ومىردەگى ومىكەڭ. ومارعازى ايتان ۇلى تۋرالى ەستەلىك
1957 -جىلى شينجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. 1957-1959 -جىلدارى ارالىعىندا «شۇعىلا» ادەبي جۋرنالىندا رەداكتورلىق قىزمەت اتقارعان. ومارعازى ايتان قىتايدا «مادەنيەت توڭكەرىسى» ناۋقانىندا اسىرە قىزىل ساياساتتىڭ سالدارىنان 1959 -جىلدان 1978 -جىلعا دەيىن جەر اۋدارىلىپ، اۋىر ەڭبەك مايدانىندا قاتاڭ باقىلاۋدا بولعان. 1978 -جىلعى قىتاي ساياساتىنىڭ وڭالا باستاۋىنا وراي، اقىننىڭ دا ناقاق جالالى ءومىرى اقتالىپ، ساياسي قۇقىعى مەن قوعامدىق قىزمەتىنە قالپىنا كەلتىرىلەدى.
ارتىنا «قۇس جولى»، «تۇيە»، «ساۋكەلە» قاتارلى جىر جيناقتارىمەن بىرگە «اڭ شادىرىن وق تابار»، «تارازى» روماندارى جانە كوپتەگەن دراممالىق شىعارمالار قالدرعان ۇلكەن ۇلى قالامگەر. 1997 -جىلى 26-مامىردا ءۇرىمجى قالاسىندا قايتىس بولادى.
ءبىز بۇگىن اقىن ءسالي سادۋاقاس ۇلىنىڭ بەلگىلى اقىن ومارعازى ايتان ۇلى تۋرالى جازعان «ومىردەگى ومىكەڭ» اتتى ەستەلىگىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
ومىردەگى ومىكەڭ
جەر باسىپ جۇرگەن بولسا ومىكەڭ بيىل 90 جاسقا شىعار ەدى...
ارامىزدان كەتكەلى دە، مىنە 24 جىل وتە شىعىپتى.
ومىكەڭ، مەنىڭ بالا كۇنىمدەگى وقىتۋشى ۇستازىم، ستۋدەنت كەزىمدەگى تابىنعان ءپىرىم، قوعامدىق جۇمىستارعا ارالاسقان كەزدەن باستاپ 30 نەشە جىلدىق ۇلگى-ونەگەم. «شۇعىلانىڭ» پۇشپاعىن بىرگە يلەسكەن كاسىپتەس، قىزمەتتەسىم، قورالاس كورشىم، ۇلكەن رۋ جاعىنان قايىن اعام ءارى ءوز سوزىمەن ايتقاندا «ءبىر باستاۋدان سۋات تاپقان» الدىڭعى بۋىن اعام ەدى. ونىڭ ۇستىنە، مەنىڭ جۇبايىم كۇلشىكەن ەكەۋى ءبىر قىستاقتىڭ ءتول تۋمالارى بولاتىن.
مەن، 1964 -جىلى شينجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءتىل- ادەبيەت فاكۋلتەتىنەن وقۋ ءبىتىرىپ، اۆتونوميالى رايوندىق پارتيا مەكتەبىنە قىسقا كۋرسقا جولداما الدىم. سوڭىنان تارباعاتايدىڭ تولى، ءدوربىلجىن، شاۋەشەك اۋداندارىندا ورىستەتىلگەن «سوتسياليستىك تاربيە» قوزعالىسىنا قاتىسىپ، 1967-جىلى قاڭتاردىڭ 8-كۇنى (ەكى جىل 3 اي بولعاندا) بىرلەستىككە قايتىپ كەلدىم. ەرتەسىندە شاھارقان قۇرمانوۆ، قاۋسىلقان قوزىبايەۆ، ورازقان اداسپايلار دا شاۋەشەك، ىلە، قاشقارداعى «سوتسياليستىك تاربيە» قوزعالىسىنان قايتىپ ورالدى.
ءبىز كەلسەك، مەكەمەنىڭ اپتەر-تاپتەرى شىعىپ جاتىپتى، جۇمىس باياعىدا توقتاعان، جۋرنالداردىڭ ءتۇتىنى ءوشىپ، تۇڭلىگى جابىلىپ قالعان، جۇمىس عيماراتتارىنىڭ ءىشى-سىرتىندا ينە شانشار جەر جوق، تۇگەل دازىباۋلار مەن ۇراندار جاپسىرىلعان.
بۇكىل مەكەمەدەگى باستىقتاردان ءساي گومين اتتى جالعىز ورىنباسار باس حاتشى عانا مىندەت وتەيدى ەكەن دە، ونىڭ قول استىندا ءبىر بۋحالتەر، ءبىر كاسسير، ەكى شوفەر، ءبىر ستورجى ايەل (ۇلتى ورىس، اتى ناتاشا) عانا بار ەكەن.
شينجاڭداعى «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنىڭ» العاشقى ءدۇمپۋى ءبىزدىڭ مەكەمەدەگى ۋاڭ گولين قاتارلىلاردى استاناداعى ۋحان، دىڭتولار مەن ماتاستىرا اشكەرەلەۋدەن باستالعانى وسى كۇندە جاستارى 60 تان اسقان ادامداردىڭ ەسىنەن كوتەرىلە قويماعان بولۋى كەرەك. ءبىز، مەكەمەدەگى ادامداردىڭ 3 توپقا ءبولىنىپ كەتكەن كەزىندە كەلىپپىز. ءبىرىنشى توپتاعىلار: قاندىبالاقتار، كاپيتاليزم جولىمەن جۇرگەن ۇقىقتىلار، ساتقىندار، تىڭشىلار ت. ب لار دەلىنىپ، باقىلاۋعا الىنعاندار.
ەكىنشى توپتاعىلار: «ماسەلەسى بار» نەمەسە «ماسەلەسى بولۋى مۇمكىن» دەلىنگەن كۇماندى ادامدار، ءبىراق، ءجۇرىس-تۇرىستارى شەكتەلمەگەن. ال، ءۇشىنشى توپتاعىلار: سول كەزدەگى تىلمەن ايتقاندا گىميڭشىل بۇقارا، ءبىز كەلگەن كەزدە بۇل توپتاعىلار ءتۇپ-تۇگەل ىشكەرىگە كەتىپتى. ومىكەڭ، ماقاڭ (ماقاتان ءشارىپقان)، راقاڭ (راحمەتتوللا اپشە) ۇشەۋى دە ەكىنشى توپتاعىلاردىڭ قاتارىندا ەكەن، امانداسىپ، سالەمدەسىپ جۇرەمىز. ءبىر قىزىعى، گىميڭشىل بۇقارا دەلىنگەندەرى دە ەكى ۇيەككە ءبولىنىپ العان، الدى-الدىنا شاعىن ۇيىمدارعا ۇيىسىپ العان. قوعامدا بولىپ جاتقان ەلەۋلى وقيعالار جايىندا بەت-بەتتەرىمەن جارنامالار جاريالاسىپ، پوزيتسيا، مايداندارىن ءبىلدىرىسىپ جاتادى. ونى تەكتەپ جاتقان ەشكىم جوق.
جاسىرارى جوق، ءدال سول كەزدە بۇكىل مەكەمەدەگى «سۇتتەن اق، سۋدان تۇنىق» ەسەپتەلەتىن التى ادام بولدىق. التاۋىمىزدا 1964-جىلى ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن ساباقتاستارمىز (ءۇش ۇيعىر، ءبىر قىرعىز، ەكى قازاقپىز) ۇيعىردىڭ قازىرگى كورنەكتى جازۋشىسى احات تۇردى مەن ىرىسبەك اۋقان عانا ءبىر جىلداي كاسىپتىك جۇمىس ىستەگەن، قالعان تورتەۋىمىز ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعىپ «سوتسياليستىك تاربيە» قوزعالىسىنا قاتىناسىپ، ودان ەندى عانا مەكەمەگە ورالعان جاستارمىز.
ناۋرىز ايىندا ءۇرىمجى ەلى ەكى توپقا ءبولىنىپ كەتتى دە، ءبىز قازىرگى ويىن ساۋىق ۇيىرمەسىنىڭ اۋلاسىنا كوشىپ باردىق. سودان بىلايعى جەرلەردە راحمەتتوللا اپشە، ومارعازى ايتان، ماقاتان ءشارىپقاندار مەن كەزدەسۋ ورايىمىز كوبىرەك بولىپ ءجۇردى. ويتكەنى، رەكەڭ، ومىكەڭدەر مەن ءبىر اۋلادا وتىردىق، قاقشاڭ دا، قاۋسىلقان قوزىبايەۆتا سول اۋلادا وتىرادى. ال، ماقاڭنىڭ-ماقاتان ءشارىپقان ۇلىنىڭ ءۇيى بىزدەن جوعارى ەكى بەكەت جەردە، راقاڭ ەكەۋىمىز تام كورشىمىز.
ءسويتىپ جۇرگەندە (1968-جىلى مامىردىڭ 17-كۇنى) اۋلامىزدا توسىن ءبىر وقيعا تۋىلدى. تۇنگى ساعات 11-لەر مولشەرىندە بۇكىل اۋلامىزدى قارۋلى ادامدار قورشاپ الدى. كەلگەن قارۋلى توپ شينجاڭ ۋنيۆەرستيتۋنىڭ «6388» دەگەن بۇقارالىق ۇيىمىنىڭ ادامدارى (كوبى وقۋشى) بولىپ، ولار ۋنيۆەرسيتەتتەگى «قىزىل 3-ليان» دەگەن بۇقارالىق ۇيىمعا قارسى كوزقاراستاعىلار ەكەن. ول ءتۇنى ولاردىڭ ۇستاماقشى بولعان ادامدارى: ارشيدەن تاتلىق، راحمەتوللا اپشە، ومارعازى ايتاندار ەكەنىن كەيىن بىلدىك. ومىكەڭنەن - ومارعازىدان باسقا ەكەۋى سول ءتۇنى ۇستالىپ كەتتى. ارادا، ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ومىكەڭدى نانميندەگى اۋلادا ەڭبەكتە جۇرگەن جەرىنەن ۇستاپ كەتىپتى دەپ ەستىدىك...
اۆتونوميالى رايوندىق گىمىڭ يۋۋانحۋي قۇرىلعاننان كەيىن، ساياسي-زاڭ تاراۋلارى اسكەري باسقارۋعا وتكىزىلدى. سول بايلانىسپەن بۇقارالىق ۇيىمدار ءوز بەتىمەن ۇستاپ «مىرزا قاماق» قا الىنىپ وتىرعان ادامدار تۇگەلىمەن زاڭ تاراۋلارىنىڭ تەكسەرىپ-انىقتاۋىنا وتكىزىپ الىندى. سونىمەن، راقاڭ دا، ومىكەڭ دە ءبىرقانشا جىل اتسىز-اتاقسىز قاماقحاناعا جابىلدى. ول كەزدە ولارعا يەلىك ەتەتىن مەكەمەنىڭ دە تامتىعى قالماعان، ءار كىم ءوز قاراقان باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ كەتكەن كەزى ەدى. راقاڭ مەن ومىكەڭ «پالەنباي جىل تۇرمەدە وتىردى» دەيتىن دەرەكتىڭ بارىسى وسىلاي بولعان.
ومىكەڭ مارحۇم ءتىرى كەزىندە ءوزى تۋرالى 40-قا جۋىق ماقالا جاريالانعانىن ايتىپ وتىرۋشى ەدى. (ومىكەڭ تۋرالى كەزىندە مەن دە ەكى ماقالا جازىپ جاريالاتقانمىن). مەنىڭ مولشەرلەۋىمشە، بۇل سان قازىرگە دەيىن ءبىر ەسە كوبەيگەن بولۋى مۇمكىن جانە جازىلعان ماقالالاردىڭ بارلىعى دەرلىكتەي ونىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە ەكەنى بەلگىلى. اۋەلى، قارت پەداگوگ، عالىم، سىنشى مىرزاقان قۇرمانباي ۇلى ومىكەڭنىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى مونوگرافيالىق كىتاپ تا جازدى، بۇدان بىلايدا تالاي-تالاي سۇبەلى ماقالالار جازىلاتىن بولار.
سوندىقتان، مەن بۇل جولى ومىكەڭنىڭ شىعارماشىلىعى جايىندا ەمەس، ونىڭ ومىرىندەگى مىنەز-قۇلىق، بولىمىسىنداعى كىسىلىك، قارىم-قاتىناسىنداعى ت. ب جاقتارىنداعى كوپ ادامدار بىلە بەرمەيتىن قالتارىستارىنا وقىرماندار نازارىن اۋدارماقشىمىن.
ومىكەڭ، ومىرىندە ءۇش رەت نەكەلەنگەن كىسى. ءبىرىنشى ايەلىمەن ازاتتىق قارساڭىندا (بالكىم، ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلدارىندا) ۇيلەنگەن سەكىلدى. ايەلىنىڭ اتى تومپىش، ءانشى اكتەر ەدى. 50-جىلداردىڭ باسىندا ومىكەڭ تولى ورتالاۋ مەكتەبىنىڭ عىلمي ءمۇدىرى ءارى ءتىل-ادەبيەت مۇعالىمى بولاتىن. سول كەزدەردە تومپىشتى كوبىنشە ساحنادان كورەتىنبىز، ومىكەڭ ول ايەلىمەن قاي جىلى، قالاي اجىراستى. ول جاعى ماعان بەيماعلۇم. تومپىش «بالا كوتەرمەگەن سوڭ» اجىراسقان ەكەن دەگەندى بەرتىندىرەكتە ەستىگەنىم ەسىمدە. تومپىشتىڭ سۇيەگى اتاناتاي قاسەيىنعاجى دەگەن كىسىنىڭ قىزى بولاتىن.
