ءبىزدىڭ پوەزيامىز - ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ حاۋا اناسى ىسپەتتى جانر - اقىن ءسالي سادۋاقاس ۇلى
اقىن ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى 1942-جىلى 5-جەلتوقساندا ق ح ر، ش ۇ ا ر تارباعاتاي ايماعى، تولى اۋدانىىندا تۋعان. شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن (1964). 1964 -جىلدان «شۇعىلا» جۋرنالىندا رەداكتور (1987)، اعا رەداكتور (1996) قىزمەتتەرىن اتقارعان. قىتاي، ۇيعىر، موڭعول تىلدەرىنە كوپتەگەن ولەڭدەرى اۋدارىلىپ، باسىلىپ شىققان.
مۇرات اۋەس: قۇرمەتتى ءسالي اعا، بۇگىنگى اڭگىمەمىز ءسىزدىڭ اقىندىق، ازاماتتىق بولمىسىڭىزعا ارنالادى. تاياۋدا، ماۋسىم ايىندا ۇرىمجىدە 70 كە تولعان مەرەيتويڭىز بولىپ ءوتتى. گازەت-جۋرنال، راديو-تەلەۆيزيالار جارىسا جازىپ، حابارلاپ جاتىر. جەتپىس جاس ــ ۇلكەن اسۋ عوي، تويدان سوڭعى كوڭىل-كۇيىڭىز قالاي؟
ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى: راس ايتاسىڭ، باۋىرىم. سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا، وزگە ۇلت وكىلدەرىنە قاراعاندا ءبىزدىڭ ۇلت ادامدارى ءۇشىن جەتپىس جاستىڭ ۇلكەن اسۋ بولىپ قالعانى دا شىندىق. اسىرەسە، ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىگى قالىپسىز ۇلكەن قالالاردا ۇزاق جىل عۇمىر كەشكەن ادامداردىڭ دەنساۋلىعى ەرتەرەك سىر بەرەتىندىگى دە جاسىرار جايت ەمەس. سودان دا بولار، ويلاپ وتىرسام ءوزىمنىڭ قىرىق نەشە جىلدىق ءومىرىم وتكەن ۇرىمجىدە جەتپىس جاستى قويىپ، الپىس جاسقا دا ىلىنە الماي كەتكەن اعالارىم مەن زامانداستارىم از ەمەس ەكەن.
ايتالىق: ەرعالي ءابىلقايىر ۇلى، قاۋسىلقان قوزىباي، ماقاتان ءشارىپقان ۇلى، ءالىمجان قاتپاي، عالىم قاناپيا ۇلى، قينايات، قاھارمان مۇقان ۇلى، نۇردوللا سىدىق ۇلى، مەللاتقان الەن ۇلى، ىرىسبەك اۋقان، تۇرعانباي قىلىشبەك، ورازقان اداسباي (سوڭعى ۇشەۋى ساباقتاستارىم ەدى)، جۇنىسبەك ءنۇسىپ ۇلى، حاكىم اكىمجان ۇلى، قاليقان قالياكبار ۇلى، ءابۋتالىپ بەكالى، مۋساتتار، ت.ب. ال، ولارعا جەتپىسكە جەتە الماي كوز جۇمعان نيعىمەت مىڭجان، ومارعازى ايتان ۇلى، شاكەن قاليوللا ۇلى، اقيا رادان ۇلى، ورازبەك ماران، جۇمان ءابىش ۇلى، اۋەسقان نۇرقوجا قىزى، ءسابيقان، قايسار، تولەن مۇقاش، اسەن قامىتباي ۇلى، قابىل وسپان ۇلى، جۇماش شاكىرت، ت.ب.-لاردى قوسىڭىز! ۇلكەن ءبىر قاۋىم.
مىنە، سول ارداگەرلەر، اياۋلىلار جەتە الماعان جەتپىسكە، ءبىز، ءبىز دەپ وتىرعانىم: الدىمداعى اعالارىم مەن قۇرداستارىم جانە زامانداستارىم جەتىپ وتىرمىز. بۇل، بالكىم، تاعدىردىڭ بىزگە تارتقان سيى شىعار. بۇعان دا شۇكىرلىك دەگىم كەلەدى. ال، بۇل، جەتىپستىڭ مەن ءۇشىن ءتىپتى دە ماڭىزدى ەكەنىن جوعارىدا ءوزىڭ ايتقان «گازەت-جۋرنال، راديو-تەلەۆيزيا جارىسا جازىپ، حابارلاپ جاتىر!» دەگەن ءسوزىڭ-اق ءتۇسىندىرىپ تۇرعانداي سەزىنەم. وسى ورايدا، ءبىر ۇلى عۇلامانىڭ «باقىت دەگەنىمىز ــ ادام ءوزىنىڭ وزگەلەرگە قاجەت ەكەنىن سەزىنۋ» دەگەن ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر مەنىڭ قازىرگى كوڭىل-كۇيىم ءدال وسىنداي دەگىم كەلەدى. وسى جولى وتكەن شىعارماشىلىق عىلمي تالقى جيىنى مەنىڭ ۇلتىما، ەل-جۇرتىما، قوعامعا قاجەت ادام ەكەنىمدى تەرەڭ سەزىندىردى. سول ءۇشىن دە ءوزىمدى باقىتتى سەزىنەمىن.
مۇرات اۋەس: كىم-كىمنىڭ دە بالالىق شاعى قايتا ورالماس ءبىر داۋرەن. «ادامنىڭ بالالىعى قالعان جەردە جارتى جۇرەگى قالادى» دەيدى راقىمجان وتاربايەۆ. ال، ءسىزدىڭ بالالىق شاعىڭىز مۇڭعا، ساعىنىشقا تولى ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. مۇمكىن بۇل دا ءسىزدىڭ اقىندىق تاعدىرىڭىز بولار؟
دوسى ءسايىپ مۇسادىل (وڭدا)، ونىڭ ءزايىبى گۇلىقىز جانە ساباقتاسى مورىحاندارمەن
ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى: وسى جولعى شىعارماشىلىق تالقى جيىنىمنىڭ كەشكى قوناقاسىنا شاقىرعان قاعازىمداعى ەكى شۋماق ولەڭىمنىڭ ءبىرىنشى شۋماعى:
«جولىعىپ تالاي نوسەر مەن داۋىل، قۇيىنعا،
جەتپسىكە كەلدىك، جەر ورتا قالدى قيىردا.
قايىرىلىپ ارتقا قاراساق ەندى، قىم-قۋىت
ءبىر تاريح جاتىر ءبىز باسىپ وتكەن شيىردا...» - دەلىنگەن بولاتىن. وسىنداعى «قىم-قۋىت ءبىر تاريح» دەپ وتىرعانىمنىڭ ءمانىسى بار ەدى. مەن ەكى شەشە، ءبىر اكەدەن قالعان جالعىز تۇياقپىن. تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىمەن تۋعان شەشەمنەن ءبىر جاسقا تولماي ايىرىلعان ەكەم (اجىراسىپ كەتكەن). ۇلكەن شەشەم دە مەن ەس بىلەر-بىلمەس قايتىس بولىپتى. ال، اكەم 11 جاسقا شىعار كەزىمدە ىشتەن شىققان كۇيدىرگى دەرتىنەن تۇتقيىل قايتىس بولدى.
سودان بىلايعى جەردە اكەمنىڭ تۋعان ءىنسى، كىشى اكەم قاليبەكتىڭ قولىندا ەرجەتتىم. مەنىڭ «شىت» دەگەن ولەڭىمدەگى بابا، مىنە، وسى كىسى. اقكوڭىل، اڭقىلداق، كوپشىل، ەڭبەكقور ادام ەدى مارقۇم. مەنى دە «اعامنىڭ كوزى» دەپ جانىنداي جاقسى كورەتىن-دى. ول كىسىدەن ەشقانداي جاماندىق كورگەم جوق، اكەمنەن قالعان ازىن-اۋلاق مال-مۇلكىمە سول كىسى يەلىك ەتتى.
مەن ون ەكى جاسىمنان باستاپ، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەنگە دەيىن ۇكىمەت قامداۋىندا وقىدىم. بىرەر قابات كيىم-كەشەگىمنەن باسقا بارلىق قاراجاتىمدى وقىعان مەكتەپتەرىم قامداپ وتىردى.
بىلايشا ايتقاندا،«جەتىمدەر» قاتارىندا قامقورلىققا الىندىم.
تۋعان شەشەمنىڭ جاعدايىن جوعارىدا ايتتىم عوي. ال، كوزىمدى اشىپ كورگەن قامقورىم سول بولعاننان سوڭ با، اكەمدى ەرەكشە جاقسى كورۋشى ەدىم. اكەم ءبىر اياق، ءبىر قولى تارتىلىپ قالعان كەمتار ادام ەدى، توسەكتەن تۇرا المايتىن. 4-5 جاسىمدا ۇلكەن-كىشى دارەتىن جاتقان جەرىنەن الىپ، دالاعا اپارىپ توگەتىنىمىز ءالى ەسىمدە. كەيىن ەم-دوم جاساتىپ ءجۇرىپ، ورنىنان تۇرا الاتىن، ەكى بالداقپەن جۇرە الاتىن حالگە جەتكەندە مەنى وقۋعا بەردى.
