان، بۇل كۇش ازدىق ەتۋدە.
سول سەبەپتى قر ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىمەن «وحوتزووپروم» مەكەمەسىندەگى شتات سانىن 112 ادامعا دەيىن ۇلعايتۋ جانە قوسىمشا ماتەريالدىق- تەحنيكالىق جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى قاراستىرىلۋدا. سونىمەن قاتار رەسەي فەدەراتسياسىمەن شەكارادا ەكودالىزدەر جاساۋ جوباسى جۇزەگە اسسا، كيىكتەردىڭ ءبىر بولىگى كورشى ەلگە اسىپ، وبلىسقا تۇسەتىن سالماق جەڭىلدەيدى.
بوكەيوردالىق جانە جانىبەكتىك شارۋالاردىڭ حابارلاۋىنشا، قازىرگى تاڭدا كيىكتەر باتىس قازاقستان عانا ەمەس، كورشىلەس اتىراۋ وبلىسى قۇرمانعازى اۋدانى بالقۇدىق، سۇيىندىك اۋىلدىق وكرۋگتەرىن جايلاپ، ءارى قاراي استراحان وڭىرىنە اسۋدا.
«كەزىندە وبلىستىق ءماسليحات دەپۋتاتى رەتىندە 2016-جىلدان باستاپ كيىك ماسەلەسىن كوتەردىم. سەنات توراعاسىمەن، ءماجىلىس دەپۋتاتتارىمەن، اۋىل شارۋاشىلىعى، ەكولوگيا مينيسترلەرىمەن كەزدەسىپ، جازىپ تا بەردىم. ءالى شەشىلگەن جوق. كيىك سانى 3 ميلليوننان استى، قازىر الدى قۇرمانعازى اۋدانىندا بولسا، سوڭى جانىبەكتە، اقوبا اۋىلدىق وكرۋگىندە جاتىر. بۇل جانۋار وسىلاي وسە بەرەدى نەمەسە تابيعات ءوزى رەتتەيدى. بيىل جايىلىم ناشار. قار جاۋىپ، مۇز قاتقان سوڭ جۇت بولىپ، تەبىنە الماي، جىلقى قىرىلادى، كيىك تە ولەدى. اۋىل تۇرعىندارى ەشكىمگە پايداسى جوق ولگەن كيىكتىڭ ءمۇيىزىن جينايدى، سوسىن سوتتالادى. وسىنى بىلە وتىرىپ، ۇكىمەت زاڭدى تۇردە نەگە رۇقسات بەرمەيدى؟ بۇرىن دايىنداۋ مەكەمەلەرى بولدى عوي. سونداي مەكەمە اشىپ، ءمۇيىزدى قابىلداپ، كەيىن ودان ءدارى ءوندىرىپ، ەكسپورتقا شىعارسا، تۇسكەن قارجىنى قورعا اۋدارىپ، وسىنداي قيىن جاعدايدا شارۋا قوجالىقتارىنا جەم- ءشوپ الۋعا جاردەمدەسسە، الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى. تاعى ءبىر ايتاتىن جايت، كيىك اۋە ساناعى ارقىلى دۇرىس جۇرگىزىلمەيدى. ويتكەنى تىكۇشاق حاكي سورىنىڭ ارعى بەتىنە ۇشا المايدى، وندا جەر رەسەيلىك اسكەري پوليگونعا بەرىلگەن. ونىڭ ۇستىنە رەسەيگە شەكارا ارقىلى ءوتىپ كەتكەن كيىك تاعى سانالمايدى» ، دەيدى جانىبەك اۋدانىندا تۇراتىن «الەم» شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى ەسكەندىر ەلەمەسوۆ.
كيىكتەن كەلگەن زالالدى قالاي وتەۋگە بولادى؟
«وحوتزووپروم «ءو ب» ر م ق ك باتىس وڭىرلىك فيليالى قىزمەتكەرلەرىنىڭ حابارلاۋىنشا، ب ق و ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى اۋماقتىق ينسپەكتسياسى باسشىسىنىڭ 2024-جىلعى 17-مامىرداعى 1-6/51-بۇيرىعىنا سايكەس «ب ق و بويىنشا ەكپە ءشوپ پەن ەگىستىك القاپتارىنا كيىكتەن كەلەتىن زارداپتىڭ الدىن الۋعا قاتىستى شارۋا قوجالىقتارىنا كومەك كورسەتۋ جونىندەگى جەدەل شتابى» قۇرىلىپ، جۇمىس اتقارۋدا.