ەكىنشى ايەلى قۇمىل ايماعىنىڭ ءبىر شەت قىستاعىنداعى ۇيعىر ديحاننىڭ قىزى ەكەن. بۇنى مەن راحمەتوللا اپشە ۇلى مەن اقىن باقىتقان بايجۇما ۇلىنان ەستىگەنمىن. راقاڭنىڭ ايتۋىنشا، 60-جىلداردىڭ باسىندا راقاڭ مەن ومىكەڭ قۇمىل ايماعىنىڭ قوڭسى وتىراتىن ەكى قىستاعىنا ەڭبەككە ءوزى بارعان شياۋدۇيىنىڭ (كىشى اترەتىنىڭ) دۇيجاڭىنىكىنە ورنالاستىرىلادى، الگى ەكىنشى ايەلى سول شياۋدۇيجاڭنىڭ قارىنداسى ەكەن. 1980-جىلى «تيانشان» قوناق ۇيىندە اۆتونوميالى رايوندىق ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەرىنىڭ 4-قۇرىلتايى ءوتتى. سول قۇرىلتايعا قۇمىل ايماعىنىڭ ۋاكىلى بولىپ، اقىن باقىتقان بايجۇما ۇلى كەلىپ قاتىناستى، مەن قۇرىلتايعا قاتىناسقان ءۇرىمجى ۇيىرمەسىنىڭ قازاق ۋاكىلدەرى گرۋپپاسىنىڭ حاتشىسى ەدىم. سول جولى ومىكەڭنىڭ باقىتقانمەن كوبىرەك وڭاشا اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىن بايقاعانىم ەسىمدە.
ومىكەڭ جايشىلىقتاعى اڭگىمەلەردە «ءبىزدىڭ مىنا شىعىس اۋدانداردا تاريحي وقيعالار كوپ بولعان عوي، جازام دەگەن كىسىگە...» دەپ وتىرۋشى ەدى. قۇرىلتاي ارالىعىنداعى ۇزىلىستەردە باقىتحانمەن كوبىرەك اڭگىمەلەسۋىن «بالكىم، جازاتىن نە جازىپ جاتقان شىعارمالارىنا ماتەريال جيناپ جۇرگەن شىعار» دەپ ويلايتىنمىن.
كەيىن باقىتحاننان ۇعۋىمشا، ومىكەڭ ەكەۋىنىڭ سونداعى اڭگىمەلەرى ومىكەڭنىڭ قۇمىلدا قالعان ايەلى جونىندە بولعان كورىنەدى. ومىكەڭ باقىتحانعا ول قىزبەن نەكە قيدىرىپ قوسىلعانىن، ءوزى ۇرىمجىگە قايتا شاقىرىلىپ كەتكەندە، ايەلىنىڭ اياعى اۋىر كۇيىندە قالعاندىعىن، كەيىن تۋىلعان بالانىڭ ۇل بالا ەكەندىگىنە دەيىن جاسىرماي ايتىپ، باقىتحاننان سولاردىڭ ناقتىلى دەرەگىن تاۋىپ بەرۋىن تاپسىرىپتى عوي مارقۇم.
باقىتحاننان ەستىگەن اڭگىمەمدى كەيىن مەن ومىكەڭنىڭ قارىنداسى كۇلزادا مەن كۇيەۋ بالاسى باياقمەتكە قۇلاققاعىس ەتىپ، ولاردىڭ ومىكەڭنىڭ وزىنەن سۇراپ كورۋىن وتىنگەن ەدىم. ءبىراق، ومىكەڭ «ونى نە قىلاسىڭدار» دەگەننەن باسقا ماندىمدى جاۋاپ بەرمەي قويىپتى.
2003-جىلى كوكتەم كۇندەرىنىڭ بىرىندە ومىكەڭنىڭ كوپ تومدىعىنا قاتىستى كەيبىر ىستەر جونىندە ومىكەڭنىڭ ءۇشىنشى ايەلى قالشاممەن ءوز ۇيىندە اڭگىمەلەسكەنىم سول ورايدا ومىكەڭنىڭ قۇمىلداعى ايەلى تۋرالى دا ءسوز قوزعاعانىم ءالى ەسىمدە.
سوندا، قالشام:
- ول ايەلىن مەن دە بىلەمىن. انا ءبىر جىلى جاز كۇندەرىنىڭ بىرىندە ءامارعازى (قالشام «ومارعازى» دەگەندى ىلعي «ءامارعازى» دەيتىن). ەكەۋىمىز «ىنتىماق» تەاترىنىڭ الدىنداعى الاڭدا ەكى ۇيعىر ايەلىنە جولىعىپ قالدىق. بىرەۋى قارتاڭ، بىرەۋى ودان نەداۋىر جاساڭداۋ ايەل ەكەن، ءامارعازى كىبىرتىكتەپ ايالداي باستاعان سوڭ، مەن ايەلدەرگە سۇلە ساپا باس يزەدىم دە، الدىعا كەتە بەردىم. ءامارعازى ولارمەن دارداي اڭگىمەلەسىپ تۇرىپ قالدى.
كەيىن «كىمدەر ولار؟» دەپ ەدىم. ومارعازى: «ۇندەمە، ۇيگە بارعاندا ايتىپ بەرەمىن» دەدى دە قويدى. سول بەتى مەن دە ۇمىتىپ كەتىپپىن. بىرنەشە كۇننەن كەيىن، الگى ايەلدەردىڭ ءمان-جايىن ومارعازى ءوزى ايتىپ بەردى. جاساڭداۋى ومارعازىنىڭ قۇمىلدا العان ايەلى ەكەن دە، قارتاڭداۋى ونىڭ جەڭگەسى ەكەن. ءبىراق، ول ايەلدەن تۋىلعان بالا تۋرالى حالشام ەشتەمە ايتپادى. ونى ومىكەڭ حالشامعا ايتپادى ما، الدە حالشام ماعان ايتقىسى كەلمەدى مە، وعان ءجىپ تاعا المادىم.
سول جىلى جازدا مەن «زاڭ اياسىندا» جۋرنالىنىڭ جۇمىسىمەن قۇمىلعا باردىم. ەرتەسى تۇستە ايماقتاعى حالىق ىستەر مەكەمەسىنىڭ باستىعى قۇناپيامەن ءبىر قىدىرۋ ۋاقىت سىر شەرتىسىپ قالدىم. قۇناپيا مەن باركول اۋداندىق پارتكومنىڭ ورىنباسار شۋجيى كەزىندە تانىسقان ەدىم. وتە قاراپايىم، ىسكەر، جۇعىسىمدى ازامات ەدى. داستارقان باسىندا ەمىن-ەركىن اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمىزدا ەسىمە ومىكەڭ ورالا كەتپەسى بارما! سول جەردە مەن قۇناپياعا ومىكەڭنىڭ قۇمىلدان ايەل العانىن، ول ايەلدەن ءبىر ۇل بالالى بولعانىن اڭگىمەلەپ، ودان «سول ايەل مەن بالانىڭ قازىرگى دەرەگىن انىقتاپ، تاۋىپ بەرۋىن» وتىنگەن ەدىم. قۇناپيا تاباندا ماقۇلدىق ءبىلدىردى.
الايدا، وكىنىشتى بولعان جەرى ومىكەڭنىڭ قۇمىلدا تۇرعان قىستاعىنىڭ اتىن بىلمەۋشى ەدىم. ونى بىلەتىن راحمەتوللا اپشە دە قايتىس بولىپ كەتكەن. سوندا دا، قۇناپيا قايتسەدە تاباتىنىن ايتىپ، ۋادە بەرىپ ەدى. امال قانشا؟ 2003-جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنان باستاپ مەن قازاقستاندا قونىستانىپ كەتتىم دە، قۇناپيامەن قارىم-قاتىناس جاساي الماي قالدىم. بۇل ىستەن «شۇعىلانىڭ» قازىرگى باس رەداكتورى تاپەي قايىسقان ۇلىنىڭ دا حابارى بولۋى كەرەك. ويتكەنى، مەن بارعان كۇننەن باستاپ مەن موريعا اتتانعانعا دەيىن تاپەي مەنىمەن بىرگە بولدى. باركولگە دە بىرگە باردى، سول بارىستا ومىكەڭ جايىندا دا اڭگىمەلەر ايتىلعانى ەسىمدە.
ومىكەڭ قارا شاڭىراعىنىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىرعان قازىرگى جەڭگەمىز حالشام قۇتىبي اۋدانىنىڭ ادامى ەكەن. ەستۋىمىزشە ومىكەڭ قۇتىبيداعى تۋىستارىنا بارىپ-كەلىپ جۇرگەندە تانىسىپ، تابىسقان ۇقسايدى. ءاسىلى كاسىبي دارىگەرلىك سالاسى ەكەن، ءبىزدىڭ مەكەمەگە اۋىسىپ كەلگەننەن كەيىن كىتاپحاناشى بولىپ ىستەپ، دەنساۋلىعىنا بايلانىستى بۇرىنىراق زەينەتكەرلىككە شىعىپ كەتتى. جاسىرارى جوق، بۇل ايەلى ومىكەڭە ونشا جايلى بولا قويعان جوق. مىنەزى شارت-شۇرت، ويپىل-تويپىلداۋ، اقىلىنان كورى اشۋى الدىندا اتويلاپ تۇراتىن، تۋىس-تۋعان، كورشى-قولاڭدارىنا دا سيىمسىزداۋ، ءبىر بەتكەي، ءوزىن عانا كوبىرەك كۇيتتەيتىن ادام بولدى. ومىكەڭنىڭ الدىنا بۇرىنعى كۇيەۋىنەن قالعان ءبىر قىزىمەن كەلىپ، ومىكەڭنەن ءبىر قىز تاپتى.
وزگەلەردىڭ ىشىندە قايىق ايلانا الماي جاتسا، ومىكەڭنىڭ ىشىندە كەمە ءجۇزىپ جۇرسەدە بىلىنبەيتىن كىسى ەدى عوي مارحۇم. سودان دا بولار، وسى ايەلىمەن اراسىنداعى ەنجارلىقتى ون نەشە جىلعا دەيىن ەشقايسىمىز بىلە قويعان جوقپىز. سودان، ءبىر جىلى «ومىكەڭ حالشاممەن اجىراسقالى جاتىپتى» دەگەن حابار دۇڭك ەتە ءتۇستى.
ومىكەڭ ول كەزدە ەمحانادا دارىگەرگە قارالىپ جاتقان ەدى. ودان-بۇدان سۇراستىرىپ كورسەك، ەستىگەن حابارىمىز راس ەكەن، ونى ءوز اۋزىنان ەستىدىم. مەن بارعاندا، قاسىندا كۇيەۋ بالاسى باياقمەت عانا بار ەكەن. امان-سالەمنەن كەيىنگى ءسوزدى ءوزى قوزعاپ، «جاقسى كەلدىڭ ءسالي، ءوزىم دە جاڭا عانا مىنا باياقمەتتەن ءوزىڭدى شاقىرتايىن دەپ جاتىر ەدىم، شەت جاعاسىن ەستىپ تە كەلىپ وتىرعان شىعارسىڭ. مەن، مىناۋ ايەلىممەن وتاسا المادىم. وسىنىڭ كەسىرىنەن الىستاعى تۋىستارىمدى قويىپ، مىنا ءبىر قالادا تۇرىپ جاتقان مىنالارمەن دەر(باياقمەتتى نۇسقاپ) بارىس-كەلىسىمىم ءۇزىلىپ بارادى. انە بىرەۋ تيتىمدەي قىزىمدى دەپ شىداپ-اق كورىپ ەدىم. ەندى توزە الاتىن ەمەسپىن. سوندىقتان...» دەپ تەرەڭ كۇرسىنىپ الدى دا، - ونىمەن اجىراسۋ بەكىمىنە كەلدىم. مىنا باياقمەت «ەندى ءجون بولدى» دەپ قۇپتاپ وتىر. ال، سەن نە دەيسىڭ، - دەدى. جوپەلدەمەدە نە دەرىمدى بىلمەي قالدىم دا «مەن ايتسام دا باكەڭنىڭ ايتقانىن ايتاتىن شىعارمىن» دەدىم باياقمەتكە بۇرىلىپ، باكەڭ ادەتىنشە جىميدى دا قويدى.
ومىكەڭ بالنيسادان شىققاندا ءوز ۇيىنە بارماي، ۋنيۆەرسيتەتتەگى قارىنداسىنىكىنە (باياقمەتتىكىنە) باردى. شىنى كەرەك، ومىكەڭ «اجىراسامىن» دەگەندە ءبارىمىز قۋاندىق. اۋەلى، بىرنەشە كۇننىڭ ىشىندە ومىكەڭە «لايىقتى ادام» بولار-اۋ دەگەن ءبىر توپ باسى بوس ايەلدەردىڭ (ىشىندە بىرەر-ساران قىزدار دا بار) تىزىمدىگىن جاساپ تا تاستادىق. ءدال سول قارساڭدا ومىكەڭە ءبىر جاقسى وراي دا تۋىلا قالىپ ەدى. ءبىراق، ودان ومىكەڭ ءوزى باس تارتتى. «امال قانشا؟» دەستىك كەيىن.
ءبىزدىڭ مەكەمەگە ىشكەرى ولكەلەرگە بارىپ ساياحاتتاپ، دەمالىپ كەلۋگە جوعارىدان ءبىر سان كەلگەن ەكەن. سول ساندى شاكەن وڭالبايەۆ اعامىز قولعا كەلتىرەدى عوي امالداپ.