اكەمنىڭ حات-ساۋاتى بار ادام ەدى. سودان دا بولار، 1-سىنىپقا الىپپەنى ءبىتىرىپ بارىپ كىردىم دە، ءبىر-ەكى ايدان كەيىن 2- سىنىپقا كوشىپ كەتتىم. 3- سىنىپتى بىتىرگەن جىلىمدا اكەم مەنى تولىعا الىپ كەلدى. سول تۇستا تولى اۋداندىق وقۋ-اعارتۋدا ىستەيتىن نەمەرە اعام قىزىربەكتىڭ اقىل-كەڭەسىمەن مەنى وقىتۋ ءۇشىن تولىعا الىپ كەلگەنىن كەيىن ۇقتىم. ول تولىنىڭ دوربىلجىننەن ءبولىنىپ (بولىنۋدەن بۇرىن «تولى كەرەي جارىم اۋدانى» دەلىنەدى ەكەن)، ءوز الدىنان اۋدان بولعانىنا ەكى دە ءۇش جىل بولعان كەزى ەكەن.
وسى كۇندە كوز الدىما ەلەستەتسەم، تولىنىڭ سول كەزدەگى قان كوشەسىنىڭ باس-اياعى 200 مەترگە دە جەتپەي مە ەكەن دەيمىن. باسى قاراعايباستاۋ، اياعى قازىرگى حالىق ۇكىمەتى(سول كەزدە دە حالىق ۇكىمەتى سوندا ەدى) بولاتىن. قازىرگى مەشىتتىڭ ورنى ءبىزدىڭ باستاۋىش مەكتەپ ەدى. كوشەدە 4-5 قانا ماگازين، ساۋىت قاري دەگەننىڭ جالعىز اسحاناسى، سىمايىل احۇننىڭ ناۋايحاناسى، ءبىر حانزۋ شالدىڭ اراقحاناسى (شاۋپانحانا دەيتىن) عانا بار ەدى.
تولىعا كەلگەن جىلى كوكتەمنەن كۇزگە دەيىن، ەسىك-تەرەزەسى سالىنباعان، تەك، توبەسى عانا جابىلعان تام ۇيدە تۇرعانىمىز ءالى ەسىمدە. ەدەنىنە قالىپ قىپ سابان جايىپ، ۇستىنە كيىز توسەلگەن. كەشتە سوعان قيسايا كەتەمىز.
اكەم مارقۇم ءبىرىنشى كۇنى ءبىر باۋزا قانتتى شاقپاقتاپ ساتقانى، سويتە-سويتە جايماشى اتانعانىن بىلەمىن. بىرنەشە ايدان كەيىن جەمىس-جيدەك، قاعاز-قارىنداش، ماحوركا، ينە-تۇيمە ت.ب. ۇساق-تۇيەكتەرى تولىق جايما اشاتىن بولدى. كەشتە ءبارىن جيىستىرىپ، ۇلكەن اعاش جاشىككە سالادى دا سول ورنىنا قويىپ كەتەدى. وعان سوقتىعىپ جاتقان ەشكىم جوق.
ۇرى-قارىدان قوعام ءدىن-امان، مامىراجاي تىنىش ءبىر كەز ەدى عوي. ال، تۇسكى تاماقتى ساۋىت حاريدىڭ اسحاناسىنان جەيمىز. ونىڭ اسحاناسىنىڭ وتىنىن اكەم مارقۇم قىردان الدىرىپ بەرەدى.
ناندى سىمايىل احۇن قامدايدى. وعان كىشى اكەم ءبيداي اكەلىپ بەرىپ تۇرادى (ول كىسى ەگىندە بولاتىن).
سول جىلعى قىستى تولىداعى اكەمنىڭ تانىس-بىلىستەرىندىكىندە كەزەك-كەزەك قىدىرۋمەن وتكىزدىك. كەلەر كوكتەمىندە اكەم مەن قىدىربەك اعام اقىلداسىپ ءۇي سالدىردى.
كۇزگە تاياۋ اكەم قايتىس بولدى. سودان باستاپ ءبىرتالايعا دەيىن كوز جاسىم قۇرعامادى.
كۇندىز ەل كوزىنەن تاسالانىپ جىلاپ-جىلاپ الام دا، تۇندە جىلاپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالامىن.
دەمالىس كۇندەرى اكەمنىڭ زيراتىنىڭ باسىندا جۇرەمىن.
تالاي رەت زيرات باسىندا جىلاي-جىلاي سىلەم قاتىپ، ۇيىقتاپ قالعان كەزدەرىم دە بولدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ون ءتورت جاسىمدا 7-سىنىپتى ءبىتىرىپ، جاسىم تولماعاندىعى سەبەپتى جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلدانا الماي، تارباعاتاي 2-ورتا مەكتەبىنە وقۋعا ءتۇستىم.
1958-جىلدىڭ جازدىق دەمالىسىنان باستاپ، كىشى اكەم قاليبەكتىڭ تالابى بويىنشا وقۋدان قول ءۇزىپ، الا جازداي سيىر باقتىم. كۇزدە قوشقار باقتىم. قىستا قىستاقتىڭ قوسىمشا كاسىپ گرۋپپاسىنىڭ ءبىر مۇشەسى بولىپ تولى اۋدانىنا كەلىپ شانا ايدادىم.
ءسويتىپ جۇرگەن كۇندەرىمنىڭ بىرىندە، اۋداندىق وقۋ-اعارتۋداعى نەمەرە اعام قىزىربەك ۇيىنە شاقىرتىپ الىپ، «ۇرسىپ-ۇرسىپ» وقىپ جاتقان مەكتەبىمە قايتارىپ جىبەردى. بۇل 1959-جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ باس كەزى ەدى. سونىمەن، مەن 10-سىنىپتى ءۇش-اق اي وقىدىم دا، ەمتيقان تاپسىرىپ، شينجياڭ ينستيتۋتىنا قابىلداندىم.
«قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەگەندەي، جەتىمدىكتىڭ، جوقشىلىقتىڭ كوكەسىن ينستيتۋتتىڭ العاشقى ءۇش جىلىندا كوردىم. اسىرەسە، 1960-، 62- اشارشىلىق جىلدارى ءىسىپ-كەۋىپ ءولىپ تە قالا جازدادىم. قاتارىنان ەكى جىل جازدىق دەمالىسىمدا تولىعا قايتا الماي، ينستيتۋت جاتاقحاناسىندا قالعانىم ءالى ەسىمدە.
سول ەكى جىلدىق جازدىق دەمالىسىمدى وتباستارىنىڭ ەكونوميالىق جاعدايى كوتەرە المايتىندىقتان، ۇيلەرىنە قايتا الماعان ۇيعۇر ساباقتاستارىممەن بىرگە كۇندىك ىستەپ وتكىزگەنىمدى ءالى ۇمىتقان ەمەسپىن. استىق نورمالى. استىق بەلەتىنسىز كوشەدەن ءبىر گرام نان الىپ جەي المايمىز. سوسىن كۇندىك ىستەپ تاپقان اقشامىزعا ىلعي قاتىقسىز قۋىرىلعان كوكونىس ساتىپ الىپ جەۋشى ەدىك. اشارشىلىقتا جەگەن سول ەتسىز قۋىرماشتاردىڭ ءدامى ءالى تاڭدايدا تۇرعانداي سەزىنەم.
مىنە، باۋىرىم، بالالىق ءارى بالاڭدىق شاعىم وسىلاي وتكەن. جوعارىدا ايتقان، تۋعان شەشەممەن 1973-جىلى 31 جاسىمدا، سول شەشەممەن بىرگە كەتكەن جالعىز اپەكەممەن 1994-جىلى 52 جاسىمدا تابىستىم. ولارمەن قالاي تابىسقانىمنىڭ ءوزى ءبىر جىر. ونى ايتىپ وتىرۋىمنىڭ ونشا قاجەتى دە بولماس. وكىنشكە قاراي، شەشەم دە، اپەكەم دە كوپ ۇزاماي، بىرىنەن سوڭ ءبىرى قايتىس بولىپ كەتتى. جوعارىداعى «قىم-قۋىت ءبىر تاريح» دەگەنىمدى ەندى تۇسىنگەن شىعارسىڭ. ءوزىڭ ايتقانداي، بالكىم، وسى مەنىڭ قالامگەرلىك تاعدىرىمدى قالىپتاستىرعان دا بولار.
مۇرات اۋەس: قازىرگە دەيىن وقىرماندارىڭىزعا «بايشەشەك»، «دومبىرا-كۇي»، «سارانا»، «بازارلىق»، «بايعازى»، «جۇرەك داۋىسى»، «اق لاق»، «ءومىر-اي، ءومىر» دەيتىن سەگىز بىردەي جىر كىتابىن ۇسىندىڭىز. بۇل، ارينە، جەمىستى ەڭبەك ەتكەن اقىننىڭ تالانت كۇشىن دە ايگىلەسە كەرەك. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، بۇگىنگى اعا ءساليدىڭ بالا ءسالي كەزىندە پوەزياعا قالاي كەلگەندىگى بىلايعى جۇرتتى قىزىقتىرادى دەپ ويلايمىز.
زامانداستارى ءارى ونەردەگى ساپتاستارى گۇلايشا نۇرسەيت قىزى، ءزاھارا نۇرادىل قىزدارىمەنەن
ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى: اكەم مارقۇم مەنى مەكتەپكە بەرگەن كەزدە ەكى بالداقپەن جۇرە الاتىنىن جوعارىدا ايتتىم عوي. تاڭەرتەڭ اۋىل ادامدارى اتقا مىنگىزىپ، مەنى ارتىنا مىنگەستىرىپ جىبەرەدى. مەكتەپكە بارعاندا مۇعالىمدەر، كەيدە ەرەسەك بالالار اتتان ءتۇسىرىپ الادى.