بىلتىردان بار جانە بيىل اشىلعان WhatsApp جەلىسىندەگى چاتتار ينسپەكتورلىق قۇرامعا شارۋا قوجالىقتارىنا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن جەدەل ارەكەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
جەرگىلىكتى ينسپەكتورلار قۇرامىنىڭ كۇشى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان، وزگە وڭىرلەردەن توپتار كومەككە كەلگەن.
«وحوتزووپروم «ءو ب» ر م ق ك باتىس وڭىرلىك فيليالىنىڭ مالىمەتى بويىنشا بيىل ەگىستىك جانە جايىلىمدىق القاپتارعا كيىكتەر كىرىپ كەتۋىنىڭ 26 دەرەگى (سونىڭ ىشىندە جانىبەك پەن تاسقالا اۋدانىندا - ون-وننان) تىركەلدى.
ب ق و اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باسشىسى جاسۇلان حاليۋلليننىڭ ايتۋىنشا، وتكەن جىلى كيىكتەر وتاپ كەتكەن جەرلەر بويىنشا اۋدانداردان اقپارات الىنعان.
«شىعىنداردى تولەۋ بويىنشا قولدانىستا ازىرگە ەشقانداي ادىستەمە بولماعاندىقتان جانە وتەماقى قاراستىرىلماعاندىقتان، بيىل ونداي مالىمەت جيناعان جوقپىز. بۇگىنگى تاڭدا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىمەن وتەماقى تولەۋ قاعيداسى مەن ادىستەمەسى جاساقتالۋدا. شارۋالار جەرىن قورشاۋعا سۋبسيديا تولەۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، ەلەكتر باقتاشى بويىنشا سۋبسيديا تولەۋ قاعيداسى بار. الايدا ەلەكتر باقتاشىمەن قورشاۋدى كيىكتەر بۇزىپ وتەتىندىكتەن، ول ءتيىمدى بولمادى. سول سەبەپتى كازتالوۆ پەن بوكەي ورداسى اۋدانىندا فەرمەرلەر كيىكتەر وتە المايتىن شارنيرلى سەتكامەن قورشاۋدى قولعا الدى. وسى تاجىريبەنى ۆيتسە-مينيسترلەر كەلگەندە، كورسەتتىك. قازىرگى كەزدە مينيسترلىك تاراپىنان ينۆەستيتسيالىق سالىمداردى سۋبسيديالاۋ قاعيداسىنا وسى قورشاۋعا بايلانىستى وزگەرىستى ەنگىزۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. مينيسترلىك جوباسىنا سايكەس قاعيدا بەكىتىلگەننەن كەيىن كيىكتەر مەكەندەيتىن اۋماقتاردا جەرىن وسىنداي سەتكامەن قورشاعان شارۋالارعا 50 پايىز كولەمىندە سۋبسيديا تولەنەتىن بولادى»، دەدى ج. حاليۋللين.
«بوكەيوردا» رەزەرۆاتى نەمەن اينالىسادى؟
ۇكىمەتتىڭ 2022-جىلعى 25 مامىرداعى قاۋلىسىمەن «بوكەيوردا» مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتى جانە «اشىوزەك» مەملەكەتتىك تابيعي قاۋمالى قۇرىلدى.
رەزەرۆات باسشىسى ۇلان مامىربايەۆ كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، 343040,1 گەكتاردى الىپ جاتقان «بوكەيوردا» مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتى بوكەي ورداسى، جانىبەك، كازتالوۆ جانە جاڭاقالا اۋدانىنىڭ جەرلەرىن قامتيدى. سونىڭ ىشىندە قورىق ايماعى — 181758 گ ا، بۋفەرلىك ايماق — 161282 گ ا، كۇزەت ايماعى — 124381 گ ا.
وعان قوسا «اشىوزەك» مەملەكەتتىك تابيعي قاۋمالى (314504,1 گ ا) كازتالوۆ (قوشانكول جانە قاراوبا) جانە جانىبەك (جاقسىباي، بورسى، قامىستى، اقوبا اۋىلدىق وكرۋگتەرى) اۋدانىندا ورنالاسقان.