شاكەڭنىڭ سونداعى ماقساتى دا ومىكەڭدى جىبەرۋ بولسا كەرەك، ول كىسىنىڭ ايتقانىنا دا، ءبىزدىڭ (باياقمەت ەكەۋىمىزدىڭ) ايتقانىمىزعا دا ومىكەڭ ۇناماي-اق قويعانى. اۋەلى، «جالعىز بارا المايمىن دەسەڭىز، قاسىڭىزعا بىرەۋىمىز ەرىپ بارايىق، ءتىپتى بولماسا بولاتتى (ءوزىنىڭ جيەنى) ەرتىپ الىڭىز دەسەكتە ۇناماي قويدى. سونىمەن، ومىكەڭ باياقمەتتىكىن دە جاتتى دا الدى.
ال، حالشام ومىكەڭنىڭ «اجىراسامىن» دەگەنىن ەستىگەن كۇننەن باستاپ قىزىلتاناۋ شاپقىلاسقا ءتۇستى.
«اجىراسپايمىن»، «ومارعازىدان كەشىرىم سۇرايمىن»، «بۇدان بىلاي نە دەسە دە ماقۇل بولامىن» ت. ب دەپتى دەگەندى ەستىپ جاتتىق. ەكى-ءۇش كۇندە ءبىر رەت قىزىن ومىكەڭە جىبەرەدى ەكەن، «ءبىراق، كۇلزادا قالشامنىڭ جىبەرگەن تاماعىن ومىكەڭە جەگىزبەيدى ەكەن، حالشام جۋىپ جىبەرىپ بەرگەن كيىمدەرىن ومىكەڭە كيگىزبەيدى» ەكەن دەپ تە ەستىپ جاتتىق ءارى كۇلزادانىڭ ارەكەتتەرىن ءجون دەپ ەسەپتەدىك.
شىنى كەرەك، حالشامنىڭ جاساعان تاماعىنان دا، جۋعان كيىمىنەن دە قاتتى حاۋىپسىندىك، «وقىتىپ» تاستاعان بولۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىز.
سونىمەن، حالشام ءورلى-قىرلى شاپقىلاپ جاتتى. ومىكەڭە ءوزىنىڭ تۋىس-تۋعاندارىنان تارتىپ، قالاداعى، اۋەلى دەسەڭىز، اۆتونوميالى رايونداعى ءىشنارا باسشىلارعا دەيىن ادام سالدى. ءبىراق، ومىكەڭ رايىنان قايتا قويمادى، ءسۇيتىپ ءوتىپ جاتقان كۇندەردىڭ بىرەۋىندە شاكەن اعادان تەلەفون الدىم، اماندىقتان كەيىن:
- وي، ءسالي، الگى قايناعاڭ رايىنان قايتىپ قالعان با، قالاي، - دەيدى.
سەبەبىن سۇراسام:
- جاڭا سامالدىققا شىقسام، ومىكەڭ ءوتىپ بارادى، قاسىندا قىزى بار ۇيىنە كىرىپ كەتتى، ءاي، سول اعاڭ قايتىپ كەلدى-اۋ دەيمىن، - دەيدى. مەن ەندى نە دەرىمدى بىلمەي تەلەفون ترۋبكاسىن ۇستاعان بەتىمدە قالشيىپپىن دا قالىپپىن.
- كىم ول تەلەفون بەرگەن، نە بولىپتى، - دەگەن كۇلشىكەننىڭ داۋىسىن ەستىگەندە بارىپ وزىمە ارەڭ كەلدىم.
- وي، الگى اعاڭ... ومىكەڭ ۇيىنە كەلىپ الىپتى، - دەسەم، كۇلشىكەن:
- قويشى ارى، كىم ايتادى، جاڭساق حابار شىعار، دەپ سەنگىسى جوق.
سوندا:
- شاكەڭ اعا ايتتى، ءوز كوزىمەن كورىپتى جاڭا عانا... دەپپىن عوي.
كەيىن ەستىسەك، سول كۇنى قىزى ومىكەڭنىڭ جۋىلعان ءبىر كويلەگىن اكەلىپ كيگىزىپتى-مىس. سودان، ومىكەڭ قىزىنىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتىپ قالىپتى-مىس. ەستىگەن ادامعا ەرتەك-اڭىز سياقتى سەزىلەرى حاق. ءبىراق، ناق شىندىعى سولاي بولعان ەكەن.
«وقىتادى» دەگەنگە ال سەنبەي كورىڭىز. ومىكەڭ كەتىپ بارا جاتقاندا باياقمەت پەن كۇلزادا قايدا، الدە، ولار ۇيلەرىندە بولمادى ما، ول جاعى ماعان كۇڭگىرت. كەيىن باياقمەتتەردەن قالايدان قالاي بولعانىن سۇراعىمدا كەلمەدى.
ومىكەڭنىڭ ەلۋ جىلداي سىيلاسىپ وتكەن دوس-اعايىندارىنىڭ بىرەۋى عاني سارجان ەدى عوي. ومىكەڭ «اجىراسامىن» دەپ حالشامنىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا ساسقان ۇيرەكتىڭ كەبىن كيىپ، جىلاپ-ەڭىرەپ عاني اعاعا نەشە مارتە بارسا كەرەك.
سوندا، عاني اعا: «وي، ومىكەڭ شاتاسىپتى وندا، ءاي، ونىڭ كوزىن تۇندىرىپ، باسىن اينالدىرىپ جۇرگەن ءبىر سىلقىم بار عوي تەگى. ايتپەسە، سەندەي ءساتاڭ شوكاننان (سىلقىم كەلىنشەكتەن) كىسى ولسە ايرىلاما، مەن ومىكەڭە ايتايىن» دەپ حالشامدى شىعارىپ سالادى ەكەن دە، نە تەلەفوندا نە قاسىنا بارىپ ومىكەڭە: «بىلايدا-بىلاي بولدى، قارا قاتىندى مەن بىلاي-بىلاي دەپ جولعا سالدىم. قوي ەندى ونى، ساعان كىم تيمەيدى، قازاقتىڭ وزىڭە لايىق ءبىر اقىلدى قىزىن تابامىز، قاتىنسىز قالامىن دەپ قورىقپا، قۇتىل انا قارا پالەدەن!» دەپ ومىكەڭدى جانىپ-جانىپ قويادى ەكەن.
ومىكەڭ ۇيىنە قايتا بارىپ العاننان كەيىنگى ءبىر تالاي كۇننەن سوڭ، ءبىر كۇنى تۇستە عاني اعانىكىنە بارسام، ول كىسى نەداۋىر قىزۋ ەكەن. مەنىڭ الدىمدا عانا كىرىپ وتىرىپتى.
- وي، مىنا قۇداي اتقىر، كەشە كەتىپ، بۇگىن كەلىپ وتىر، - دەيدى نۇركامال.
قايدا بارىپ ەدى دەپ سۇراسام:
- رلاۋحاندىكىنە (عاني اعا راحمەتوللا اپشەنى ىلعي «رلاۋحان» دەۋشى ەدى) بارامىن دەپ كەتىپ ەدى. بارسا، ولار جوق ەكەن، سودان ومىكەڭدىكىنە كىرە شىعايىن دەپ بارسا، حالشىحانى (حالشامى دەگەنى) جىبەرمەي قويىپتى.
- كۇتىمى جاقسى بولعان ەكەن عوي، - دەسەم. عاني اعا سىقىلىقتاي كۇلىپ الىپ:
- وي نەسىن ايتاسىڭ، كەرەمەت! مەن كىرىپ بارعانداعى حالشىحاننىڭ قۋانعانىن ايتپا. تاق ءبىر قۇتىبيداعى اكەسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋاندى. مەنى ساپاعا قولتىقتاپ اپارىپ وتىرعىزدى دا:
- ءاي، ءامارعازى، عاني اعا كەلدى، - دەپ وتىرعان ۇيىنەن ومىكەڭدى ەرتىپ كەلدى. بۇرىن بىلمەيدى ەكەنمىن، ءوزىنىڭ قول-اياعى نە دەگەن جەڭىل، ءاپ-ساتتە ءشاي دە، ءساي دە الدىعا كەلدى. جۇگىرىپ بارىپ، ءبىر بۋتۋلكا اق اراقتى اكەلىپ الدىما قويدى دا:
- ءامارعازىنىڭ مۇنىمەن كوپ زاۋقى جوق ەكەنىن بىلەسىز عوي، زەرىگىپ قالماڭىز، الا وتىرىڭىز!- دەدى. تارتىناتىن كاكەڭ (ءوزىن ايتادى) بە. حالشام اسحانا ۇيگە شىعىپ كەتكەندە «مىناۋ نە» دەپ ومىكەڭە «ۇرسىپ» قويامىن. ومىكەڭ «وسىلاي بولىپ قالدى، بالامدى قيا المادىم» دەگەننەن باسقا ەشتەمە ايتپادى. ال، حالشام ماعان قاتتى رازى سياقتى. ومارعازىنى رايىنان قايتارعانداردىڭ بىرەۋى مەن دەپ ويلايدى-اۋ دەيمىن، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن جىگى-جاپار بولىپ كۇتتى. تاڭەرتەڭ، تۇننەن قالعان ەتتى ىسىتىپ اكەلىپ بەردى. ومىكەڭ:
- حالشام، عاني اكاڭا قايتارما بەرمەيسىڭ بە، - دەۋ سول ەكەن.
- مىنە، قازىر دەپ ءبىر جارتىلىقتى تاعى اكەلدى. سودان جاڭاراقتا عانا كەلىپ وتىرمىن. حالشامىڭ بۇرىنعى حالشام ەمەس، مۇلدە وزگەرىپتى، - دەدى عاني اعا.
راسىندا دا سولاي بولدى، «ايرىلىسۋ» وقيعاسىنان كەيىن حالشامدا نەداۋىر وزگەرىس بولدى. اسىرەسە، 1996-جىلدان كەيىن سول جىلى جازدا جازۋشىلار وداعى تولى اۋدانىمەن بىرلەسىپ، تولى اۋدانىنىڭ قوڭىروبا سازى جايلاۋىندا ومارعازى ايتان، عاني سارجان، قاپەز سۇلەيمەندەردىڭ شىعارماشىلىق مەرەي تويلارىن وتكىزگەن ەدى. توي كەزىندە، تويدان كەيىن دە ومىكەڭدى حالىق كەرەمەت ىقىلاسپەن قۇرمەتتەدى. بالكىم، سولاردى كورگەننەن كەيىن دە حالشامنىڭ ساناسىنا سالماق تۇسكەن بولار. دەسەدە، دانا حالقىمىزدىڭ «اۋرۋ كەتسە دە، ادەت كەتپەپتى» دەگەننەن دە اندا-ساندا سەزىپ جۇردىك.
ومىكەڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنداعى ەڭ اۋىر قاسىرەتى دە، ەڭ ۇلكەن ۋايىم-قايعىسى دا ءوز كىندىگىنەن تۋعان جالعىز قىزى بولعانىن بۇكىل ءۇرىمجى بىلەدى دەسەم، بالكىم ارتىق ايتقان دا بولماسپىن. ومىكەڭ، وتە نامىسشىل، ۇياتى كۇشتى، ىشكى جان سەزىمىن وتە قۇپيا ۇستايتىن مۇڭلى كىسى ەدى عوي، مارحۇم. جالعىز قىزىنىڭ وقۋدان قول ءۇزىپ، بەتالدى قىدىرماشى بولىپ كەتۋى دە مارحۇمنىڭ جۇرەگىن اۋىر جارالاعان بولۋى كەرەك! ول بالا 36-ورتاداعى كەزىندە مەنىڭ ۇلكەن قىزىم گۇلناردىڭ سىنىبىندا وقىپ، تولىقسىز ورتانى بىتىرگەن سوڭ كوركەمونەر ينستيتۋتىنا قابىلدانىپ ەدى. امال قانشا، بىرەر جىلدان كەيىن مەكتەپتەن شىعىپ قالدى دا، سول بەتى قوعامعا شىعىپ كەتتى. مەكەمە جاعىنان جاسالعان ورنالاستىرۋعا بويسىنباي قويدى.
ومىكەڭ قايتىس بولعان كەزدە حالشام دا، قىزى دا ۇيدە جوق ەدى. مارحۇم جان ۇزگەن كەزدە جانىندا ءىسلام ينيستيتۋتىندا وقيتىن دانيار دەيتىن ىلەلىك بالا مەن حالشامنىڭ بۇرىنعى كۇيەۋىنەن قالعان قىزى ءاليا بار ەكەن. «قايتىس بولىپ كەتتى» دەگەن حاباردى ءبىز شاكەن اعادان ەستي سالىپ، 15 مينۋتقا قالماي جەتىپ بارساق، ومىكەڭدىكىندە شاكەن اعا مەن ءۇزىمقان، راحمەتوللا اپشە، باياقىمەت پەن كۇلزادالار عانا بار ەكەن. تۇنىمەن سول ۇيدە بولىپ، تاڭەرتەڭ 5 تەن باستاپ جان-جاققا حابار بەردىك.
ەڭ الدىمەن اسان ابەۋ ۇلى، ودان سوڭ مەكەمەنىڭ باسشىلارى كەلدى. ىلە-شالا ەل-جۇرت اعىلىپ كەلە باستادى. ءتۇس اۋا حالشام دا جەتتى (تۇرپانعا كەتكەن ەكەن)، جالعىز قىزى ومىكەڭدى جەرلەگەن كەزىمىزدە دە جوق ەدى...