سودان مەن وقۋدان بوساعانشا، كەيدە مۇعالىمدەر ءىسحاناسىندا، كەيدە اۋلادا، كەيدە مەكتەپ اۋلاسىنداعى مۇعالىمدەردىكىندە مەنى توسىپ وتىرادى. اكەم كەمتار بولۋدان ىلگەرى، ەرەنقابىرعا وڭىرىنە دەيىن كەلىپ اۋقاتتى ادامدارعا جالدانىپ ەڭبەك ىستەگەن ەكەن.
ىستەتكەن قوجايىندارىنىڭ كوبى ــ ۇيعۇرلار. بىرەن-ساران حانزۋ، دۇڭگەندەر دە بولىپتى، سودان دا بولار، ۇيعۇرشانى دا، ازداپ حانزۋشانى دا ءبىلۋشى ەدى. كوپ جورتىپ، كوپتى كورىپ، كوپ ەسىتىگەندىگىنەن شىعار، اڭگىمەنى مايىن تامىزىپ، قىزىقتىرىپ ايتاتىن اڭگىمەشىل كىسى بولاتىن. قيسا ايتاتىن ونەرى دە بار ەدى. بۇرىنعى تاس سيادا قولمەن كوشىرىلگەن ءبىرقانشا قيسا-داستاندارى دا بولۋشى ەدى. بارعان ۇيلەرىندە كەيدە سولاردى ماقاممەن، كەيدە اڭگىمە قىپ ايتىپ وتىراتىنىن كوپ ەستىگەنمىن.
مەن 5-سىنىپتان باستاپ كىتاپ وقۋعا اۋەس بولدىم. «بوتاكوز» قاتارلى ونشاقتى كىتاپتى قىزىربەك اعامدىكىنەن الىپ وقىعانىمدى انىق بىلەمىن. ءبىز ورتالاۋ مەكتەپكە كىرگەن كەزدە، ومارعازى ايتان ۇلى سول مەكتەپتىڭ عىلمي مەڭگەرۋشىسى ەدى.
ول كىسىدەن باسقا عاني سارجان، عابدىلاحات سالتانتاي، ءانۋار قابدىل، ءمانسۇر ابدىكەر ۇلى قاتارلى ءبىر توپ جاس اقىندار دا سول مەكتەپتە مۇعالىم ەدى. مەكتەپتىڭ قابىرعا گازەتى، ادەبيەت كۋرجەگى بار بولاتىن. جوعارىداعى مۇعالىمدارىمىزدىڭ جانە كەرەيعازى نۇرسادىق ۇلى، سەيتقان قالي ۇلى، اقىمەتجان ءبورىباي، بوكەس قاتارلى ساباقتاستارىمنىڭ ولەڭدەرىن وقىپ، مەنىڭ دە بىرەن-ساران ولەڭ شىعارعانىم بار. تۇلابويىم تۇڭعىشىم بولعاندىقتان با:
«شاقىرامىن جاستار جارىسقا،
قاتارىڭنان قالىسپا.
ءبىلىم بەرگەن ۇستازىڭ،
مۇعالىممەن سالىسپا.
تانەپىستە سىنىپتا
بوستان-بوسقا الىسپا!»-دەگەن قۇرامامدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سانامنان وشىرمەي كەلەم. وسى ولەڭسىماعىمدى مارقۇم ۇستازىم عابدىلاحات سالتانتاي مەكتەپ كاريدورىنداعى قابىرعا گازەتكە شىعارىپ قويعانداعى قۋانىشىمدى ايتپا! ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان بالا ءسالي پوەزياعا، مىنە، وسىلاي بەيىمدەلگەن بولاتىن.
مۇرات اۋەس: 2002-جىلى قازاق ەلىنىڭ تۇركىستان قالاسىندا دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ 2-قۇرىلتايى اياسىندا وتكەن حالىقارالىق جىر ءمۇشايراسىندا «شىت» دەگەن ولەڭىڭىزبەن باس بايگەنى ەنشىلەدىڭىز. كەيىن بۇل ولەڭ انگە اينالدى... اتالعان ولەڭ سول جولعى ءمۇشايراعا وراي جازىلعان با ەدى؟
نەمەرەسى اقبوتامەن
ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى: «شىت» 1989-جىلى جازىلعان. ءبىر شۇعىل جۇمىسپەن شاۋەشەككە بارىپ، قايتار جولىمدا تولىنىڭ وشەتى اۋىلىنداعى كىشى اكەم قاليبەككە سالەم بەرە كەتۋ ءۇشىن بۇرىلعام. قاسىمدا مارقۇم قيزات سەيتقازين بار. كوپ ايالدامادىق. كەتۋگە ىڭعايلانا بەرىپ ەدىم، شالەكەڭ: «ءاي، توقتاي تۇرشى» دەدى دە، تەرىس اينالىپ بىردەڭەنى كونە شىتىنا وراپ جاتتى دا، «ءما، مىنانى الگى جالعىز ۇلىڭا اپارىپ بەر. جاعدايىم جاقسى ەمەس، ءولىپ قالسام، كەلىپ ءوز قولىڭمەن كومىپ كەت!» دەدى داۋىسى دىرىلدەپ.
بەرگەن تۇيىنشەگىن بىلاي شىعا بەرە اشسام، 3 تال قۇرت ەكەن. سودان اسەرلەنىپ، تولىعا جەتكەنشە ويلاندىم دا، ماشينادان تۇسە سالا قيزاتتىكىندە وتىرىپ، «شىتتى» جازعام.
ال، ونىڭ ءمۇشايرادا وقىلۋى ــ ءبىر حيكايا. 2002- جىلى تۇركىستان قالاسىندا وتەتىن قازاق قۇرىلتايىنا ونەر ادامدارى قاتارىندا مەن دە شاقىرىلعام. باردىم الماتىعا. ەرتەسىندە قاۋىمداستىققا تىزىمدەلگەلى بارىپ، قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ ورىنباسارى سۇلتانالىمەن سوزگە كەلىسىپ قالماسىم بار ما؟! اشۋ ۇستىندە «ءبارىڭ وتىرىكشىسىڭدەر!» دەپ قالعانىم بار ەدى.
ەرتەسىنەن باستاپ «ءسالي دەگەن ءبىز ــ قازاقستاندىقتاردى قارالادى، ار-نامىسىمىزعا ءتىل تيگىزدى. سول ءۇشىن ءمۇشايراعا قاتىناستىرمايمىز!» دەگەن حابار گۇپ ەتە ءتۇستى. ۇعىسسام، راس سولاي ەكەن.
«قازاقستاندى سەن تۇزەمەكپسىڭ، ونىمەن ەرەگەسىپ نەڭ بار ەدى؟ بۇلار ايتتى-ءبىتتى، قايتا قايىرىلمايدى، سەنىڭ كەسىرىڭنەن مەن دە ءادىلقازىلىقتان قاعىلاتىن سياقتىمىن، ەندى قالداربەككە بارۋىڭنان باسقا جول جوق!» دەيدى جاركەن بودەشىم. بۇل ءسوزدى بوتاكوز دە ايتقان.
سونىمەن، تۇركىستانعا بارعان كۇننىڭ ەرتەسى قالداربەككە باردىم عوي اقىرى. جانىمدا بولات قۇرمانعاجى بار. بارساق، مارقۇم قالدەكەڭ مەن سۇلتانالى ءدال قۇرىلتايدىڭ كۇنتارتىپتەرىن اقىلداسىپ وتىر ەكەن.
ــءيا، نەگە كەلدىڭ، ساكە؟- دەيدى قالەكەڭ.
ــ وي، قالەكە، مىنا سۇلتانالى ورىنباسارىڭ مەنى ءمۇشايراعا قاتىناستىرمايمىن دەپتى، سونى ايتقالى كەلدىم.
ــ نەگە؟
ــ مىنە، وزىنەن سۇراڭىز،-دەپ ەدىم، قالاكەڭ ونى تىڭداعان جوق.
ــ بارىڭىز، قاتىناساسىز! ءسىزدى ولەڭ جارىسىنا شاقىرعانبىز، وقيسىز. ال، كەتۋىڭىزگە بولادى!- دەپ ءبىر-اق كەستى.
جيىننان كەيىن ءمۇشايرا باستالدى دا كەتتى. قۇرىلتايدى قالداربەك باسقارعان. ال، ءمۇشايرانى سۇلتانالى باسقاراتىن بولدى. ول كەزدە قالداربەك مادەنيەت ءمينيسترىن اتتاندىرىپ قويۋعا كەتكەن. سۇلتانالى جيىرما نەشە ادامنىڭ ولەڭ وقيتىنىن جاريالاپ تاستاعان. شاقىرىپ جاتىر، وقىپ جاتىر. 16-17 ادام وقىپ تا بولدى. «ءاي، قالداربەك جوقتا مىناۋ مەنى قاتىراتىن بولدى-اۋ» دەپ ءىشىم قىلپىلداي باستادى.