ۇ. مامىربايەۆتىڭ مالىمدەۋىنشە، اقبوكەندەردى ساقتاۋ مەن قورعاۋ — رەزەرۆات ماقساتىنىڭ ءبىرى عانا. ويتكەنى كيىكتەن باسقا رەزەرۆات اۋماعىندا «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن جانۋارلار مەن قۇستار، سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىكتەر بار.
رەزەرۆات قىزمەتكەرلەرى جانۋارلار مەن قۇستاردى، وسىمدىكتەردى زەرتتەۋ، ەسەپكە الۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. مىسالى، بيىلعى اقپاندا جانۋارلاردى قىستىق ەسەپكە الۋ كەزىندە 2023-جىلمەن سالىستىرعاندا، ولاردىڭ ءتۇرى كوبەيىپ، سانى ارتقانى بايقالدى. بۇل - جانۋارلار ءۇشىن رەزەرۆات اۋماعى قولايلى ەكەندىگىنىڭ ءبىر دالەلى.
«اقبوكەندەر تولدەۋ، شاعىلىسۋ كەزىندە رەزەرۆات اۋماعىندا بولادى. سونىمەن قاتار كيىكتەردىڭ قالىپتاسقان بايىرعى كوشى-قون جولىن جابۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى رەزەرۆات اۋماعى قورشالماعان. رەزەرۆات ءوز تاراپىنان شارۋالاردىڭ جەرىنە كيىكتەردى تۇسىرمەۋ ءۇشىن ولاردى ايدايدى جانە اۋماقتى ۇنەمى باقىلاپ وتىرادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، قر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىمەن جانە ق ر ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتىمەن كەلىسە وتىرىپ، «بوكەيوردا» مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتى» ر م م- ءنىڭ 2023-2027-جىلدارعا ارنالعان عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جوسپارى بەكىتىلدى. جوسپارعا سايكەس رەزەرۆات پەن «اشىوزەك» قاۋمالىندا وسىمدىكتەر فلوراسى مەن ولاردى تۇگەندەۋ، فاۋناسى مەن جانۋارلار الەمىن تۇگەندەۋ، كيىكتىڭ ەكولوگياسى مەن تارالۋىن زەرتتەۋ باعىتىندا ءۇش عىلىمي تاقىرىپ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە»، دەدى ۇ. مامىربايەۆ.
مينيسترلىك مالىمەتى قانداي؟
ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنەن الىنعان مالىمەتكە قاراعاندا، كەشەندى مەملەكەتتىك قورعاۋ شارالارى ناتيجەسىندە كيىك سانى 2003-جىلعى 21 مىڭنان 2024-جىلى 2,8 ميلليونعا دەيىن جەتتى. كيىك تولدەمەستەن بۇرىن جۇرگىزىلگەن كوكتەمگى ساناق بويىنشا قازاقستانداعى اقبوكەن 2 ميلليون 813,6 مىڭ باس بولىپ، ەلىمىزدىڭ كەڭەس ءداۋىرى كەزىندەگى ەڭ كوپ سانىنان (1,2 ميلليون) اسىپ ءتۇستى.
بيىلعى ءتولدى ەسەپتەگەندە، كيىك 4,1 ميلليون باسقا جەتسە، سونىڭ ىشىندە 2,3 ميلليونى — ورال، 1,6 ميلليونى — بەتپاقدالا، 92,2 مىڭى - ءۇستىرت پوپۋلياتسياسىنا تيەسىلى.
2006-جىلدان بەرى قازاقستان ۇكىمەتى كيىك مەكەندەيتىن جەرلەردە ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردى 5 ميلليون 081,485 مىڭ گەكتارعا دەيىن كەڭەيتتى. سونىڭ ىشىندە بەتپاقدالا پوپۋلياتسياسىن ساقتاۋ ءۇشىن «ىرعىز- تورعاي»، «التىن دالا»، باتىس قازاقستان وبلىسىندا «بوكەيوردا» مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتتارى قۇرىلدى.
قازىرگى تاڭدا الەمدەگى كيىكتىڭ 98 پايىزدان استامى قازاقستاندى مەكەندەيدى.