ءسويتىپ، ومىكەڭنىڭ ەكىنشى عۇمىرى رۋحاني عۇمىرى باستالعانىنا دا مىنە 24 جىل بولىپتى. ال، وسى 24 جىلدىڭ العاشقى 7 جىلىنداعى حالشامنىڭ حال-جاعدايىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىندەردىڭ بىرەۋى مەن بولدىم. سوڭعى 5 جىلدا ءبىر اۋلادا كورشى وتىردىق. ومىكەڭ ماڭگىلىك ساپارعا اتتانىپ ەكى جىلدان سوڭ ورازانباي ەگەۋبايەۆ، قاباي سۇلەيمەندەردىڭ ايعاق بولۋىمەن حالشامنىڭ قولىنداعى ومىكەڭنىڭ بارلىق شىعارمالارىن (ەلى ءىشى-سىرتىنان كەلگەن حاتتارىنا دەيىن) مەن وتكىزىپ الدىم. سودان بىلايعى جىلدارى حالشاممەن قارىم-قاتىناسىمىز قويۋ بولدى. بۇل كەزدە حالشام مۇلدە باسقا حالشام ەدى. وبالى نە كەرەك بەيشارانىڭ، ومىكەڭ دەسە ەگىلىپ، ەزىلىپ كەتەدى. ومىكەڭنىڭ سۇيەگىن تولىعا كوشىرەيىك دەسەك تە «ماقۇل»، «ومىكەڭە مۇراجاي اشايىق» دەسەك تە «ماقۇل»، اۋەلى «ومارعازىنىڭ ءارقانداي ءىسى ءۇشىن ءول دەسەڭىزدە مەن ماقۇلمىن!» دەگەنگە دەيىن باردى. «ومىكەڭ تۋرالى ەكەن» دەگەن ءبىر شۋماق ولەڭ بولاما، ءبىر ەستەلىك ماقالا بولاما، قۇلاعى شالسا سۇراستىرىپ، تاۋىپ جيناپ جۇرەدى. ومىكەڭنىڭ ورنىنا كەلگەندەردى ىستىق ىقىلاسىمەن قارسى الىپ، قوشامەتتەپ شىعارىپ سالادى.
ومىكەڭنىڭ كوزى تىرىسىندە پايدالانعان دۇنيە-مۇلىكتەرىنىڭ (توسەك ورىن، ورىندىق، ۇستەل، كىتاپ، جۋرنال، ىدىس-اياق، كيىم-كەشەك، قالام-قارىنداش، قىلاياعى سۇيرەتپە شاقاي-بايپاقتارىنا دەيىن) شىپ-شىرعاسىن شىعارماي قورعاپ، ساقتاپ وتىرعانىن مەن ابدەن بىلەمىن. «ومارعازىنىڭ مۇراجايىن اشامىز دەسە، ءوزىم كوشەدە جاتسام دا مىنا ءۇيدى بوساتىپ بەرۋگە ماقۇل بولار ەدىم» دەگەن ءسوزىن دە ءوز اۋزىنان ەستىگەندەردىڭ بىرەۋى مەنمىن. بالكىم، اراداعى جىلدار ۇزارعان سايىن اسقاقتاپ، بيىكتەپ، قۇدىرەتتەنىپ، بارا جاتقان ومىكەڭ رۋحىنىڭ شاراپاتى تيگەن شىعار. بالكىم، جاماعاتتىڭ، قوعامدىق ورتانىڭ، زاماناۋي كىسىلىك مادەنيەتتىڭ ىقپالى شىعار، بالكىم، ءوز اقىل-پاراسات، وي-تۇيسىگىندەگى توسىن بۇرىلىستىڭ تۇرتكىسى شىعار، ايتەۋىر، حالشام جەڭگەمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى بولمىس-بىتىمىندە كەرەمەت وزگەرىس بولعانى شىندىق. سول سەبەپتى، ومىكەڭنىڭ ارۋاعى ءۇشىن «بۇعان دا شۇكىرشىلىك» دەگىم كەلەدى.
ومىكەڭ مەكتەپ پارتاسىندا وتىرىپ كوپ وقىماعان ادام. باستاۋىش مەكتەپتى عانا بىتىرگەنى ءمالىم. 50-شى جىلدارى شينجاڭ ۋنيۆەرىندە ءبىلىم تولىقتىرعان جىلدارىندا دەنساۋلىعىنا بايلانىستى جۇيەلى وقي الماعان. ايگىلى 3 داستاننىڭ («تابيعات فيلوسوفياسى»، «نايزاعاي»، «مەنىڭ شىعىسىم») جازىلۋىدا سول تۇس ەكەن. بىلەتىندەر «شەكتەن تىس كوپ ويلانىپ، وي سوقتى بولىپ، نەرۆ جۇيەسى قاتتى بولدىرىپ، مەڭىرەۋ بولىپ قالا جازداپ ەدى، سودان دا وقۋىن اياقتاتا الماي قالعان بولاتىن» دەسۋشى ەدى.
ءبىراق، ومىكەڭنىڭ ءبىلىمى ۇشان-تەڭىز مول، ءوز الدىنا ءبىر قۇبىلىس ەدى. ءتىل-ادەبيەت، تاريح، فيلوسوفيا، لوگيكا پاندەرىن قويىپ، ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، بيوحيميا، بيولوگيا، استرونوميا، ت. ب جاراتىلىستىق پاندەردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا قاۋىزىن اشىپ، ءدانىن الا الۋشى ەدى. الگى اتى شۋلى «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» كەزىندە دە، كەيىنگى كەزدەردە دە راقاڭنىڭ-راقمەتوللا اپشە ۇلىنىڭ ومىكەڭ جايىندا «ءبىزدىڭ ومىكەڭ وتە ءبىلىمدى، بىلەرى كوپ ازامات قوي، ەگەر، ومارعازىنى كەز كەلگەن ۋنيۆەرسيتۋتىنىڭ ساباقحانا مىنبەرىنە شىعارىپ، كەز كەلگەن جاراتىلىستىق پاننەن «ساباق بەر» دەپ بۇيىرسا، اللا بىلەدى، قينالماي ساباق وتە بەرەرىنە يمانىمداي سەنەمىن!» دەگەنىن تالاي ەستىگەنمىن.
بىلە بىلگەن كىسىگە، بىرەۋدىڭ ارتىقشىلىعىن، ەرەكشەلىگىن ءادىل مويىنداۋدىڭ ءوزى ەرلىك ەمەس پە. مارحۇم قاقشاڭ دا (قاۋسىلقان)، ماقاڭ دا (ماقاتان)، عاني اعادا ومىكەڭنىڭ ءبىلىمدارلىعىن ايرىقشا باعالاۋشى ەدى.
كەزىندە جاريالانعان ومىكەڭنىڭ «قۇس جولى» داستانىنىڭ رەداكسياسىن مەن قاراعان ەدىم. شىنىمدى ايتسام، داستاندى، ءبىرىنشى رەت وقىعاندا تولىق تۇسىنە المادىم. ەكىنشى، ءۇشىنشى رەت وقىعاندا، ومىكەڭنىڭ ءوز «تۇسىندىرمەسىنە» سۇيەندىم. ءبىراق، ءبىر ءۇتىر نە نۇكتەسىن قوزعاۋعا باتىلىم بارمادى. ومىكەڭ، جازۋدىڭ ەملە-قاعيدالارىن دا ءبىر كىسىدەي جەتتىك ءبىلۋشى ەدى. تەك داستانداعى ماعىناسى كۇڭگىرتتەۋ، ەكى ۇشتىلاۋ سوزدەردى (وندا دا ءوز ماقۇلدىعىمەن) وزگەرتكەنىم ەسىمدە. ورتالىق ۇلتتار باسپاسىنا جولدانعان «قۇس جولى» جيناعىنىڭ دا رەداكسياسىن مەن قاراعانمىن. ىشىنەن تەك «ۇلار نەگە شاقىرادى» ولەڭىن شىعارىپ تاستاپ، نە ءۇشىن شىعارىپ تاستاعانىمدى وزىنە ايتقانىمدا «ءاي، قۋ بالا. بىردەمەنى ءبىلىپ قالدىڭ-اۋ، وزىمدە مولشەرلەپ ەدىم، سولاي بولارىن...» دەپ راقاتتانا ءبىر كۇلىپ ەدى مارحۇم.
«قۇس جولى» جاريالانعان جىلى ما، كەلەر جىلىندا ما، جۋرنالدىڭ ەكى جىلدىعىن تەكسەرۋ الىپ بارىلدى. تەكسەرۋشىلەر ءوزىمىزبىز، ەكى جىلدىق جۋرنالدى ايتقالي ءارقايسىمىزعا ءبولىپ بەرگەن. سوندا «قۇس جولى» جاريالانعان سان ابەڭە ابدرەشيت بايبولاتوۆ قا بولىنگەن ەكەن. مارحۇم ابەڭ «قۇس جولىن» قىپ-قىزىل الا قىپ «سىزىپ» داستانداعى ءارتۇرلى عىلىمدارعا قاتىستى 50 گە جۋىق اتاۋلاردى ءتىزىپ جازىپ كەلىپتى. العاشىندا «ءبىر اعاتتىق كەتكەن بە» دەپ ءبارىمىز دە ءۇرپيسىپ قالدىق. اسىرەسە مەن، ال، ومىكەڭنىڭ باقايىنا دا كەلگەن جوق.
«وي، ومارعازى، ءوزى سەن ادەبيەتشى تۇرىپ، مىناۋ قالىڭ اتاۋلاردى قالاي ءبىلىپ العانسىڭ»، - دەگەن ابدرەشيتكە، ومىكەڭ:
«ابە، مەن ادەبيەتشى بولعاندىعىم ءارى رەداكتور بولعاندىعىم ءۇشىن دە بارلىق عىلىمداردان حاباردار بولۋىم كەرەك قوي»، - دەپ سىپايى عانا جىميىپ جاۋاپ بەردى.
داستانىڭدى جاقسى تۇسىنە المادىم. مىناۋ قالىڭ اتاۋلاردىڭ قاجەتى قانشا -دەگەن ابەڭە:
«وندا، بۇل داستاندى جازۋدىڭ دا قاجەتى بولماس ەدى»، - دەدى ومىكەڭ. بۇل جولى ءسوز ءسال زىلدىلەۋ ەستىلدى بارىمىزگە. ەندى ايتىلار سوزدە قالماعانداي بولىپ ەدى، سوندا دا ابەڭ:
- جولداستاردىڭ ءبارى دە ءبىر-ءبىر وقىپ كورسىنشى. سودان كەيىن سويلەسەلىك، دەپ «ءبىر جيىنعا شاقىرىپ ەدى» دەپ شىعا جونەلدى. باسقا رەداكتورلاردىڭ پىكىرىن ەستىپ توقتاپ قالدى ما، الدە باسقا ءبىر سەبەپ بولدى ما، ابەڭ «قۇس جولى» تۋرالى قايتالاي ءسوز قوزعامادى.
ومىكەڭ ءوزىنىڭ كاسىپكە ماماندىعىمەن، جۇمىسقا شوگەلدىگىمەن، وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتكە جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ كۇشتىلىگىمەن بىزگە ونەگە بولعان كىسى ەدى.
رەداكتورلىق قىزمەتتىڭ بيسميللاسى كوررەكتورلىقتان باستالاتىنىن سول كاسىپپەن شۇعىلدانعانداردىڭ ءبارى ءبىلۋى مۇمكىن. ءوز باسىم رەداكتورلىقتى دا، كوررەكتورلىقتى دا نەگىزىنەن قاۋسىلقان اعا مەن ومىكەڭدى ونەگە تۇتىپ ۇيرەنگەن جۋرناليستپىن. ومىكەڭ جۋرنالعا قايتا كەلۋدەن بۇرىن كوررەكتورلىقتى ەكى-ەكىدەن جۇپتاسىپ الىپ (بىرەۋى ءتۇپ نۇسقاسىن، بىرەۋى باسىلعان نۇسقاسىن الىپ) وقيتىنبىز. ومىكەڭ كەلگەننەن كەيىن، ءار رەداكتور ءوزى دايىنداعان شىعارماسىن دا ءوزى وقيتىن ءتۇزىم بەلگىلەندى. جۋرنالدىڭ كاسىبي كوررەكتورى ءار رەداكتوردىڭ وقىپ بولعان شىعارماسىن ۇستىنەن قاراپ قايتا وقيدى. سونداي كەزدەردە ومىكەڭ «ءاي، بالالار، كوررەكتورلىقتى قينالماي قاراۋ ءۇشىن، شىعارمانى دايىنداعان كەزدە-اق ەملەسىنە كوڭىل ءبولۋ كەرەك، ءتۇپ نۇسقا جاقسى تۇزەتىلسە، باسىلىپ كەلەتىن نۇسقادان دا كوپ اۋرەشىلىك كورمەيسىڭدەر» دەپ وتىرۋشى ەدى.
ال، ءوزى رەداكسيالاعان ۇلكەندى-كىشىلى ءارقانداي شىعارما اۆتورىنىڭ اتى-ءجونى، شىعارمانىڭ تاقىرىبىنان تارتىپ، ءار ءسوزدىڭ دۇرىس جازىلۋىنا دەيىن قاداعالاپ، جول باسى، تىنىس بەلگىلەرىنە دەيىن مۇقيات بەلگىلەپ، سودان كەيىن ماشينكاعا ۇرعىزۋعا بەرەتىن. ومىكەڭنىڭ سول شوگەلدىگىن كەيىن بارىمىزدە كاسىپتىك داعدىمىزعا اينالدىردىق.
ومىكەڭنىڭ ۇلكەنگە دە، كىشىگەدە جاسايتىن ماملەسىنەن، ۇلكەن-كىشى الەۋمەتتىك ورتادا ءوزىن ۇستاۋىنان، ادامدارمەن قوعامدىق قارىم-قاتىناسىنان، ءسوز سويلەۋ مانەرىنەن، ءجۇرىس-تۇرىسىنان، كيىم كيىسىنەن، جايشىلىقتاعى داستارحان باسىنان تارتىپ وتىرىستارداعى، تويلارداعى، جيىندارداعى، جۇمىس ۇستىندەگى، قىلاياعى قاعاز-قالامدارىنا دەيىن قۇنتتىلىعىنان ەرەكشە مادەنيەتتىلىگى كورىنىپ تۇرۋشى ەدى.