«اناۋ شاقىرماسا، ەڭ سوڭىندا ساحناعا جۇگىرىپ شىعىپ، قياستىعىن اشكەرەلەپ، ولەڭىمدى وقىپ، ساحنادان ءتۇسىپ كەتپەيمىن بە؟» دەگەن دە ءبىر وي كەلە قالدى. ءسويتىپ وتىرعانىمدا «ەندىگى كەزەك...» دەپ اتىم اتالدى عوي ايتەۋىر. ساحناعا قالاي شىققانىمدى بىلمەيمىن، «شىتتى» جاتقا وقىدىم. بىرەر ساعاتتان كەيىن ءادىلقازىلاردىڭ «ۇكىمى» جاريالاندى دا، «شىت» باس بايگەنى ەنشىلەندى. ءمۇشايرانىڭ الدىنداعى جايتتەردەن تولىق حابارلى-اۋ دەيمىن، مارقۇم تۇمانباي مولداعاليەۆ سيلىقنامانى قولىما بەرىپ تۇرىپ:
ــ قۇتتىقتايمىن! ءاي، ءوزىڭ ءبىر پالە اقىن ەكەنسىڭ!- دەپ القادى. تۇماعاڭنىڭ بۇل ءسوزىن بولات قۇرمانعاجى مەن تۋرالى «اقىن باقىتى» اتتى ەسسەسىندە جازعان ەدى. ال، سۇلتانالىم ماعان تيەسەلى سياقىنى بەرىپ جاتىپ:
ــ بۇدان بىلاي قازاقستانعا ءتىل تيگىزبەي ءجۇرىڭىز، قۇتتىقتايمىن!- دەپ جاتىر.
ــ وي، باۋىر، مەن قازاقستانعا ءتىل تيگىزبەدىم. ول ءسوزدى ساعان قاراتىپ ايتقام، مەن اعاڭمىن عوي، «باتىر بولساڭ، بوپساعا شىدا» دەگەن بار ەمەس پە؟ ءبىر اۋىز سوزىمە ءوتىڭ جارىلىپ كەتپەگەن شىعار؟ كەل، «ەر شەكىسپەي، بەكىسپەيدى» دەگەن عوي اتام قازاق!- دەپ قۇشاقتاپ، ارقاسىنان قاقتىم. راسىندا دا سۇلتانالىمەن كەيىن جاقسى بولىپ كەتتىك. «شىتتىڭ» ءمۇشايراعا قاتىناسۋ بارىسى، مىنە، وسىلاي. بۇنى سول جولى ءمۇشايراعا قاتىناسقان ءبىزدىڭ ەلدىڭ اقىندارىنىڭ ءبارى بىلەدى، باۋىرىم!
مۇرات اۋەس: «اۋماپتى» سەكىلدى نازدى دا سازدى ولەڭدەرىڭىز اسەم ءان بولىپ كەتكەلى دە شيرەك عاسىردان اسىپ بارادى. ادەتتە، سىزگە سازگەرلەر الدىن-الا ماتىنگە تاپسىرىس بەرە مە؟ جوق، الدە جيناقتارىڭىزدان نەمەسە مەرزىمدى باسىلىمداردان الا ما؟
ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى: مەنىڭ ءبىرىنشى رەتكى ءان ءماتىنىم «قىرانىم» ەدى. 1973-جىلى ءدال سول قىران وزەننىڭ جاعاسىنداعى جوتانىڭ ۇستىندە وتىرىپ جازعان ەدىم. سودان بەرى راديو-تەلەۆيزيا، گازەت-جۋرنال، مۋزىكا وقۋلىقتارىندا 100 دەن استام ءان ءماتىنىن جاريالاپپىن. ماتىندەرىمنىڭ %90 ىن سازگەرلەر وزدەرى ۇناتىپ، ءان جازعانىن بىلەمىن. ماسەلەن: ءبىر عانا باعدات ەستەمەس ۇلى مەنىڭ 20 نەشە ماتىنىمە ءان جازعان. سولاردىڭ ىشىندە ەكەۋى باعداتتىڭ تالابى بويىنشا جازىلدى. «قايران اكەم» ءپاتيحا مالىك قىزىنىڭ زاكازى دەسە دە بولادى. ءبىراق، بۇل ءان جاريالانىسىمەن راۋشان ءالىمجان قىزىنىڭ مەنشىكتى انىنە اينالىپ كەتتى. باعدات ەستەمەس ۇلى قازاقستاندا ءبىلىم تولىقتىرىپ جۇرگەندە، ءبىر ءان جازعان ەكەن.
سول انىنە كەيىن «تاۋ بۇلاعى» دەگەن ءماتىن جازدىم. جاسىرارى جوق، دايىن مۋزىكاعا ءسوز جازۋدىڭ قيىن بولاتىنىن مەن سوندا سەزىنگەن ەدىم. اينالاسى 6 شۋماق ءماتىندى 6 ايدا ارەڭ جازىپ بەرگەن ەدىم. بالكىم، بۇعان ءبىرتالاي ادامدار سەنبەيتىن شىعار؟! ءبىراق، شىندىعى سولاي بولعان. باعدات باۋىرىم وتە تالعامپاز كومپوزيتور عوي. سونان دا ءان ماتىندەرىنە جاۋاپكەرلىكپەن قارايدى.
«اۋماپتى» جازىلعالى 33 جىل بولىپتى، 1979-جىلى جازىلعان. شىرقالعالى دا 30 جىلدان اسىپ بارادى. بۇل ءاننىڭ دە ءوز تاريحى بار: ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە، قۇماربەك ساقارين، سەيت قامباس، جاكەن وتار، عالىم زاكاريا ۇلى تورتەۋمىز ءبىرجاتاقتا جاتامىز. جالىنداپ تۇرعان شاعىمىز. كەشكى پىسىقتاۋدان قايتىپ كەلگەندە، نە كوڭىل اشار تانسا مايداندارىنان ورالعاندا، كورپەنىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، بىرەسە تاۋدان، بىرەسە ويدان شالىپ اڭگىمە قوزعايمىز.
اڭگىمەمىز ولاي دا، بىلاي دا ۇيتقىپ كەلىپ، قىزدارعا بارىپ تياناقتايدى. سوسىن انا قىزدىڭ كوزى، مىنا قىزدىڭ ەرنى، تاعى بىرەۋىنىڭ كۇلكىسى، ەندى بىرەۋىنىڭ كۇلكىسى، جانە بىرەۋىنىڭ ءانى دەگەندەي ءسوز بولادى. سوندا ءوزىمىز ارمانداعان، اڭساعان سۇلۋلىق بەلگىلەرى كەيىن كەلە «اۋماپتىدا» تيۆتەندىرىلدى دە، ءبىر سۇلۋدىڭ وبرازى جاسالدى. ءبىر عاجابى وسى «اۋماپتى» دەگەن ءسوزدى حانزۋشاعا دا، ۇيعۇرشاعا دا، قىرعىزشاعا دا دالمە-ءدال اۋدارا الماي قويدى.
حانزۋشا «丝毫没变»، ۇيعۇرشا «ءىۇحشاپتۇ»، ال، قىرعىزشا «سىڭارى» دەپ اۋداردى. ەشقايسىسى دا «اۋماپتىنىڭ» ءدال ماعىناسىن شىعارا المادى. مىنە، ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى!
مەن، مىنە، جەتپىسكە كەلدىم. ال، «اۋماپتى» ءالى سول جاس قالپىندا وزدەرىڭدەي جاستاردىڭ ورتاسىندا ءجۇر. بالكىم، مەنىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرىممەن دە ءوز كەزىندە ءتىل تابىساتىن شىعار؟ ونەر تۋىندىسىنىڭ ومىرشەڭدىگى دەيتىنىمىز دە وسىندايعا ايتىلسا كەرەك قوي.
مەن ءتول كەشىرمەلەرىمە، جاسامپازدىق تاجىريبەلەرىمە سۇيەنىپ ايتار بولسام، الدىمەن ءماتىنى جازىلىپ، سول ماتىنگە لايىقتى اۋەن جازىلسا، ول ءان ومىرشەڭ، جاقسى ءان بولىپ دۇنيەگە كەلۋى مۇمكىن. ويتكەنى، سازگەردىڭ جۇرەگىنەن جول تاپقان ءماتىن سازگەردىڭ جۇرەگىنەن وزىنە باپ كەلەتىن اۋەن دە تۋدىرارى ءسوزسىز!
مۇرات اۋەس: «شۇعىلا» جۋرنالىندا حالقىمىزدىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىندە وشپەس ءىز قالدىرعان قادىرمەندى ازاماتتارىمەن بىرگە ىستەپ، ماجىلىستەس، سۇحباتتاس بولدىڭىز. سول كىسىلەردىڭ قانداي جارقىن بەينەلەرى جادىڭىزدا قالدى؟
وڭنان ايتقالي وسپان ۇلى، فاريزا وڭعارسىنوۆا، ابدەنباي باجاي، ءسالي سادۋاقاس
ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى: مەن ۇيلەنگەننەن باستاپ قاۋسىلقان قوزىبايەۆ اعامەن ءبىر اۋلادا وتىردىم. ول كەزدە راحىمەتوللا اعا دا سول اۋلادا ەدى. قاقشاڭ (قاۋسىلقان اعانى سولاي اتاۋشى ەدىك) قۇتىبيگە جەر اۋدارىلىپ، قايتا قايتىپ كەلگەندە، تام كورشى بولدىق. قايتىس بولارىنان ءبىر كۇن بۇرىن، مەنىڭ ۇيىمدە قوناقتا بولعان ەدى.
قاقشاڭمەن قارىم-قاتىناسىمنىڭ قالاي بولعاندىعى جايىندا كەزىندە «شۇعىلا» جۋرنالىندا كولەمدى ەسسە دە جازعامىن. وسى كۇندە الدە بىرەۋلەر مەنى «قاۋسىلقانعا قارسى بولعان» دەيتىن قاۋەسەتتەر تاراتىپ جۇرگەنىن دە ەستىپ قالامىن.