«بيىلعى 16-تامىزدا ق ر ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترىنىڭ رەسەي فەدەراتسياسى تابيعي رەسۋرستار جانە ەكولوگيا مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرىمەن باتىس قازاقستان وبلىسىندا كەزدەسۋى بولىپ، وندا كيىكتەردىڭ كورشىلەس ەلدىڭ اۋماعىنا كەدەرگىسىز ءوتۋى ءۇشىن ەكودالىزدى كەڭەيتۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. وندا كيىكتىڭ ءوتۋ جولدارىن جانە شوعىرلانۋىن انىقتاۋ ماقساتىندا بىرلەسكەن مونيتورينگ جۇرگىزۋ جانە ۇسىنىس ازىرلەۋ ءۇشىن جۇمىس توبىن قۇرۋ جونىندە كەلىسىمگە قول جەتتى. 18-قازان كۇنى بەينەكونفەرەنتسيا فورماتىندا كيىكتىڭ ترانسشەكارالىق پوپۋلياتسياسىن ساقتاۋ جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ العاشقى ءماجىلىسى وتكىزىلدى. وندا اقبوكەن سانىن بىرلەسىپ زەرتتەۋ مەن مونيتورينگ جۇرگىزۋ، جانۋاردىڭ مەملەكەتتىك شەكارادان باقىلاۋمەن، كەدەرگىسىز جانە قاۋىپسىز ءوتۋىن قامتاماسىز ەتۋ، قازاقستان مەن رەسەيدىڭ كورشىلەس ايماقتارىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا كيىك كەلتىرەتىن شىعىن مەن ونى بولدىرماۋ، سيتەس كونۆەنتسياسى اياسىندا كيىك پوپۋلياتسياسىن ساقتاۋ باعىتىندا بىرلەسكەن ءىس- قيمىل ماسەلەلەرى قارالدى. قازىرگى تاڭدا جۇمىس توبى جينالىسىنىڭ حاتتاما جوباسى تاراپتارمەن ماقۇلدانىپ، قول قويۋ قارساڭىندا»، دەپ حابارلادى ۆەدومستۆودان.
مينيسترلىك الىنعان شارالارعا قاراماستان، كيىك سانىنىڭ باقىلاۋسىز ءوسۋى جايىلىم مەن سۋ تاپشىلىعىن تۋىنداتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن وتاۋ دەرەكتەرى بار ەكەندىگىن جوققا شىعارمايدى. سونىمەن قاتار بۇل جۇقپالى ىندەتتىڭ ورشۋىنە سوقتىرۋى مۇمكىن.
مىسالى، 2015-جىلى بەتپاقدالا پوپۋلياتسياسىنىڭ 80 پايىزعا دەيىنى قىرىلىپ قالدى. بۇدان اۋىل شارۋاشىلىعى مالدارىنىڭ جاپپاي اۋرۋ جۇقتىرىپ، شىعىنعا ۇشىراۋى ىقتيمال.
وڭىرلەردە فەرمەرلەرگە كومەكتەسۋ ماقساتىندا جەدەل شتابتار قۇرىلىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن كۇزەتۋگە ۆاحتالىق ادىسپەن 175 ادام، 77 تەحنيكا جۇمىلدىرىلدى. الايدا بۇل كيىكتىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى جەتكىلىكسىز بولىپ شىقتى.
«اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ينۆەستيتسيالىق سالىمدار كەزىندە اگروونەركاسىپتىك كەشەنى سۋبەكتىسى شەككەن شىعىستاردىڭ ءبىر بولىگىن وتەۋ بويىنشا سۋبسيديالاۋ قاعيداسىنا (ق ر ا ش م 2018-جىلعى 23-شىلدەدەگى 317-بۇيرىعى) وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن ءشارنيرلى سەتكامەن قورشاۋ قۇنىن ارزانداتۋعا قاتىستى بۇيرىق جوباسىن ازىرلەدى. قازىرگى كەزدە جوبا مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن كەلىسىلۋدە»، دەلىنگەن ەكولوگيا مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتىندا.
ءماجىلىس دەپۋتاتى نە دەيدى؟
باتىس قازاقستان وبلىسىنان سايلانعان ءماجىلىس دەپۋتاتى سنەجاننا يماشيەۆا كيىك سانى سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە بىرنەشە ەسە وسكەنىن نىقتادى. بۇل وسى جانۋار ءتۇرىنىڭ پوپۋلياتسياسىن قولداۋ جانە ساقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك شارالاردىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى، ويتكەنى اقبوكەن وسال جانۋار سانالادى.