بۇنى مەن ول كىسىنىڭ كوپ تومدىعىن دايىنداۋ كەزىندە ءتىپتى دە تەرەڭ سەزىنگەن ەدىم. مارحۇم، بۇكىل قولجازبالارىن جانر-جانر بويىنشا رەتتەپ، تۇپتەپ، ءبارىنىڭ سىرتىنا ەسكەرتپە (جاريالانعان، جاريالانباعانىن، قايدا، قاشان جاريالانعانىن، نەگە جاريالانباي قالعانىن) جازىپ وتىرىپتى.
ال، باسقالارعا جازعان حاتتارى مەن باسقالاردان كەلگەن حاتتارىنا دەيىن قۇنتتاپ، بۋىپ-ءتۇيىپ ساقتاپ قويىپتى. كيىم كيىسىنەن دەمەكشى، رەداكتورلىق ىستەپ جۇرگەن كەزدەرىندە ومىكەڭنىڭ ءبىر شاپانى قاشاندا ءوزى وتىراتىن ورىندىقتىڭ ارتىنداعى كيىم ىلگىشتە ءىلۋلى تۇرۋشى ەدى. جۇمىسقا كەلگەندە، ۇستىندەگى شاپانىن شەشىپ، ءىلىپ قوياتىن دا، الگى «جۇمىس» شاپانى مەن ستولىنىڭ سۋىرماسىنداعى جەڭدىگىن كيىپ، ايناسىنا قاراپ تارانىپ الىپ، سونانسوڭ، عانا جۇمىسقا كىرىسەتىن، ءارى سول وتىرعان قالپىنا نەشە ساعاتقا دەيىن تاپجىلماي وتىراتىن. باسقالارىمىز ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ شۇباپ جۇرەتىنبىز. ومىكەڭنىڭ جۇمىس ىستەۋ داعدىسىنا دا ءبىر ءتۇرلى مادەنيەتتىلىك شىعىپ تۇرۋشى ەدى.
ارالىعىنداعى ۇزىلىستەردە، كوبىنشە گازەت-جۋرنالداردى پاراقتايتىن، كەيدە قىسقا-قىسقا كۇلكىلى اڭگىمەلەر، كۇلدىرگىلەر ايتىپ كوڭىلدەندىرىپ تاستايتىن. ءبىر قىزىعى سول اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىر ۇشىن وزىنە بايلانىستىرا ايتۋشى ەدى. مىسالى: باياعىدا مىنا كۇلشىكەننىڭ ءبىر اعاسى (امالياتتا، ايتىپ وتىرعانى ءوز تۋىسى بولىپ شىعاتىن) بۇيتكەن ەكەن، سۇيتكەن ەكەن، سول ايتپاقشى...-دەپ ءبارىمىزدى كۇلدىرەتىن-دى. سوندايدا، كۇلشىكەنمەن قالجىڭداساتىن مارحۇم جۇمان، ورازحان، ايتقاليلاردىڭ جانى كىرىپ، «تاعى ومىكە، تاعى ءبىردى» دەسىپ جاتادى. ال، وڭاشا قالعاندا:
«قويىڭىزشى اعا، قايداعى-جايداعى كەمىستىگىمىزدى ايتىپ، باسقالاردىڭ مازاقتاۋىنا جول اشىپ بەرەتىنىڭىز نە وسى»، - دەگەن كۇلشىكەنگە:
- ءبالى، كۇلشىكەن، سەن بىلمەيدى ەكەنسىڭ-اۋ، ءوز كەمىستىگىمىزدى ءوزىمىز ايتىپ الساق، ەل نەمىزدى ايتادى، تۇكتە ايتا المايدى ەمەس پە، دەپ بار بولعانى كۇلەدى دە قويادى. مەن، ارنايى كۇلدىرۋ ءۇشىن ايتامىن، بار ادام كۇلىپ وتىرسا جۇمىس ىستەپ وتىرعان ورتا كوڭىلدى بولادى، كوڭىلدىلىك دەنساۋلىققا پايدالى. كوڭىلدى وتىرىپ ىستەگەن جۇمىس تا ءساتتى بولادى. ءوزىمىزدى ايتپاي، باسقا بىرەۋدىڭ كەمىستىگىن ايتسام، وعان بىرەۋ بولماسا، بىرەۋدىڭ كوڭىلىنە جاقپاي قالۋى دا مۇمكىن عوي. سودان بارىپ كوڭىلسىزدىك تۋىلۋى ىقتيمال، - دەپ كەڭىنەن اينالدىرىپ، جايماشۋاقتاپ ءتۇسىندىرۋشى ەدى مارحۇم.
ومىكەڭنىڭ بولمىس-بىتىمىندەگى كەيبىر قاسيەتتەرىن ەلەستەتىن جوعارىداعىداي ءىشىنارا «كۇلدىرەتىن» نەمەسە «ەزۋ تارتتىراتىن» وقيعالاردا از ەمەس ەدى، ولاردى دا كوبىنشە ومىكەڭنىڭ ءوز اۋزىنان ەستيتىنبىز.
سوناۋ، 80-جىلداردىڭ باس كەزى بولاتىن. ءبىر جىلى جازعىتۇرىم ۇرىمجىگە مەنىڭ قايىن اتام مەن ومىكەڭنىڭ اتالاس تۋىسى ايتاقمەت دەگەن (قازىردە بار) كىسى كەلە قالدى. ەستي سالا ومىكەڭ كەلىپ امانداسىپ قايتقان، بىرنەشە كۇننەن كەيىن ۇيىنەدە شاقىرعان، لۋيىڭجي (دىبىس العىش) دەگەننىڭ اۋىل قىستاقتارعا ءالى جالپىلاسا قويماعان كەزى. سونىڭ مەندە كىرپىش فورمالى بىرەۋى بار بولاتىن. الگى كىسىلەرگە سونىمەن ءان تىڭداتىپ وتىرعان ءبىر كۇنىم ەدى، الگى ايتاقمەت دەگەن كىسى ابدەن ءبورتىپ العاننان كەيىن:
- مەن ءبىر ءان ايتسام، انداعى اسپابىعا ءتۇسىرىپ الىپ، راديودا جەر-جەرگە تاراتىپ جىبەرە الاسىڭبا، دەمەسى بارما. سۇيتسەم، لويىڭجيعا تۇسىرىلگەن نارسەلەردى سول لويىڭجيمەن قالاعان جەرىنە تاراتا بەرۋگە بولادى دەپ ۇعاتىن سەكىلدى، سوندادا، سىر بىلدىرمەي:
- نە ايتسام بولادى، اقىنسىڭ عوي، بىرەر اۋىز بىردەمە جازىپ بەرمەيسىڭ بە، - دەيدى. قىزىپ وتىرعان ادامعا «ءيا» دەگەننەن باسقا نە ايتاسىڭ، «ءيا، ەرتەڭ بولسىن» دەپ ارەڭ قۇتىلعانمىن. ەرتەسى بولىمدە (جۇمىستا) وتىرىپ، ومىكەڭە بولعان جايدى ايتىپ بەرەمىن عوي باياعى. سوندا، ومىكەڭ مارحۇم:
- ءاي، ءسالي-اي، جوپەلدەمەدە ەسىڭە كەلمەدى-اۋ، ايتاقمەتكە «ءان ايتقىڭىز كەلسە، انا-ومارعازى تۋىسىڭىزدىڭ ولەڭدەرىن انگە سالىپ ايتىڭىز» دەسەڭ بولماي ما؟ ايتقىشتىعىن سوندا كورەر ەدىڭ، - دەپ قارق-قارق كۇلىپ الىپ، - اۋىلداعى ىنىلەرىم مەنىڭ بىرەر ولەڭىم باسىلعان گازەتتى كورسە، ءسۇيىنشى سۇراعانداي ءبىزدىڭ شالعا(ايتاندى ايتادى – اۆت.) اپارادى ەكەن، سوندا، شالەكەڭ:
- ءاي، انداعىلارىڭدا جاڭالىق بارما الدە تاعى ومارعازىشىلاپ تۇرما ەكەن، - دەپ سۇرايدى ەكەن دە، «ومارعازىشىلاپ» تۇرعانىن بىلگەندە:
- ە، ارى قويا سالىڭدار! - دەپ جانتايا كەتەدى ەكەن. سول قۇساپ، ايتاقمەتكە «ومارعازىنىڭ ولەڭىن انگە قوسىپ ايتىڭىز» - دەسەڭ، وزىنەن-ءوزى-اق توقتاپ قالماس پا ەدى، - دەگەنى ءالى ەسىمدە.
جاڭىلىپ قالماسام، تاعى سول 80-جىلداردىڭ باسى بولۋى كەرەك، ءبىر كۇنى ومىكەڭ جۇمىسقا كەشىگىڭكىرەپ كەلدى دە، ابىڭ-كۇبىڭ جۇمىسىمەن اينالىسىپ كەتتى. سودان، ارەدىك ۇزىلىستە:
- وي، جىگىتتەر، ءبىر قىزىق بولدى بۇگىن، - دەپ ءبارىمىزدى وزىنە جالت قاراتىپ، قۋلانا جىميىپ الدى دا، «قانداي قىزىق» دەگەنىمىزشە، ءبىزدىڭ ۇيدە قيانكەسكى ۇلكەەەەن توبەلەس بولىپ، سوعان اينالىپ، كەشىگىپ قالدىم... ءبارىمىز اڭ-تاڭ بولدىق تا قالدىق.
«ايەلىمەن رەنجىسىپ قالدى ما ەكەن» دەيىك دەسەك، ءوزى وتە كوڭىلدى كەلدى.
«الدە، ءوزى بىرەۋمەن رەنجىسىپ قالدى ما ەكەن» دەگەنگە كوڭىلىمىز داۋالامايدى، بىرەۋمەن ءتۇس شايىساتىن كىسى ومىكەڭ ەمەس.
«بۇلار نەمەنەگە جوريدى ەكەن» دەگەندەي جۇمانعا، ورازحانعا، ماعان كەزەك-كەزەك كوز قيىعىن جۇگىرتىپ قويادى. ءبىز، ءبىر-بىرىمىزگە قارايمىز. ارالىقتا بىرەر مينۋت وتەر-وتپەي ءسوزدى ومىكەڭ ءوزى باستادى. باستاعاندا دا قىزىق، قۇددى ساحناداعى كومەديانىڭ ءتۇسىندىرۋشىسى سەكىلدى:
- جەكپە-جەك توبەلەسكە قاتىناسۋشىلار - ەكى ادام، بىرەۋى - ەر، بىرەۋى - ايەل، ەر ادام-قازاق، ال ايەل ادام - قازاقتىڭ ايەلى، ءبىراق ۇلتى - ۇيعىر، - دەپ جۇمباقتاي، ءبىزدى قىزىقتىرا ءسوزىن جالعادى:
«توبەلەس تاڭەرتەڭگى ساعات 7-دە باستالىپ، 9-دان اسا بەرە سايابىرلادى. ال، توبەلەسۋشىلەردىڭ اتى-ءجونىن بىلگىلەرىڭىز كەلسە، قۇلاقتارىڭىز مەندە بولسىن.
ەر جىگىتتىڭ اتى - توكەن، اكەسىنىڭ اتى - كەڭەسپاي، اۆتونوميالى رايوندىق ورمان مەڭگەرمەسىنىڭ كادرى، ءوزى اقىن. ايەل ادامنىڭ اتى - حالشام، اكەسىنىڭ اتى - قازىرشە قۇپيا، ۋاقىتتىق جۇمىس ورنى - ءوز ءۇيى. توبەلەس بولعان مايدان - ومارعازىنىڭ ءۇيى، توبەلەستى ناق مايداندا كورگەن كۋاگەر - ءبىر-اق ادام، ول - ومارعازى»، - دەگەندە بارىپ ءبارىمىز كۇلكىگە كومىلدىك. ال، ومىكەڭ:
«قۇرمەتتى مىرزالار، ءسوزىمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز. توبەلەس مايدانىنىڭ كۋاگەرى توبەلەسۋشى ەكى جاقتىڭ ءتىل قيىنشىلىعىنا بايلانىستى قوسىمشا اۋىزشا اۋدارماشىلىق مىندەت وتەپ ەدى. سول سەبەپتى، ءوزىنىڭ مىندەتتى جۇمىسىنان كەشىگىپ قالدى، - دەيدى.
وتىرعاندار كۇلىپ جاتىرمىز... ارتىنان ۇعۋىمىزشا، راسىندا، سونداي وقيعا بولىپتى. تاڭەرتەڭ ەرتە توكەن كەڭەسپاي دەگەن ازامات ومىكەڭدىكىنە بارىپتى، ءوزى نەداۋىر قىزۋ ەكەن. ومىكەڭ قاماقتاعى كەزىندە، ول دا قاماقتا بولعان جاي بار ەكەن.