ءبىراق، ءوزىمنىڭ قاقشاڭا سىرىڭكەدەي دە قياناتىم جوق ەكەنىنە ار-ۇجدانىممەن جاۋاپ بەرە الامىن. ال، كۋاشى كەرەك بولسا، قاقشاڭ مارقۇم جانىنداي جاقسى كورىپ وتكەن كۇيەۋ بالاسى، ءۇرىمجىنىڭ ءبىر ءىس باسقارۋ ورنىندا شيرەك عاسىرداي پارتكوم شۋجيى بولعان ءماجيت (شىن اتى ــ ماجىكەن) پەن قاقشاڭنىڭ تۋعان قارىنداسى ءاديشا، جيەن قارىنداسى گۇلايشا (راديو ستانسياسىنىڭ ساقا قىزمەتكەرى) انە وتىر، قۇدايشىلىعىن سولار ايتار.
قاقشاڭ مارقۇم مىنەزدى، كەڭپەيىل، كىشپەيىل، اقجارقىن، اڭقىلداق، تاپ بەرمەدە ءسوز تاپقىش، ءازىل-قالجىڭدا الدىنا جان سالمايتىن ادام ەدى. ءبىر مىسال ايتايىن: 70-جىلداردىڭ باس كەزى بولۋى كەرەك، ءبىر ايت كەزىندە ۇيىمە جاشەي دەگەن كىسى كەلە قالدى. قاسىندا قابدۋان دەگەن ۇلى بار. ايەلىم بايىنعولدا، ءوزىم سالت جۇرگەن كەزىم.
بىرەر كۇن بۇرىنعى ۋادەمىز بويىنشا، قاقشاڭ ەكەۋمىز ۇرىمجىدەگى ۇلكەن قاراشاڭىراقتاعىلارعا ايتشىلاپ بارىپ، امانداسىپ قايتاتىن بولعامىز. سول جوسپارىمىز بويىنشا، ەكى قوناعىمدى ەرتىپ الىپ، الدىمەن ماعاۋيا جاكۋليندىكىنە باردىق. ساعات توعىزدان اسقان كەز ەدى. ماعاۋ اعا انتەك قىزۋ ەكەن. ول كىسىلەردىڭ مەرەكە-مەيرامداردا بۇكىل بالا-شاعارىمەن باس قوسىپ، تاڭ اتىراتىنىن ءبىلۋشى ەدىم. بۇگىن دە سولاي بولعان سياقتى. ماعاۋ اعا اڭقىلداي قارسى الىپ، ماعان:
ــ ساكەن، ءبارى انە جەردە تۇر!- دەپ اراق–شاراپتارى تۇراتىن سورەنى نۇسقادى دا، ءوزى مەن ەرتىپ بارعان قوناقتارمەن اڭگىمەگە كىردى دە كەتتى. قاقشاڭ ءۇن-ءتۇنسىز توردە شاي ءىشىپ وتىرعان. سودان ماعاۋ اعا تولىداعى ۋاقتاردىڭ بىرنەشە بايلارىن، قاجىلارىن سۇراستىرىپ، دامىلداي قالعان ورايىندا قاقشاڭ ءبىر جىمىڭ ەتىپ الدى دا:
ــ بولدىڭ با، ماعاۋ؟- دەپ ەدى، ويىندا ەشتەڭە جوق ماعاۋ اعا:
ــ ءيا، بولدىم. كەڭىردەگىڭ قىشىپ بارا ما؟- دەپ قاعىتىپ قالدى.
ــ ول ۋاقتاردى قايدان تانيسىڭ؟
ــ وي، باياعىدا سوۆەت جەرىنەن العاش كەلگەندە ءانۋار ەكەۋمىز(ءانۋار جاكۋليندى ايتادى) سولاردىڭ قويىن باققانبىز،- دەمەسى بار ما؟ سول-اق ەكەن، قاقشاڭ:
ــ وي، ءتايىر-اي، «ماعاۋيا اكىم»، «ماعاۋيا ءۋالي»، «ماعاۋيا تيڭجاڭ» دەپ كوككە كوتەرىپ ماقتاپ جۇرسەك، تەگىندە ءبىزدىڭ ۋاقتىڭ ءبىر جامان قويشىسى ەكەنسىڭ عوي!- دەپ ماعاۋ اعانى وتىرعىزىپ-اق كەتكەنى. ماعاۋ اعا دا شەشەن سويلەيتىن كىسى ەدى عوي، سانىن ءبىر-اق سوعىپ:
ــ ءاي، مىنا قارا تاجال وتىرعىزىپ كەتتى-اۋ، ءا. قاپ، بالەم!- دەپ كۇلىپ جاتىر.
مارقۇم ومىكەڭنىڭ ءبىر قىزىعىن ايتايىن: ءبىر كۇنى جۇمىسقا كەشىگىپ كەلدى. ادەتتە، ول كىسى جۇمىسقا كەشىگىپ كەلمەيتىن ءارى ۋاقىت تولماي جۇمىستان قايتپايتىن ەدى.
سويتسەك، سول كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە ۇيىنە توكەن كەڭەسباي دەيتىن اقىن جىگىت ىزدەپ كەلەدى عوي. ءوزى دارداي قىزۋ. كەلە سالا جەڭگەسىنىپ، ومىكەڭنىڭ ايەلى حالشامعا سوقتىعادى. ماس ادامدى قويىپ، اراقتىڭ يىسىنە تۇرپىدەي جيىرىلاتىن حالشام ونى ۇناتا قويسىن با؟ سودان توكەن ەكەۋى شاپ-شۇپ ايقاسا كەتەدى دە، بوقتاسا باستايدى.
سوندا مارقۇم ومىكەڭ حالشامنىڭ ۇيعۇرشا بوقتىعىن توكەنگە قازاقشاعا؛ ال، توكەننىڭ قازاقشا بوقتىعىن حالشامعا ۇيعۇرشاعا اۋدارىپ بەرەدى ەكەن. ءسويتىپ، ەكەۋىن ءبىر ساعاتتاي»بايگەگە«قوسىپ، اقىرىندا ەكەۋىن ىمىراعا كەلتىرىپ، توكەنگە اراعىن بەرىپ جولعا سالىپ، جۇمىسقا كەشىگىپ كەلگەن كەلىسى ەكەن. سونى ايتىپ ءبارىمىزدى كۇلكىگە قارىق قىلعانى بار ەدى. ونى بىلاي باياندايتىن: «توبەلەس ساعات بالەنبايدا باستالىپ، ءبىر ساعاتقا جالعاستى. بالەنبايدا اياقتادى. توبەلەس بولعان مايدان بالەنباي ورىنداعى بالەنبايىنشى عيماراتتىڭ بالەنىنشى قاباتىنداعى بالەنبايدىڭ ءۇيى» دەپ ءوزىن ايتادى.
«توبەلەس بارىسىن ءوز كوزىمەن كورىپ، بىلاپىت ياناتتاردى ەت قۇلاعىمەن ەستىگەن ناق مايدان كۋاگەرى ءارى توبەلەسۋشى ەكى ۇلت ادامىنىڭ سوزدەرىن ءبىر-بىرىنە ۇعىنىقتى تىلمەن اۋدارىپ بەرگەن اۋدارماشى، سونداي-اق، ەكى جاقتى ىمىراعا كەلتىرىپ، اقىرىندا تاتۋلاستىرۋشى پالەنباي دەگەن ادام» دەپ تاعى ءوزىن ايتادى مارقۇم.
ومىكەڭنىڭ وسىنداي قىزىقتى قىلىقتارى بولۋشى ەدى. بۇلاردى «ومىردەگى ومىكەڭ» دەگەن ەسسەمدە ەگجەي-تەگجەيلى جازعان ەدىم. ەسسەمنىڭ باسقى بولەگىن «تارباعاتاي» جۋرنالى 2012-جىلعى 1-سانىنا باستى. جالعاسىن كەيىنگى ساندارىندا بەرەتىن بولعان.
ماقاتان اعانىڭ سۇيەگى تورە ەدى. تورەلەر ــ قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە جاتپايتىن رۋلاردىڭ ءبىرى. نەگىزىنەن، قازاق رۋلارىنا بيلىك جۇرگىزگەن رۋ عوي. سودان دا بولار، تورەلەردىڭ ءوز الدىنا سالت-سانا، عۇرىپ-ادەت، داستۇرلەرى بولعانىن انا جىلى مەللاتقان الەن ۇلىنىڭ جازباسىنان وقىعانىم ەسىمدە.
باسقا تورەلەردى بىلمەيمىن، ماقاتان اعادان ءبىر ءتۇرلى اسقاق، تورەلىك قاسيەتتى سەزىنۋشى ەدىم. اسىرەسە، ماقاڭ پەندەشىلىكتەن، ءتۇرلى «شىلىق»، «شىلىكتەن» قۇلانتازا كىسى ەدى. «مادەنيەت توڭكەرىسىنە» سوڭعى نۇكتە قويىلار شاق بولۋى كەرەك، 8 جىلداي تۇڭىلىگى جابىلىپ، ءتۇتىنى وشكەن ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى مەن ونىڭ قاراماعىنداعى 9 قوعام قالىپىنا كەلتىرىلگەلى جاتقان كەز بولاتىن. ءبىر كۇنى تۇستە ماقاتان اعا ورازقان اداسباي ەكەۋمىزدى تۇسكى تاماققا شاقىردى. باردىق. از-ازداپ ىشتىك. سودان سوڭ ماقاڭ ءسوز باستادى:
- ەكى كۇننەن بەرى ەكى لاۋۋاڭ (ۋاڭ يحۋ مەن ۋاڭ گۋليندى ايتادى) قايتا-قايتا شاقىرىپ، ماعان اۋىز ادەبيەتى قوعامىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى بولساڭ دەپ جاتىر،- دەدى.