«كيىكتى جويۋ مەن ونىڭ دەريۆاتتارىن پايدالانۋدىڭ جولىن كەسۋ ماقساتىندا 2019 -جىلى قىلمىستىق كودەكسكە كيىكتى زاڭسىز قولعا ءتۇسىرۋ، جويۋ، سول سياقتى زاڭسىز قولعا تۇسىرىلگەن كيىكتى نەمەسە ونىڭ دەريۆاتتارىن، ونىڭ ىشىندە مۇيىزدەرىن يەمدەنۋ، ساقتاۋ، وتكىزۋ، اكەلۋ، اكەتۋ، جونەلتۋ، تاسىمالداۋ سياقتى قىلمىستار ءۇشىن جەكە جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزىلدى. ون ەكى جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۇرىندەگى جازا قاراستىرىلدى. سونداي- اق جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن جانۋارلار تۇرلەرىن ساقتاۋدىڭ جالپى تاسىلدەرىن بەلگىلەيتىن „جانۋارلار دۇنيەسىن قورعاۋ، ءوسىمىن مولايتۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى» ارنايى زاڭ بار. سوندىقتان، زاڭ دەڭگەيىندە جاڭا وزگەرىستەر قاجەت ەمەس دەپ سانايمىن»، دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
ونىڭ پىكىرىنشە، جانۋارلاردىڭ كوبەيۋى اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن پروبلەما تۋعىزىپ، بۇل اداممەن ەكى ارادا قاقتىعىستاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ وتىر. سوندىقتان ۋاكىلەتتى ورگاندار بۇل قاقتىعىستى شەشۋگە تىرىسۋى كەرەك. عىلىمدا مۇنداي ماسەلەنى رەتتەۋدىڭ كوپتەگەن جولدارى بار.
مىسالى، ءورىس اۋدارۋ جولدارىن قۇرۋ، مەكەندەيتىن ورتاسىن قاداعالاۋ، اۋلاۋ جانە رەتتەلەتىن اتۋ ارقىلى ولاردىڭ سانىن باقىلاۋ سياقتى ءتۇرلى ادىستەر بار. ءبىراق بارلىق شارالار عىلىمي، ەكولوگيالىق جانە ەتيكالىق تۇرعىدان نەگىزدەلۋى كەرەك.
كيىككە قاتىستى وسى شارالاردىڭ بارلىعى زاڭدارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋدى تالاپ ەتپەيدى. بۇل تاسىلدەردى جانۋارلاردى باسقارۋ ەرەجەسى مەن بۇيرىقتارىندا رەتتەۋگە بولادى.
«ەكىنشى ماسەلە، فەرمەرلەردىڭ شىعىندارىن وتەۋ دۇرىس دەپ سانايمىن. ءبىراق سونىمەن بىرگە شابىندىق پەن ەگىن ەگۋ ءۇشىن جەر بەرۋ تاسىلدەرىن قايتا قاراۋ ءجون. تاريحي ءورىس اۋدارۋ جولدارى بولعان جانە كيىك مەكەندەيتىن جەرلەردى اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانۋعا بولمايدى. بۇل جانۋارلار مەن فەرمەرلەر اراسىندا ۇنەمى قاقتىعىس تۋدىرادى. مۇنداي قاقتىعىستىڭ سالدارىنان فەرمەرلەردىڭ شىعىندارىن ۇنەمى وتەپ تۇرۋ جاقسى يدەيا ەمەس. مەنىڭ بىلۋىمشە، قازىرگى ۋاقىتتا ۋاكىلەتتى ورگاندار فەرمەرلەرگە اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن كيىكتەن قورعاۋ ءۇشىن قاراجات ءبولۋ شارالارىن ازىرلەپ جاتىر»، دەدى س. يماشيەۆا.
مىنە، وسىلايشا قوزعالعان ماسەلە توڭىرەگىندە باسشى- ماماندار، شارۋالار، ءماجىلىس دەپۋتاتى ءوز پىكىر- پايىمدارىمەن ءبولىستى. ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىن كەلتىردىك. بۇدان كيىككە بايلانىستى قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرقاتارى بويىنشا شەشىمدەر قولعا الىنىپ جاتقانى بايقالادى.
ەسكە سالا كەتەيىك، بۇدان بۇرىن باتىس قازاقستاندا كيىكتەردىڭ كوبەيۋى شارۋا قوجالىقتارىن الاڭداتىپ وتىرعانىن جازعان ەدىك. بقو- دا قۇقىق بۇزۋشىلاردان 5 مىڭ داناعا جۋىق كيىك ءمۇيىزى تاركىلەندى.