ءجاي بارسا نە كەرەگى بار، ەسىكتەن كىرە حالشامنىڭ قىتىعىنا تيسە كەرەك قوي. سودان بارىپ ەكەۋى ءشاپ-ءشۇپ ايقاسا كەتسە بولادى. ومىكەڭنىڭ ايتۋىنشا، توكەننىڭ العاشقى سوزدەرى قالجىڭمەن باستالعان ەكەن، ونى حالشام شىن كورىپ قالسا كەرەك سونىمەن «توبەلەس» باستالىپتى دا كەتىپتى. توكەن مارحۇم دا ءتىلى ۋداي اشتى ازامات بولاتىن، ونىڭ ۇستىنە قىرسىعى دا جەتەرلىك ەدى. ونىڭ ايەلى دە ۇيعىر بولاتىن. ءبىراق، قىرسىققاندا حالشامدى ادەيى قازاقشا كەكەپ-سىباسا كەرەك، ونى ۇقپاعان حالشام:
«مىنا الباستى نە دەپ تۇر» دەپ ومىكەڭنەن سۇراسا، ومىكەڭ، توكەننىڭ يانات سوزدەرىن حالشامعا اۋدارىپ بەرەدى ەكەن. ال، حالشامنىڭ بوقتىقتارىن ۇيعىرشاعا سۋداي توكەنگە «اناۋ - سەنى بىلاي دا بىلاي» دەپ بوقتاپ تۇر دەپ ادەيى قازاقشا اۋدارىپ بەرەدى ەكەن، ءسۇيتىپ، ەكەۋىن ەكى ساعاتتاي كەرىستىرىپتى عوي مارحۇم.
«سودان قايسىسى جەڭدى»، -دەسەك، ومىكەڭ:
«جەڭىستە، جەڭىلىس تە بولعان جوق. ەكەۋى دە ابدەن سىلەسى قاتىپ، شارشاپ بارىپ توقتادى. حالشام جاتىن ۇيگە كىرىپ، ەسىكتى بەكىتىپ الدى دا، توكەن ەكى ءسارىسىن سۇراپ ءىشىپ جايىنا كەتتى. ورتاق ءبىر تىلدە بوقتاسىپ، توبەلەسكەندى تالاي كورگەن شىعارسىڭدار، ەكى تىلدە اۋدارماشى ارقىلى بوقتاسقاندى كورىپ پە ەدىڭدەر؟ ونىڭ ءوزى ءبىر قىزىق، دايىن تۇرعان كومەديا ەكەن»، - دەپ ءماز-مايرام بولىپ كۇلىپ ەدى مارحۇم.
كەيىن سول توكەن مەن حالشامدى ءوزى تاتۋلاستىرىپ قويعانىن دا ءوز اۋزىنان ەستىگەنبىز. ونىڭ ءبىر قىزىق اڭگىمە ەدى... ونى كوزى تىرىسىندە توكەن مارحۇم ءبىرتالاي ەلگە جايىپ تا جىبەرگەنىن بىلەمىن، سول ۇشىندە ونى قايتالاۋدى قاجەت تاپپادىم.
ءوزى وتىرعان ورتانى كوڭىلدەندىرىپ، اينالاسىنداعى ادامداردىڭ وي-ساناسىن جەلپىندىرىپ، توڭىرەگىن ءبىر ءتۇرلى جاعىمدى جىلىلىق دارىتىپ وتىرۋ ومىكەڭنىڭ قالىپتاسقان داعدىسى ەدى. سول ۇشىندە، ول كىسى وتىرعان جەر، اسىرەسە، عاني سارجان ەكەۋىنىڭ باسى قوسىلعان جەر كۇلكىسىز بولماۋشى ەدى.
- جازيرا دەيتىن جالعىز قىزىنىڭ تەلەۆيزيادا كونسەرت بەرۋ بايلانىسىمەن ءبىر جولى مارحۇم جۇمان ءابىشتىڭ وتباسىندا باس قوسىپ وتىرعانبىز. شاي ءىشىلىپ، قۋىرماشتار ورتالاپ، ءبىراز جەلپىنىپ «ار جاعىمىزعا ەل قونعان» ءبىر ساتتە، ومىكەڭ:
- ال، قىزدار، جىگىتتەر! باعانادان ىشتىك، جەدىك، اڭگىمەلەردە ايتىلدى. ەندى، مىنا شاڭىراقتىڭ قۋانىشى ءۇشىن ويىن-تاماشانى دا باستاي وتىرايىق، «سۋ باسىنان...» دەيتىن شىعارسىڭدار، سوندىقتان، ويىن-تاماشانىڭ بەتاشارىن مەن اشپاقپىن.
ال، وندا، الدىمەن، مەن ءبىر شۋماق ولەڭ ايتامىن دا، جالعاسىن ءوزىم قالاعان ءبىر ادامعا جابامىن، ول مەن ايتقان ولەڭدى ارى قاراي جالعاۋى كەرەك، شارت: جالعاعان ولەڭى مەنىڭ ولەڭىمنىڭ ۇيقاسىمەن جالعانۋ كەرەك!
- توردە وتىرعان مۇرىندار،
ءسال ايالداي تۇرىڭدار.
بىرەۋىڭدە ساقال بار،
ەكەۋىڭدە بۇرىم بار.
ەندى كەزەك ويىندا،
سوعان مويىن بۇرىڭدار! - ولەڭىمنىڭ سوڭىن ايتقاليعا جاپتىم» - دەدى. توردە قاۋسىلقان قوزىبايەۆتىڭ بايبىشەسى - قانتاي، ماقاتان شارىپقاننىڭ بايبىشەسى -ءباتىش، ايتقالي وسپان جانە ومىكەڭ تورتەۋى وتىرعان، ومىكەڭنەن باسقا ۇشەۋىنىڭ سۇيەگى - مۇرىن ەدى. ايتقالي ايالداعان جوق:
ساقالدىسى مۇرىننىڭ،
اۋەسقانعا قىرىندار!- دەپ قالدى، اۋەسقان ايتقاليدىڭ جانىندا وتىرعان ەدى، ول دا كىدىرمەدى.
- قىرىنداعان مۇرىننىڭ،
كوكىرەگى سىرىلدار!- دەپ قالجىڭمەن تويتارىس جاساپ ۇلگىردى. ءبارىمىز دۋ كۇلدىك. ال، ولەڭ ارى قاراي جالعانىپ كەتە بەردى دە، ەڭ اقىرى ومىكەڭنىڭ وزىنە بارىپ اياقتالدى. ول تۇستا، ورازحان اداسپايدان باسقامىز ءبىر اۋلادا وتىراتىنبىز دا، ءوزىمىز وتىرعان عيماراتتى «اق ساراي» اتاندىرىپ جىبەرگەنبىز. قىس بويى ءبىر-ءبىرىمىزدى كەزەك-كەزەك قوناققا شاقىرسامىز. كىمدە تيتتەي جاڭالىق بولسا «جۋدىرىپ» جاتامىز. سونىڭ كوبىندە «ويىن تاماشا»-نىڭ باسى ومىكەڭنەن باستالادى. سودان بارا-بارا ءار ءۇيدىڭ داستارحانىندا ۇزاق-ۇزاق ارناۋلار - داستارحان باسىنا كەلگەن ادامداردىڭ بارىنە جەكە-جەكە ارنالادى. مارحۇم جۇمان ءابىش ۇلىنىڭ «تارلاندار»، مەنىڭ «جاراندار»، «قايسارلار» دەگەن ارناۋلارىم سول كەزدىڭ ونىمدەرى ەدى. وسى ورايدا ومىكەڭنىڭ مىنەزىنىڭ كەڭدىگىنە بايلانىستى ءبىر دەتالدى ايتا كەتكىم كەلەدى.
قايسى ءبىر جىلى ومىكەڭنىڭ شينجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى كۇيەۋ بالاسى باياقمەت مارحۇم جالعىز ۇلى بولاتقا سۇندەت توي جاساپ، توي كەرەمەت مولشىلىقتا، جاقسى ءوتىپ جاتقان بولاتىن؛ ومىكەڭنىڭ قاسىندا وتىر ەدىم، جانىمىزعا كۇلزادا كەلدى. قاباعى ءسال تۇسىڭكى ەكەن. «نە بولدى، رەنجىپ تۇرسىڭ عوي»، - دەسەم، ماعان ءبىر قاراپ الدى دا، ومىكەڭە شاعىنا جونەلدى. كۇلزادا دا، باسقا قارىنداس-باۋىرلارى دا ومىكەڭدى «مولداعا» دەيتىن-دى.
- مولداعا، انا بىرەۋلەردى قاراڭىزشى، ابدەن مازامىزدى كەتىردى. ەكەۋى دە ماس بولىپ قالىپتى، تاعى ىشەمىز دەيدى، ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى العاندى قويىپ، ءبىزدى ادام عۇرلى كورەتىن ەمەس. سوعان، سىزگە كەلدىم، انالارعا ۇرسىپ، شىعارىپ جىبەرىڭىزشى»، - دەگەن كۇلزادانى ومىكەڭنىڭ:
«ءاي، كۇلزادا-اي، سوعان بولا اشۋلانىپ تۇرمىسىڭ. ولارعا «كەتىپ قالىڭدار» دەسەم، كەتىپ تە قالاتىن شىعار. ءبىراق، تويعا شاقىرىپ الىپ، تويدان قۋالاعانداي بولعانىمىز ۇيات بولماي ما. نە قىلاسىڭ جۇرە بەرسىن، ىشەمىز دەسە، بەرىڭدەر. ماس بولسا-بولا بەرمەي مە، باياقمەت پەن كۇلزادانىڭ تويىندا ءبىر-ەكى ادام ماس بولسا، نە بولىپتى، ونىڭ نەسى ۇيات. ماس بولۋ دەگەن دە تويدىڭ ءبىر قىزىعى ەمەس پە! قايتا، باياقمەت پەن كۇلزادانىڭ تويىندا بىردە-ءبىر ادام ماس بولماي، توي ىڭ-جىڭسىز ءوتىپتى دەسە، سول ۇيات ەمەس پە»، - دەپ كۇلدىرىپ قايتارعانى ءالى كوز الدىمنان كەتپەيدى.
80-جىلداردىڭ سوڭى بولۋى كەرەك. ءبىر جولى ومىكەڭ بەيجىڭگە ءبىر جيىنعا كەتكەن كەزى ەدى. ءبىر جاعى قازاق جوسىنىن جاڭعىرتىپ، ۇيعىر جەڭگەمىزدى سوعان يكەمدەيىك دەپ، ەندى ءبىر جاعىنان «قىزىقشىلىق» بولسىن دەگەن نيەتپەن ايتقالي وسپان، جۇمان ءابىش، ورازحان اداسپاي قاتارلى ءبىر توبىمىز ءتۇس كەزىندە ومىكەڭدىكىنە باردىق. الدىن-الا كەلىسكەن ۋادەمىز بويىنشا جۇمان ەكەۋىمىز «ومىكەڭنىڭ توقىمىن قاقتىرعالى كەلدىك» دەيتىن بولعانبىز. ءبىز توپتاسىپ جەتىپ بارعاندا، حالشام جەڭگەمىز «شوشىپ» كەتكەندەي بولدى. اسىلىندە، «ومىكەڭ جايىندا ءبىر حابار ايتقالى كەلىپ تۇرما بۇلار» دەپ ويلاپ قالسا كەرەك.
وندايدا، جۇمان مارحۇمنىڭ ءتىلى قانداي مايدا دەمەيمىسىڭ. اپساتتە، حالشامدى الاڭسىزداندىرىپ كوڭىلدەندىرىپ تە ۇلگىردى. سوندادا، حالشام:
- بۇل كەلىستەرىڭ دۇرىس بولمادى، ءبىزدىڭ ۇيعىرلاردىڭ سالتىندا، ءۇيدىڭ ەركەگى جوق كەزدە، ول ۇيگە باسقا ەر ادامدار باسا كوكتەپ كىرمەيدى، - دەپ ءبىزدىڭ كەلۋىمىزدى سولەكەتتىككە شىعارعىسى كەلدى. ال ءبىز بولساق، «ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ سالتىندا - ءۇيدىڭ ەركەگى جوق كەزدە، سول ۇيگە ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ كەلەتىن ادەتىمىز بار»، دەپ ادەيى قىتىعىنا تيە قالجىڭداعان بولامىز.
«سوندا، نە جۇمىسپەن كەلدىڭدەر» - دەيدى حالشام.
«ومىكەڭنىڭ توقىمىن قاقتىرعالى كەلدىك»، دەيمىز ءبىز. «توقىم» دەگەندى ۇعا الماعان سوڭ ونى ورازحان «توقىم» دەپ ۇيعىرشا اۋدارىپ ۇقتىرىپ ەدى، حالشام سوندادا مويىنسال بولا قويمادى. «ونداي سالتتى مەن ۇقپايدى ەكەنمىن، ءامارعازى ونداي سالت بار ەكەنىن ماعان ايتپاعان» دەپ جالتاردى. ءبىراق، حالشامدى ەركىنە قوياتىن ءبىز بە:
«ومىكەڭنىڭ توقىمىن قاعىپ بەرمەسەڭ، ءبىز بۇل ۇيدەن كەتپەيمىز»، - دەپ «كۇش» كورسەتتىك. سونىمەن، قويشى ايتەۋىر، حالشامدى يللاللاعا كەلتىرىپ، ءبىر بۋتەلكا اراق الدىرىپ، تاماعىن ءىشىپ حالشام بىزدەن قۇتىلعانىنا ءماز، ءبىز حالشامدى سوزىمىزگە كوندىرگەنىمىزگە ءماز بولىسىپ اتتانىپ كەتىپ ەدىك. ومىكەڭ بەيجىڭنەن كەلگەن سوڭ وسى وقيعانى الدىمەن حالشامنان، سوڭىنان بىزدەن ەستىپ:
- ءبىراق، سەندەر «توقىم قاعۋ» دەگەندى تولىق تۇسىندىرە الماپسىڭدار، «توقىم» دەگەندى دۇرىس اۋدارىپ بەرىپسىڭدەر، ءبىراق «قاعۋ» دەگەندى ورازقان اۋدارا الماپتى. ونى حالشامعا «توقامىنى ءلاپاڭشتۋىتىش» دەپ مەن اۋدارىپ بەردىم، - دەپ ءبىزدى كۇلدىرىپ، ءوزى دە راحاتتانا ءبىر كۇلىپ ەدى-اۋ مارحۇم.