ــ جاقسى عوي وندا، بول دەسە بولمايسىز با؟- دەيمىز عوي.
ــ وي، جىگىتتەر، مەن قايتىپ جۋشي بولامىن. ول جاۋاپكەرلىكتى قالاي اتقارا الامىن؟ اۋىز ادەبيەتى دەگەن ۇشان-تەڭىز دۇنيە عوي، ونى قايتىپ جينايمىن؟ وعان قانشا ۋاقىت سارىپ بولادى؟ بىلەمىسىڭدەر سونى؟ شىنىمدى ايتايىن، جۇمىس ستولىنا جابىسىپ وتىرۋدان ابدەن قاجىعان اداممىن. بىرەر جۇمىستىڭ جاۋاپكەرلىگىنەن دە قاتتى قورقامىن.
سەبەبى، ونى ورىنداي الساڭ جاقسى؛ ورىنداي الماساڭ، باسشىلىققا، حالىققا قاي بەتىڭمەن قارايسىڭ؟! جازاتىن-سىزاتىن دۇنيەڭ قايدا قالادى؟ ماعان ءمانساپ بەرەمىز دەگەنشە، كاسىپتىك جازۋشىلىقتى بەرسە بولماي ما لاۋۋاڭدار،- دەپ كەيىدى مارقۇم. ءسويتىپ ءجۇرىپ، اقىرى ورىنباسار ءتوراعالىق ءمانساپتى الماي-اق قويدى ماقاڭ. كەيىن سول ورىنعا تالاي ادامنىڭ قول جەتكىزە الماعانىن كوزىمىز كوردى. ماقاڭ، انە، سونداي ءىرى تۇلعا ەدى عوي مارقۇم.
ال، مەنىمەن قاراما-قارسى ءبىر ستولدا وتىرىپ، ءبىر جانردىڭ رەداكتورلىق پۇشپاعىن بىرنەشە جىل بىرگە يلەسكەن مارقۇم جۇمان ءابىشتىڭ دە ەستەن كەتپەس قىزىقتارىنا كۋا بولعان جايىم بار-دى. جۇماننىڭ قۋشىكەشتىگىمەن قوسا اڭقاۋلىعى دا، پىسىقتىعىمەن قوسا جاڭعالاق-ۇمىتشاقتىعى دا ءبىر باسىنا جەتەرلىك ەدى. مارقۇم جۇكەڭمەن ءبىر جولعى ساپارداعى ءۇش ءتۇرلى قىلىعىن ويلاسام، ءالى دە كۇلكىم كەلەدى.
وبلىستىڭ كۇيتىڭدە تۇرعان كەزى. ەكەۋمىز جۋرنال جۇمىسىمەن كۇيتىڭگە بارا قالدىق. ول كەزدە وبلىس باستىعى ــ مارقۇم ەرعالي ءابىلقايىر ۇلى. ءوز باسىم ول كىسىنى سىرتتاي جاقسى تانيتىنمىن. بارا جاتقاندا: «ەرعالي اعانى تانيتىن شىعارسىڭ؟ بەتپە-بەت سويلەسىپ كورىپ پە ەدىڭ؟» دەگەنىمدە، جۇمانىم: «ە، تانىماعاندا! ءۇش-ءتورت مارتە اۋىز با-اۋىز سويلەسكەن جەرىم بار. باركولدە ويىن قويىپ كۇتىپ العانبىز. ابدەن تانيمىن اعانى» دەگەن.
ەرتەسىندە وبلىستىق ۇكىمەتتىڭ الدىنا بارعانىمىزدا، ىشكى جاقتان ەرعالي اعا شىعا كەلدى. «اسسالاۋماعاليكۇم!» دەپ قولىمدى ۇسىندىم. سالەمىمدى الىپ، ەرعالي اعا دا قولىن ۇسىندى. ال، ارتىمدا كەلە جاتقان جۇمانىمدا دىبىس جوق. ارتىما قاراسام. كوزدە قارا كوزاينەك، ەكى قول ارتتا، ايدالاعا قاراپ تۇر. سودان ءوزىم ساسقالاقتاپ قالدىم دا، جۇمانعا ەستىرتە:
ــ كەشە كەلىپ ەدىك، ەراعا، «شۇعىلانىڭ» رەداكتورلارىمىز. كەلۋ ءمان-جايىمىزدى كەشە اكبار ماجيتكە ايتقانبىز. بۇگىن ءوزىڭىزدى ىزدەپ كەلە جاتىر ەدىك،- دەي بەرىپ ەدىم، جۇمانىمنىڭ:
ــ ا...- دەگەن وداعايلاۋ داۋىسى شىقتى دا، مەنى كيمەلەي ەرعالي اعاعا:
ــ اسسالاۋماعاليكۇم!- دەپ قولىن سوزا ۇمتىلدى. سويتسەم، جاڭعالاق مارقۇم جۇپىنى عانا كيىممەن مەكەمەنىڭ كوللەكتيۆ تازالىعىنا قاتىناسۋ ءۇشىن شىققان ەرعالي اعانى تانىماي قالىپتى عوي. ەراعا دا قاتتى قىراعى كىسى ەكەن، جۇماننىڭ الگىندەگى قىلىعىن قالت جىبەرمەپتى.
ــ جۇرىڭدەر، جىگىتتەر، كەڭسەگە بارايىق!- دەپ ءبىزدى ءىسحاناسىنا ەرتىپ باردى دا،- بۇگىن قالا بويىنشا تازالىق ناۋقانى ەدى. سوعان كەتىپ باراجاتقان ەدىم. جاقسى كەزىكتىڭدەر. كەشە اكبار ايتقان. ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى مەن جۇمان كەلدى دەگەنگە، مەن «شۇعىلانىڭ» كونە جۇمانى (جۇمان ىبىرايىمدى ايتادى) قايتا كەلگەن ەكەن دەسەم، بالا جۇمان ەكەن عوي!- دەپ جىميىپ كۇلدى دە، ازىراق اڭگىمەلەسىپ، قاتىستى جۇمىستارىمىزدى اكبار ءماجيت ۇلى ارقىلى ورنالاستىرىپ قوياتىنىن ايتىپ، ءبىزدى شىعارىپ سالدى. ول كەزدە اكبار وبلىستىق پارتكومنىڭ ۇگىت بولىمىندە ىستەيدى ەكەن. شىققاننان كەيىن، جۇمان جات تا كەلىپ شىقىلىقتاسىن. «ءاي، مەنىڭ جاڭعالاقتىعىم-اي!» دەپ وزىنە-ءوزى كەييدى كەلىپ.
سول كۇنى كەشتە وبلىستىق ساقشىدا ىستەيتىن سىماعۇل دەگەن مەكتەپتەسىم ۇيىنە شاقىرعان. ايەلى تولىلىق. ول دا مەكتەپتەس ەدى. بارساق، ۇيىندە كۇنگەي اعا دا بار ەكەن. مال سويىپتى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ۇزاق وتىردىق. جۇكەڭ ءۇي يەسى سىماعۇلمەن دە، ايەلى كامارياقانمەن دە كوپ اڭگىمەلەسىپ، تانىسىپ العانداي بولعان. تاڭەرتەڭ جايىراق تۇرىپ، بەتى-قولىن جۋىپ بولىپ، تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرعان جۇمانىم:
ــ وي، ءسالي، ەس-اقىلى دۇرىس پا، الدە جىندى ما، ءبىر ايەل تەرەزەدەن قاراپ ىرجيىپ كۇلىپ، قولىن بۇلعاپ بىلاي ءوتىپ كەتتى. قاراشى شىعىپ!- دەيدى. ەسىكتى اشىپ قاراسام، ار جاعىندا تۇندەگى كامارياقانىمىز كەتىپ بارادى.
ــ اناۋ ما؟- دەسەم:
ــ ءيا، سول ايەل،- دەيدى جۇكەڭ. كۇلدىم-اي كەلىپ.
ــ وي، نەمەنەگە كۇلەسىڭ؟-دەيدى جۇمانىم.
ــ ءاي، الباستى باسقىر، تۇنىمەن ۇيىندە ءىشىپ-جەپ، ويناپ-كۇلىپ الىپ، تاڭەرتەڭ كوزىڭە جىن بولىپ كورىندى مە؟ ول كامارياقان عوي،- دەسەم:
ــ ا... قويشى، ەي! ءاي، وسى مەنىڭ...- دەپ شىقىلىقتايدى تاعى.
سول كۇنى تۇستەن كەيىن ەكەۋمىز وبلىستىق شيپاحاناعا ءبىر جۇمىسپەن كەتىپ بارا جاتقانبىز.
ــ وي، انا كىسى...- دەپ، جولدىڭ ار جاعىمەن قۇلداپ كەلە جاتقان ەتجەندى ءبىر ادامعا قاراي مەنى قولتىقتاي كولدەنەڭدەدى. ءبىز جولدان ءوتىپ بولعانشا، ول كىسى دە الدىمىزعا كەلىپ قالدى.