ءبىزدىڭ كىشىرەك كەزىمىزدە تولىدا توعاي دەگەن «اقىن» ادام بولۋشى ەدى. توعايدىڭ اتىن تارباعاتايدا بىلمەيتىن ادامدار كەمدە-كەم بولۋى مۇمكىن، ولەڭدەرىن... جاڭىلىپ قالماسام، شىن اتى مۇستافا بولۋى كەرەك. سول «توعاي ايتقان ولەڭدەردى» كوپ بىلەتىندەردىڭ بىرەۋى دە ومىكەڭ ەدى. «توعاي ولەڭدەرى» - ىلعي قىرت ولەڭدەر بولۋشى ەدى، جازۋشىلاردىڭ قايسى ءبىرى قۇرىلتايىندا ومىكەڭنىڭ سول «توعاي ولەڭدەرىن» ايتىپ، ءبارىمىزدى كۇلكىگە كومگەنى بار بولاتىن. ونى ايتقاندا دا ومىكەڭ «بابىمەن» ايتاتىن، بەتالدى ايتا بەرمەيتىن. اسىلىندە، بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، «توعاي ولەڭدەرى» اۆتورلارىنىڭ بىرەۋى دە ومىكەڭ ءوزى كورىنەدى. توعاي تەك ايتۋشى، تاراتۋشى عانا بولعان سەكىلدى. توعايدىڭ سونداي ولەڭدەردى ايتىپ، باشبايدىڭ القاۋىن ەستىپ ات ءمىنىپ، شاپان كيىپ قايتقانى دا شىندىق كورىنەدى. «توعاي ولەڭدەرى ايتىلۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى: ايتىلاتىن ورىن، ەكىنشى : تىڭدايتىن قۇلاق سەنىمدى بولۋى كەرەك» دەپ قۋلانۋشى ەدى مارحۇم. ال، ايتار الدىنداعى، ايتقان كەزدەگى ميميكاسىنىڭ ءوزى قانداي كۇلكىلى ەدى، شىركىن !
ومىكەڭ كەيدە «ءبىزدىڭ تارباعاتايدا ەكى اتاقتى ادام وتكەن ەكەن، ونىڭ ءبىرى: قوڭىر اقىن، ەندى ءبىرى : توعاي اقىن» دەپ ەلدى ەلەڭ ەتكىزۋشى ەدى. بىلمەيتىندەر «ولار قانداي ادامدار ەكەن ؟» دەپ ويلانىپ قالسا، بىلەتىندەر كۇلىسىپ، جىرعاپ قالاتىن ەدى. ومىكەڭنىڭ جۇمباقتاپ ايتۋداعى ماقساتى دا، ماڭايىنداعىلاردى كۇلدىرۋ ءۇشىن بولۋشى ەدى. ءامالياتتا، توعاي قىرت ولەڭ ايتۋشى «اقىن» دا، قوڭىر اقىن دەگەنى ايەل دەسە ولگەن-تىرىلگەن قارامايتىن بىرەۋ-مىس. «قوڭىر اقىن ءسۇيتىپتى، قوڭىر اقىن ءبۇيتىپتى» دەگەندەردى بىزدە ەستىگەنبىز. ءبىراق، ول كىم، قازاق پا، الدە باسقا ۇلت ادامى ما، ول جاعىن بىلمەيتىنمىن. ال، ومىكەڭنىڭ ولاردى «اتاقتى» دەپ-ەلدى كۇلدىرۋ ءۇشىن ايتاتىنىن بىلەتىنمىن. ومىكەڭ مەن عاني اعا ەكەۋى بىرگە وتىرعان جەرلەردە توعاي اقىن مەن قوڭىر اقىننىڭ اڭگىمەلەرى ءتىپتى «جاندانىپ» كەتۋشى ەدى...
كەيدە ءبىرىن-ءبىرى «ءبىزدىڭ زاماننىڭ توعايى» دەسەتىنىن دە قۇلاعىم شالىپ قالاتىن. ءبىراق، ونىڭ استارىندا نە بارىن بىلە بەرمەيتىنمىن، وزدەرى ايتىپ، وزدەرى ءماز بولىسىپ قالاتىن-دى مارحۇمدار. ەكەۋىنىڭ ازىلدەرى مەن قالجىڭدارى، قاعىتپالارى قانداي جاراسىمدى ەدى. ءبىرىن-ءبىرى تۇرتكىلەپ، ءبىرىن-ءبىرى اڭدىپ وتىرىپ تالاي-تالاي كۇلدىرگى اڭگىمەلەردى تۋدىرۋشى ەدى.
1979-جىلى 19-قازاندا شينجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكەدەمياسىنداعى قازەز ومار ۇلى مەن كۇلادانداردىڭ نۇرجان دەگەن ۇلدارىنىڭ سۇندەت تويى ءوتىپ جاتتى. الدىن-الا مىندەتتەگەندەرى ءۇشىن مەن تويعا ارناپ ولەڭ جازىپ بارعانمىن. مەنەن كەيىن مارحۇم حاكىم اكىمجان ۇلى ولەڭ وقىعان. ونىڭ ولەڭىنىڭ سوڭىندا سۇندەتتەلگەن ۇلدىڭ «تا...ن اينالايىن» دەگەن سوزدەرى بار ەكەن، سوعان كۇلىسىپ جاتقانىمىزدا، توردە وتىرعان ومىكەڭ:
عاني وتىر ولەڭ ويلاپ ىشىنەن،
سۇيسەم دەيدى سول تا...قتىڭ ۇشىنەن، - دەپ قويىپ كەتكەنى. وندايعا سۇرىنەتىن عاني اعاما، ورنىنان سوزىلا كوتەرىلىپ:
سۇيسەم-ءسۇيدىم،
وقاسى جوق ءسابي عوي،
سەندە تۋدىڭ سول تا...قتىڭ كۇشىمەن،- دەپ جاۋاپ قايتاردى. بۇكىل زال قىران كۇلكى بولدى دا قالدى. انا جاقتاعى ايرىم ۇيدە وتىرعان ايەلدەردە «شۋ» ەتە ءتۇستى. سۇيتسەك، مەنىڭ سايىپ دەگەن دوسىم ءبىز وتىرعان ۇيدەگى ميكرافوننىڭ سىمىن ايەلدەر وتىرعان ۇيدەگى داۋىس كۇشەيتكىش ساندىققا قوسىپ قويىپتى. ەلدىڭ ءبارى «عاني اعا جەڭدى» دەسىپ گۋ-گۋ ەتىسەدى. ومىكەڭنىڭ ءوزى دە رومكاسىن ۇسىنىپ، عاني اعاعا «جارايسىڭ، وسىنداي تاپقىشتىعىڭ عوي كىسىنىڭ ايىزىن قاندىراتىن» دەپ قارق-قارق كۇلىپ، مويىنسال بولعاندىعىن ءبىلدىرىپ ەدى.
- اڭدىپ كەلسە، مىنا ومىكەڭ قويمايدى، ال، جوپەلدەمەدە مەن الدىرمايمىن، بۇگىن ءبىر ساتىنە كەلىپ قالدى عوي، ايتپەسە، مەنىڭ وڭ جامباسىما كەلە قوياتىن ومىكەڭ بە، دەپ عاني اعا بىلىندىرمەي ماقتانىپ ءارى ومىكەڭدى ماقتاپ جاتتى.
ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى داستارحان باتالارىنا دا قوسىپ، ازىلدەسىپ وتىرۋشى ەدى. ومىكەڭ «ساۋلەتتەي قىلجاقباس بول، عانيداي ءمىز قاقباس بول» دەپ ءازىل باتا جاساسا، عاني اعا «جاپارداي بويلى بول، ومارعازىداي ويلى بول!» دەپ كوتەرمەلەي ءۋاج قايتارۋشى ەدى مارحۇم. ساۋلەت تولەگەن دەيتىن ازامات راسىندادا وتە قىلجاقباس، ۇلكەنمەن دە، كىشىمەن دە قاعىسىپ-قالجىڭداسا بەرەتىن. ال، عاني اعانىڭ جاپار دەپ وتىرعان ادامنىڭ اتى جاپارعالي، سۇيەگى تەرىستاڭبالى، بويى ەكى مەترگە جۋىق بيىك كىسى ەدى. ومىكەڭنىڭ «عانيداي ءمىز باقباس بول» دەيتىنى عاني اعا قوناعاسىلاردا، وتىرىستاردا، تويلاردا قانشا ۇزاق وتىرسادا بىلىق ەتپەيتىن، اينالاسىن كۇلكىمەن كومكەرىپ، كوڭىلدەندىرىپ وتىراتىن، جاراتىلىسى ساباز ادام ەدى عوي، قايران اعالار-اي...
ۇزاق جىل توڭىرەگىندە جۇرگەنىمدە ومىكەڭنىڭ بىرەۋگە رەنجىگەنىن ءبىر-اق رەت كورگەنىم بار. وندادا وزگەگە ەمەس، ءوزىنىڭ عانيىنا (عاني سارجان – اۆت.) بۇرتيىپ، وكپەلەپ ەدى مارحۇم. «سىرت كوز سىنشى» دەيدى عوي ءبىزدىڭ قازەكەڭ. سول رەنجۋدى سىرتتاي كورگەن بارىمىزدە، ومىكەڭنىڭ «وكپەسى» ورىندى دەپ ەسەپتەپ ەدىك.
80-جىلداردىڭ باسىندا شينجاڭ جازۋشىلار قوعامى مەن ىلە وبلىستىق ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى سەلبەسىپ، ءار ۇلت اقىن-جازۋشىلارىنان 80 نەشە ادامدى «مال شارۋاشىلىق رايوندارىنا بارىپ ءومىر ۇيرەنۋگە جانە جاسامپازدىق جونىندە تالقى وزدىرۋعا» ۇيىمداستىرعان بولاتىن، ىلەدەن جۇمادىل مامان ۇلى مەن سولاردىڭ كاسسيرى ارزىگۇل دەگەن كەلىنشەك، ۇرىمجىدەن مەن سول قيمىلعا قاتىناسقان ادامداردىڭ تۇرمىسىنا، قيمىل كۇنتارتىبىنىڭ اتقارىلۋىنا جاۋاپتى بولدىق. ءسۇيتىپ، نىلقى اۋدانىنىڭ قاس وزەنى بويىنداعى مالشىلار اۋىلدارىن ارالاپ، ەل-جۇرتپەن جۇزدەسىپ، ءومىر ۇيرەنىپ جۇرگەن كۇندەرىمىزدىڭ بىرەۋىندە اقىن جۇمادىل مامان ۇلى ءبىر تۋىستارىنىكىنە ءبىرقانشا اقساقالدى قوناعاسىعا شاقىراتىن بولىپ كەلىسكەن ەدىك.
ءبىراق، ايتۋلى ۋاقىتقا جاقىنداعان كەزدە جۇكەڭنىڭ ءبىر شۇعىل جۇمىسى شىعا قالدى دا، بەلگىلەنگەن قوناعاسى ۋاقىتى وزگەرىپ كەتتى. سوندادا، جۇكەڭ سول كۇنى الدىرعان ءبىر تورسىق قىمىز مەن تۋىسىنىكىنە پىسىرتقان قوزى ەتىن ماعان اكەلىپ بەرىپ، اقساقالداردى كۇتىپ قويۋىمدى تاپسىرىپ، ءوزى اسىعىس اتتانىپ كەتتى.
سونىمەن مەن، راحمەتوللا اپشە، عاني سارجان، ومىكەڭ ت. ب ءبىر توپ اقساقالدى جاتاعىما شاقىرىپ كەلىپ، جۇمادىلدىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋعا كىرىسىپ ەدىم، ءدال سول جەردە عاني اعا ومىكەڭە اۋىر ءبىر قالجىڭ ايتىپ قالماسى بارما. اسىلىندە، ومىكەڭ «ءوزىمىز عانا باس قوسپاي، انا ۇيعىر اقساقالداردان دا بىرنەشەۋىن شاقىرمايمىز با» دەگەن مازمۇندا ۇسىنىس ايتىپ ەدى، وعان عاني اعا قوسىلمادى ءارى ومىكەڭە «جامان كۇيەۋ قايىنساق» دەگەن مازمۇنداعى ءبىر ءازىلدى وراعىتا ايتىپ كەلىپ، «ەسىك كورگەندى العانىڭا وسىنشا جىگى-جاپار بولىپ، قايناعالارىڭا ءىلتيپات جاساعىڭ كەلىپ تۇرسىڭ، ەگەر، بەسىك كورگەنىن الساڭ قايتەر ەدىڭ» دەپ سالعانى...
عاني اعا ءسال قىزۋلاۋ ەدى، سودان دا بولار، بالكىم، ومىكەڭ رەنجي قويماس... دەپ ويلاعاندا شىعار، اۋزىنا كەلگەن «ءازىلىن» ىركە الماي قالدى. سول ءسوز اۋىر ءتيدى-اۋ دەيمىن، ومىكەڭ مارحۇم:
- ال، سەن-اق ءىشىپ-جەپ تويىپ ال، دەدى دە، قولىن ءبىر سىلتەپ شىعا جونەلدى، راقاڭنىڭ «وي، قايدا باراسىڭ، سوعان دا شامدانامىسىڭ» دەگەنىنە دە قاراعان جوق.
ەرتەسى تاڭەرتەڭ جاتاقتان اۋلانىڭ الدىنا شىقسام، عاني اعا تومەن جاقتان كەلە جاتىر ەكەن، توسىپ تۇرىپ:
- وي، الگى ومىشىم رەنجىپ قالىپتى، تۇنىمەن تەرىس قاراپ جاتىپ الدى، ءبىر اۋىز ءسوز تىلگە كەلمەي قويدى. سوعان ازىراق «بەت جىلىتار» الىپ كەلە جاتىرمىن، - دەپ قولىنداعى سۋمكاسىن كورسەتتى دە، جاتاعىنا بەت الدى. ورنالاسقان جەرىمىز نىلقى بال فەرماسىنىڭ قوناق ءۇيى بولاتىن دا، راقاڭ، شاكەن اعا، ومىكەڭ، عاني اعالار ەكى بولمەلى ءبىر جاتاقتا جاتاتىن-دى.
سوڭىنان تاڭەرتەڭگى اس كەزىندە، ەكەۋىنىڭ تاعى بۇرىنعىلارىنشا قالجىڭداسىپ، قارىق بولىسىپ وتىرعاندارىن كورىپ، ىشتەي قاتتى سۇيىنگەن ەدىم. جاقسىلاردى اشۋى «ءشايى ورامال كەپكەنشە» دەگەن ناقىل سوندايدان قالعان شىعار-اق، بالكىم...
ىرىسبەك اۋقانوۆ دەيتىن قىرعىز ازاماتى مەنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىر توپتا 5 جىل بىرگە وقىعان كۋرستاسىم ەدى. «قىرعىز ادەبيەتى» جۋرنالى دۇنيەگە كەلۋدەن بۇرىن ول دا «شۇعىلا» جۋرنالىندا جۋرنال جاۋاپتىلارىنىڭ بىرەۋى بولىپ ىستەدى. ونىڭ ايەلى رابيا رۋى جاعىنان ساپي مەيىرقان ۇلىنىڭ جاقىن قارىنداسى ەدى. ال، ساپي مەن ايتقالي وسپان ۇلى قۇدالاسىپ، ايتقاليدىڭ ۇلكەن ۇلى ساپيعا كۇيەۋ بالا بولعان كەزى.
ىرىسبەك مارحۇم ءسال ۇرتتاپ العان كۇنى ايتقاليعا كەلىپ «ءبىر قىزىمىزدى (ءامالياتتا، ايتقاليدىڭ كەلىنى ىرىسبەكتىڭ بالدىزى عوي) ەشتەمە بەرمەي كەلىن قىپ الدىڭ، ءبىر شاپاندى قويىپ، ءبىر ورامال دا بەرگەن جوقسىڭ» دەپ «داۋلاساتىندى» شىعاردى. سونى ەستىگەن ومىكەڭ ايتقاليعا:
- داۋلارىڭدى مەن شەشەيىن، ەندى كەلسە، داۋگەرىڭدى مەنىڭ الدىما ەرتىپ كەل» دەسە كەرەك. ىرىسبەكتىڭ تاعى ءبىر كەلگەن ورايىندا، ايتەكەڭ ونى ءبىزدىڭ بولىمگە (شاكەن اعا مەن ايتقالي ءبىر بولمەدە، ال ءبارىمىز ءبىر بولمەدە وتىراتىنبىز) ەرتىپ كەلدى. ىرىسبەك نەداۋىر قىزۋ ەكەن، تاعى دا سول شاپان داۋىن ايتادى. سوندا، ومىكەڭ راسمي بۇرىنعىنىڭ بيلەرىنشە ءبارىمىزدى ءوز اۋزىنا قاراتىپ الىپ:
- داۋگەردىڭ داۋى ورىندى ەكەن، سوندىقتان، داۋگەردىڭ قارسى جاعى (ايتقاليدى ايتپاقشى) داۋگەردىڭ «شاپانىن» كيگىزۋگە ءتيىستى. ءبىراق، شاپان تىگۋلى نەمەسە مەترلى بۇل كۇيىندە كيدىرىلمەسىن، سۇيىق ىشىمدىككە سىندىرىلىپ، داۋگەردىڭ قالاعان ۋاعىندا ءجۇز گرامنان ءبولىپ-ءبولىپ «كيدىرىلەتىن» بولسىن، توبە ءبيدىڭ كەسىمى بويىنشا، داۋگەرگە كيدىرىلەتىن شاپاننىڭ قۇنى پالەن يۋان بولادى دەپ قۇنىن ايتتى. سول اقشا تاۋسىلعانشا، داۋگەر ايتقاليدان ىشەتىنىن ءىشىپ تۇرۋىنا بولادى، دەپ ۇكىم شىعارىپ، ءبارىمىزدى كۇلدىرىپ ەدى. سودان كەيىن ىرىسبەك تە «شاپان» داۋىن توقتاتىپ ەدى. ىرىسبەكتىڭ «داۋى» دا ءازىل-قالجىڭ ءۇشىن قوزعالاتىن-دى.
ماقاتان ءشارىپحان ۇلى مارحۇممەن ومىكەڭنىڭ دوستىعى جونىندە ايتىپ وتىرۋ، مەنشە، باسى ارتىق شارۋا بولسا كەرەك.
ومىكەڭنىڭ كوپ تومدىعىنا ەنگەن «قۇستار قايعىسىنا» تۇسىنىك دەگەن شاعىن ماقالاسىندا ەكەۋىنىڭ دوستىعى جونىندە دە ءبىراز مالىمەتتەر ايتىلعانى ەسىمدە. «مادەنيەت زور توڭكەرىسىندە» ون نەشە داستاننان ايرىلعان ومىكەڭنىڭ «قۇستار قايعىسىن» 20 جىل بويى قۇنتتاپ ساقتاپ، 1976-جىلى وزىنە امان-ساۋ اكەلىپ بەرگەن دە ماقاڭ مارحۇم ەكەن.
نە دەگەن ۇلى ادامگەرشىلىك دەمەيسىز بە. بۇرىنعى دوستىق قارىم-قاتىناستارىن سىرتتاي ەسىتسەك تە، ءوزىمىز ارالاسىپ جۇرگەن كەزدەردەگى ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ءىلتيپاتتارىن، قۇرمەتتەرىن، دوستىق ىقىلاستارىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك.
ماقاڭ مارحۇم ومىكەڭە بالاشا ەركەلەۋشى ەدى. ماقاڭ نە دەسەدە، ومىكەڭ بەتىن قايتارماي، ماقۇل بولۋشى ەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ەسەپتەسۋ دەگەن ادەت مۇلدە بولماۋشى ەدى. كەيىن ەستۋىمىزشە، ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعىندا ومىكەڭ بىرەر جىل جۇمىسسىز، ەڭبەكاقىسىز قالعانىندا، ەكەۋى ماقاڭنىڭ ايلىق ەڭبەكاقىسىمەن كۇن وتكىزگەن ەكەن. بەرتىندەگى جىلدارى ايلىق ەڭبەكاقى وسكەنگە دەيىن ومىكەڭنىڭ ايلىعى ەلۋ نەشە-اق يۋان ەدى. سول كەزدەردە دە ومىكەڭە ماقاڭ كوپ ەس قاتقان كورىنەدى.
80-جىلداردىڭ ورتا تۇسى بولۋ كەرەك. ءبىر جىلى جازدىڭ جايماشۋاق ءبىر كەشىندە بىزدىكىنە ماقاڭ كەلە قالدى. كەلدى دە ماعان:
- ءجۇر، ءبىر جەرگە بارامىز، سەنىڭ ءبىر جاقىنىڭدىكىنە، دەدى بۇيىرا سويلەپ. ۇيدە جالعىز وتىرعانمىن، «قايدا، كىمگە بارامىز» دەۋىمەدە قاراتپادى. ىلەسىپ ءجۇردىم دە كەتتىم. سويتسەم، مارحۇم ومىكەڭدىكىنە بارماق ەكەن، ول كەزدە ومىكەڭدىكى ساندۇڭبيدە، بىزدەن جوعارى ءبىر-اق بەكەت جەردە ەدى. ءبىز بارساق، ومىكەڭ ءۇيىنىڭ ەسىگى اشىق ەكەن. ءبىراق، ۇيدە ومىكەڭ دە، حالشام دا جوق، جاتىن ۇيلەرىندەگى سىپىنىڭ ۇستىندە ومىكەڭنىڭ قايىن ەنەسى ناماز وقىپ وتىرىپتى. سونى كورگەن سوڭ، ماقاڭ «ۇندەمە» دەگەندەي سۋىق ساۋساعىمەن ەرنىن باسىپ، ماعان يشارا جاسادى دا ومىكەڭ وتىراتىن ۇيگە كىرىپ، بىرەر مينۋتتان سوڭ قايتا شىعىپ «كەتتىك» دەگەندەي ەسىك جاقتى نۇسقادى. دالاعا شىققان سوڭ ماقاڭ:
- ومىكەڭنىڭ اكەلگەن «سارقىتى» الىپ شىقتىم، انەۋ كۇنى «سارقىتىڭدى ءىشىپ كەت» دەپ ءوزى شاقىرعان ەدى، ءبىراق، بۇگىن ۇيىندە جوق بولىپ قالدى. جانە انا ءبۇبى كەمپىر بار ەكەن. ول وتىرعاندا بىزگە قايداعى اراق، ءجۇر كەتتىك، دەدى.
ەكەۋىمىز ءبىر اسحاناعا كىرىپ، بارىمتا «سارقىتتى» تارتىپ الدىق تا، تاراسىپ كەتتىك. بىرنەشە كۇننەن كەيىن بولىمگە كەلگەن ماقاڭا ومىكەڭ:
- اي، تورەم، ءبىلدىم سەنىڭ كەلگەنىڭدى، قايىن ەنەم «مەن ناماز وقىپ وتىر ەدىم، ءبىر داۋ قازاق ەسىكتەن قارادى دا جوق بولىپ كەتتى...» دەگەندە-اق سەن ەكەنىڭدى بىلگەنمىن. «سارقىتىڭدى عوي العانىڭ ءجون بولىپتى، ءبىر-اق ەڭ جاقسى كىتابىمدى الىپ كەتىپسىڭ، سونى قايتارىپ بەر» - دەپ ەدى، ماقاڭ:
- الباستى باسقاندا، كىتاپ جولدا ءتۇسىپ قالىپتى، تابا الماي قويدىم، دەمەسى بارما، سويتسەم، ماقاڭ «سارقىت» پەن قوسا شەكىسپىردىڭ ءبىر كىتابىن بەلىنە قىستىرىپ «قىمقىرا» كەتىپتى عوي، ءبىراق، ۇيىنە جەتكەنشە ول كىتاپ جولدا ءتۇسىپ قالىپتى دا، سوعان «كەشىرىم سۇراعالى» ومىكەڭە كەلىپ تۇرعان بەتى ەكەن. سوندا ومىكەڭ:
- سەنەن باسقا بىرەۋ بولسا، ءسوز باسقاشا بولار ەدى، قايران شەكىسپىر-اي، كىمنىڭ قولىنا ءتۇستى ەكەن دەشى! قادىرىن بىلەتىن بىرەۋگە تابىلسا دا مەيلى ەدى عوي، قادىرىن بىلمەيتىن بىرەۋ تاۋىپ السا لاقتىرا سالادى عوي، ناق تراگەديا سول ەمەس پە، دەدى دە قويدى، ءبىراق، رەنىش بىلدىرمەدى.
ومىكەڭ وتە مۇلايىم، كىشپەيىل، ۇلكەندى دە، كىشىنى دە قاتتى سىلايتىن سىپايى كىسى ەدى عوي. شينجاڭ تەليەۆيزياسىنىڭ ءتىلشىسى ءلاززات ورازقان قىزىمەن، شينجاڭ راديو ستانتسياسىنىڭ ءتىلشىسى اقان كارمەنمەن (اقاننىڭ راديو ستانتسياسىنىڭ كەزىندەگى) سۇحباتتارىن وقىعاندار ومىكەڭنىڭ وسى قاسيەتتەرىن تەرەڭ سەزىنگەندە بولار. ال، تومەندەگى مىنا ءبىر شاعىن حات تا ومىكەڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ ءبىر قاتپارىن اشىپ تۇرعانداي اسەر ەتەرى داۋسىز، حات مارحۇمنىڭ قايتىس بولارىنان ءبىر-اق اي بۇرىن جازىلىپتى، بالكىم، ومىكەڭنىڭ باسقالارعا جازعان ەڭ سوڭعى حاتى دا وسى بولار. سوندىقتان دا، حاتتى ءوز قولتاڭباسىمەن ۇسىنۋدى، ءجون كوردىم.
كۇلشىكەن قارىنداس، اقان باۋىر،
«جار ەسكەرتكىشى» دەگەن ءبىر داستان كورىنەدى. اۆتور جالەلقان ءتۇسىپپاي ۇلى ماعان نەمەرە تۋىس كەلەدى. زيانسىز مۇڭ تاعدىردىڭ، تابيعاتتىڭ مۇڭى بولعان وقيعا، الايدا تيۆتىڭ قۇنى بار، سۇرىپتالعان ادامدارعا ورتاق مۇڭ. جازدا ءبىز بارعاندا ساپ-ساۋ ادام وقىستان جازىم بولىپتى. ءوزى دە ءبىر ەل-جۇرت، تۋىس-تۋعانعا قادىرلى دەگدار ادام ەدى. ءانشى راپيلانىڭ ساباقتاسى، وقىعانى، كورگەنى بار. وتكەندە دە وسى جالەلقاننڭ بىرنەشە ولەڭدەرىن سىزدەرگە جالعاستىرعان ەدىم، ونىڭ جايى قالاي بولدى ەكەن، ەڭ ابزالى وسى شىعارماسىن جارىق كورەردەي بولسا، ولپى-سولپىسى ءوز قولدارىڭمەن تۇزەلە جاتار!
قۇرمەتپەن:
ءوز اعالارىڭ ومارعازى
13. 04. 1997 ج
ومىردەگى ومىكەڭ مىنە وسىنداي ادام ەدى.
اۆتورى ءسالي سادۋاقاس ۇلى