ــ اسسالاۋماعاليكۇم، اعا!- دەپ قالبىراقتاپ قولىن الا جۇگىردى جۇكەڭ. مەن دە سالەم بەردىم. جۇكەڭ الگى كىسىگە جات تا كەپ امانداسسىن. ءبىراق، انا كىسى سۇلە-ساپالاۋ. ەرنىنىڭ ۇشى عانا جىبىرلايدى. سودان جۇكەڭ انا-مىنانى سۇراي باستاپ ەدى، الگى «اعاي»:
ــ ىنىشەك، مەن سەنى تاني الماي تۇرمىن با، جوق، سەن مەنى بىرەۋگە ۇقساتىپ قالدىڭ با؟ بىلە الماي تۇرعانىم...- دەگەنى. جۇكەڭ تاعى:
ــ ا... ءسىز ××× ەمەسسىز بە، بۋىرشىنداعى ××× ەمەسسىز بە؟- دەدى. انا كىسى:
ــ جوق، باۋىرىم، مەنىڭ اتىم نىعىمەت، مىنا مايتاۋدىڭ ادامىمىن،- دەپ ەدى، جۇمانىم سىلەيىپ تۇردى دا قالدى. جۇكەڭنىڭ سول جولعى ءۇش رەت قايتالانعان جاڭعالاقتىعى ماعان تالاي جىل «ازىق» تا بولدى، تالاي جەردە كۇلكىنىڭ تۇزدىعى دا بولىپ ءجۇردى. راسىندا، جۇمان سونداي جاڭعالاق، ۇمىتشاق ەدى. ول قىلىقتارىن تەلەۆيزيادا كورەرمەنمەن كەزدەسۋىندە ءوزى دە ايتقان ەدى مارقۇم.
مۇرات اۋەس: «شۇعىلا» دەگەننەن شىعادى، وسى باسىلىمدا ىستەپ جۇرگەندە شالعاي اۋىل، اۋدان-قالالارداعى قالامگەرلەرمەن الىسقان حاتتارىڭىزدى وقىپ، ىستىق اسەرگە بولەنگەنىمدى نەسىنە جاسىرايىن. بۇگىندە حات جازىسۋ ءداستۇرى سيرەپ، جوعالىپ كەتتى دەسەك تە، سول كەزدەردە جۋرنال رەداكتورلارى اۆتورلاردىڭ حاتىنا مىندەتتى تۇردە جاۋاپ قايتاراتىن كورىنەدى... بۇل ادەبي باسىلىمنىڭ ساپاسىن ءوسىرۋ، كوركەم ادەبيەتتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ جاقتارىندا قانداي ءمان-ماڭىز الماق؟
ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى : قازىرگى مىناۋ كومپيۋتەر، تور، ۇيالى تەلەفون دەگەندەر جالپىلاسا قويماعان كەزدە حات ارقىلى حابار–وشار الىسۋ ءبىر ءتۇرلى قولايلى ءتاسىل ەدى. حاتتىڭ دانەكەرلىك رولىن ءالى دە تومەن مولشەرلەۋگە بولمايدى.
مەنىڭ ءبىر داعدىم: وزىمە كەلگەن حاتتاردى تۇگەل ساقتاپ قويامىن. سونداي حاتتاردان پايدالانىپ، جازۋشى عاپپار ءبىلال ۇلى، اقىن قاباي سۇلەيمەن ۇلى، جازۋشى نۇرلان سارسەنبايلار مەن جونىندە ماقالالار دا جازدى. ماعان ەڭ كوپ حات جازعانداردىڭ بىرەۋى كۇنەستىك، مارقۇم قانادىل تۇرىسبەك ۇلى اعامىز ەدى. ول كىسىنىڭ ءبىر توپ حاتى مەن تۋرالى قۇراستىرىلعان «اقىن جانە ازامات» دەگەن كىتاپقا ەنگىزىلدى.
«شاراپاتقا» بەرگەن سۇحباتىمدا قانادىل اعانىڭ ءبىر حاتىنان سيتات تا وقىدىم. دەمەك، كەيدە حاتتار قالامگەرگە كومەكشى رول اتقاراتىنى انىق. ەرتەرەك كەزدە ءبىر شەتەل جازۋشىسىنىڭ «جىبەرىلمەگەن حاتتار» اتتى تاماشا پوۆەسىن وقىعانىم ەسىمدە. 60-جىلداردىڭ باسىندا قازاقىستاننان شىققان «جاس قانات» اتتى الماناقتاعى «حات» دەگەن ليريكالىق پوەمانى جاتتاپ تا العان جايىمىز بار ەدى.
بالاپان راباتتىڭ «حانزۋ قىزىنا» دەگەن تاماشا ليريكالىق تولعاۋى دا حات فورماسىندا جازىلعانىن بىلەمىن. تاياۋدا عانا ءوزىم ماقالا جازعان ورازقان احمەت اعامىزدىڭ «قۇمداعى ىزدەر» رومانى دا باس كەيىپكەر ەستايدىڭ 23 حاتىمەن وقىرماندار جۇرەگىنە ۇيالايدى. وسى فورمامەن جازۋشى تىلەۋقان زاتىباي ۇلىنىڭ دا ءبىر جيناعى شىققان بولاتىن. مىنە، بۇل ــ ادەبي جانرلارداعى حاتتار فورماسى. ال، رەال ومىردە دە حاتتاردىڭ رولىنا جەڭىل قاراۋعا بولمايدى.
حات ارقىلى، بىرىنشىدەن، تانىستىق، بىلىستىك، قوعامدىق قارىم-قاتىناس ورناتۋعا بولادى. ەكىنشىدەن، حات ءار ەكى جاقتىڭ دۇنيە كوزقاراسىن، تۇرعى-مايدانىن، ازاماتتىق ۇستانىم-پوزيتسياسىن، ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن تانۋىنا ۇلكەن دانەكەرلىك رول اتقارادى. ۇشىنشىدەن، حات، ادامداردىڭ ءوزارا دوستاسۋىندا، بەرەكە-بىرلىك ورناتۋىندا، مەيىر-شاپاعات باعىشتاۋىندا، ارمان-تىلەكتەرىن توعىستىرۋىندا، التىن كوپىرلىك رول اتقارادى.
تورتىنشىدەن، وزىق تەحنيكالى حابار-وشار جابدىقتارى جوق داۋىردە حاتتىڭ جاستار ءۇشىن قانداي ماڭىزدى رول اتقارعانىن بۇگىنگى قارتتار مەن جاسامىستار ابدەن بىلەدى. بەسىنشىدەن، ءوزارا حات الىسۋ شاعىن سىن نەمەسە سىني كوزقاراستاردى ورىستەتۋگە دە پايدالى.
ال، باسىلىم ورىندارىنداعى كاسىپتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قالىڭ وقىرماندار مەن حات ارقىلى بايلانىس جاساۋى، ەڭ الدىمەن، باسپاءسوز ءۇشىن پايدالى بولماق. ويتكەنى، باسىلىم قىزمەتكەرى اۆتور نەمەسە وقىرمان حاتىنان ونىڭ اڭسارىن، يدەيالىق نىسايىن، ءۇمىت-تىلەگىن، ىنتىزارلىعىن، ءسۇيىنىش-كۇيىنىشىن ۇعىپ وتىرادى. سول ارقىلى ءوزىنىڭ كاسىپتىك جۇمىسىنىڭ بەتالىسىن، باعىت-باعدارىن ايقىنداپ الادى.
بىلايشا ايتقاندا، ءوز وبيەكتىسىنىڭ (وقىرماندار مەن اۆتورلارىنىڭ) نەنى جاقتىرىپ، نەنى جاقتىرمايتىنىن، نەنى تالاپ ەتەتىنىن ءبىلىپ وتىرادى. سول ارقىلى رەال ومىرگە، جالپى قوعامعا ءتىپتى دە جاقىن سايكەسە الادى. ارينە، بۇنداي جۇمىس ءادىسىنىڭ كوركەم ادەبيەتتىڭ، سونى جارىققا شىعارىپ وتىراتىن باسىلىم ورىندارىنىڭ ساپاسىن كوتەرۋدە اتقاراتىن رولىن تومەن مولشەرۋگە بولمايدى ءارى باسىلىم رەداكتورلارىنىڭ اۆتورلار مەن وقىرماندار ورتاسىندا بەت-بەدەلى، ابىروي قالىپتاستىرۋىنا دا ءوز سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز.
مۇرات اۋەس: اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، وسىناۋ سۇحباتىمىز ءسىزدىڭ اقىندىعىڭىزبەن قوسا، ازاماتتىق تۇلعاڭىزدى اشۋعا جاسالعان تالپىنىس بولماق. «اقىن بولۋ ــ ءوز ەركىڭ، ازامات بولۋ ــ بورىشىڭ» دەيتىن نەكراسوۆتىڭ قازاقشا «سويلەپ» كەتكەن ەگىز تارماعىن ءار اقىن، ءار ازامات وزىنشە ۇعىنسا كەرەك. بۇل جونىندە ءسىز نە ايتاسىز؟
دوسى قاجىنابي عاپپاسپەن
ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى: وسى مازمۇنداس سۇراقتى شينجياڭ تەلەۆيزياسىنىڭ ءتىلشىسى دە سۇراعان ەدى. ءبىراق، ۋاقىت بايلانىسىمەن وندا بەرگەن جاۋابىم تولىق تاراتىلمادى. ال، اقىننىڭ عانا ەمەس، جالپى ادامداردىڭ كىسىلىگى، ازاماتتىعى جونىندە مەنىڭ تۇسىنىگىم بىلاي، باۋىرىم: كىم ۇلتىم، حالقىم، ەل-جۇرتىم ءۇشىن، اتامەكەنىم، وتانىم ءۇشىن دەپ ويلاسا، سولار ءۇشىن جۇمىس ىستەپ، وزىندەگىنىڭ بارىن ارناسا، مەنىڭ كوزقاراسىمشا، سول ــ ناعىز ادام، ناعىز ازامات! كەرىسىنشە، كىم ءوزى ءۇشىن، ءوز توڭىرەگىندەگىلەر ءۇشىن، ءوزىنىڭ رۋلاستارى، جەرلەستەرى، ىلىكتەستەرى، جاقتاستارى ءۇشىن عانا ويلاپ، سولاردىڭ عانا سويىلىن سوقسا، ول ازامات ەمەس، پەندە عانا. پەندەشىلىگى كۇشتى ادامنان ادامگەرشىلىك قاسيەت كۇتۋ تۋماعان سيىردان ۋىز دامەتكەنمەن بىردەي قىلىق دەر ەدىم.
ۇلى جاراتۋشىعا شۇكىر، بىزدە كىسىلىگى، كىشىلىگى، ازاماتتىعى كۇشتى ادامدار بارشىلىق قوي، باۋىرىم. دەسە دە، مەن سولاردان بەس ادامدى ەرەكشە اتاي كەتكىم كەلەدى. ماسەلەن، ءجانابىل سىماعۇلى ۇلى اقساقال، جاسى سەكسەنگە تاياپ قالدى.
زەينەتكە شىققانىنا دا ون نەشە جىلدان استى. جۋىردا وتكەن شىعارماشىلىق تالقى جيىنىما ۇسىنىس ەتىپ، ۇيىنە بارعام. جانىمدا ەكى ازامات بار ەدى. «بارامىن، قاتىناسىپ بەرەمىن» دەپ ۋادە دە بەرگەن. جيىنعا ءبىر كۇن قالعاندا كۇيەۋ بالاما تەلەفون سوعىپ، قاتىناسا المايتىن بولعاندىعىن ايتىپتى.
سەبەبى، زەينەتكەرلىكتە جاتسا دا، ءورلى-قىرلى شاپقىلاپ، ورتالىققا دەيىن بارىپ، قوماقتى قارجى بوساتتىرىپ، اتامەكەنى قابا اۋدانىنا ءبىر ەلەكتر ستانسياسىن سالدىرعان ەكەن. شىعارماشىلىق تالقى جيىنىمنان ءبىر كۇن بۇرىن، سول ستانسيانىڭ ىسكە قوسىلۋىنا بايلانىستى، لەنتا قيۋ مۇراسىمى وتەتىن بولىپ، جاكەڭ سوعان باراتىن بولىپتى دا، كۇيەۋ بالامنان: «وسىلاي بولىپ قالدى، ءسالي ءبىر كىسى عوي، ال، اناۋ ــ حالىقتىڭ ءىسى. تۋرا تۇسىنەر ءسالي» دەپ سالەم ايتىپتى. قايران قالدىم. سەكسەن جاسقا تاياعان قاريانىڭ قاجىر-قايراتىنا، زەينەتكە شىققانىنا ۇزاق جىل بولسا دا، ءالى دە ەلىم- جۇرتىم دەپ دەپ ەڭبەكتەنىپ جۇرگەنىنە قايران قالدىم.
ءزۇپيرا ىبىراي قىزى قۇراستىرعان «ءومىر-وزەن»، «شاراپات» دەگەن كىتاپتاردا دا جاكەڭنىڭ ەل-جۇرتىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى جان-جاقتى تانىستىرىلعان بولاتىن. ەرجان تولەۋ ۇلى مەن جانىبەك قۇراستىرعان «جىلدار ءىزى» اتتى سۋرەتتى كىتاپ پەن جاكەڭنىڭ ءوزى جازعان «بالاشاقتان بولاشاققا» اتتى عۇمىرنامالىق ەسسە-روماننان دا جاكەڭنىڭ بۇكىل عۇمىرى حالىق ءۇشىن وتكەن ءومىر ەكەنىن تەرەڭ سەزىنگەمىن.
ال، اسحات باۋىرىمىزدىڭ ەكى ۇلكەن ەڭبەگىن ەرەكشە باعالايمىن. ءبىرىنشى، قازاق حالقىنىڭ اقىندار ايتىسىن ولكەمىزدىڭ ونەر ساحناسىنا كوتەرگەنى، مەنشە، بۇدان بىلايعى تاريحمىزدا ماڭگى وشپەيتىن كەرەمەت ۇلى ەڭبەك سانالاتىنى داۋسىز. اقىندار ايتىسى وسى بۇرىلىستان كەيىن حالىقارالىق قۇندىلىقتار، رۋحاني جادىگەرلىكتەر تورىنەن ورىن الدى. قالايشا ۇلت بولىپ ماقتانباسقا؟! ارينە، اسحات باۋىرىمىزدىڭ حالقىنا، ەل-جۇرتىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى از ەمەس قوي، ونىڭ ءبارىن ۋاقىت، تاريح ءوز بەتىنە جازىپ قالدىرارى ءسوزسىز. ەندى ءبىرىن، اسحات باۋىرىمىزدىڭ بەيجيڭدەگى از عانا قانداستارىمىزعا جىلىنا ءبىر كەلەتىن جاڭا جىل ــ «ناۋرىز» مەرەكەسىنىڭ تويلانىپ تۇرۋى ءۇشىن قارجى قاينارىن شەشىپ بەرگەن ەڭبەگى دەر ەدىم. ايتارعا وڭاي، ەستۋگە جەڭىل بولعانىمەن، وسى شەشىمنىڭ ار جاعىندا پارتيامىزدىڭ ۇلت ساياساتىنا، ۇلتىمىزدىڭ حالىقارالىق بەدەلىنە، ۇقىق-مۇددەسىنە، اتاق-ابرويىنا ءمان بەرۋدەن تۋعان ۇلكەن ءمان-ماڭىزى بارلىعىن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازامات-ازاماتشالارىمىز مەنەن دە جاقسى تۇسىنەر دەپ ويلايمىن.
شينجياڭ تەلەۆيزياسىنىڭ «شاراپات» ايدارىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىمدا مەن «تىلەبالدى ابدىرەشىت ۇلىن تارباعاتاي حالقى پايعامباردان ارتىق كورسە، كورەر –اۋ، كەم كورمەيدى» دەگەن ەدىم. «نە ءۇشىن!؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ قاجەت بولسا، تەلەۆيزياعا كەز-كەلگەن تارباعاتايلىقتى اكەلىپ سويلەتۋگە بولار ەدى دەر ەدىم. مەنىڭ كەشكى قوناعاسىمدى باسقارۋشى ازامات تىلەبالدىنى «اكىمدىكتەن گورى اقىندىققا بەيىم» دەپ وبرازداپ جاتتى.
ال، مەن بىلەتىن تىلەبالدى قوعام تابالدىرىعىن اقىندىقپەن اتتاعان ازامات بولاتىن. 70-جىلداردىڭ سوڭى، 80-جىلداردىڭ ىشىندە «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ قاتارداعى ءبىر جاقسى اۆتورى بولعانىن جاقسى بىلەمىن. سول ءۇشىن، الداعى كۇندەردە تىلەبالدىنىڭ ولەڭدەر جيناعى شىعا قالسا، ونى توسىن سەزىنبەس ەدىم...
90-جىلدارى تولى اۋدانىن قاريپوللا سادەن ۇلى دەگەن اكىم باسقاردى. سول اكىمنىڭ بەلسەندىلىگى، قولداپ-قۋاتتاۋى، ۇيىمداستىرۋىنىڭ ناتيجەسىندە تولى تاريحىندا تۇڭعىش رەت اقىن-جازۋشىلارعا ماراپاتتار جاسالدى.
1996-جىلى ومارعازى ايتان ۇلى، عاني سارجان، قاپەز سۇلەيمەندەردىڭ؛ 1997-جىلى قاۋسىلقان قوزىبايەۆتىڭ شىعارماشىلىق تالقى جيىنى وتكىزىلدى. سول ءداستۇر ودان كەيىنگى اكىمدەرگە دە جالعاسىپ، ءسالي سادۋاقاس ۇلى، عاپپار ءبىلال ۇلى، بادەت اقىمەتجان ۇلى، قاجىبەك توتەكين، سەيتقان قالي ۇلى، كەرەيعازى نۇرسادىق ۇلى، قيزات سەيتقازيندەردىڭ شىعارماشىلىق تالقى جيىندارىنىڭ وتۋىنە مۇرىندىق بولدى.
قاريپوللا اكىمنىڭ ومارعازى شىعارماشىلىعى تۋرالى تالقى جيىنىنا بايلانىستى ول كىسىنى ءبىر-ەكى مارتە ۇيىنە ىزدەپ بارعانىن مەن ءوز كوزىممەن كورگەن اداممىن. ال، 1997-جىلعى قۋاڭشىلىق جاعدايىندا، توستاعانداي باستاۋدىڭ سۋىمەن عانا ارەڭ كوگەرىپ تۇرعان وشەتى مەكتەبىنىڭ شاعىن باقشاسىنان پايدالانىپ، قاۋسىلقان قوزىبايەۆتىڭ شىعارماشىلىق تالقى جيىنىن وتكىزىپ، ەل-جۇرتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، القاۋىنا بولەنۋى، مەنشە، قاريپوللا باۋىرىمىزدىڭ ۇلكەن ەڭبەگى دەۋگە بولادى.
تولىدا مۇسا ءتۇسىپ ۇلى دەيتىن بانكر ازامات بار. سول ازامات 1997-جىلدان بەرى، 15 جىل بويى ومارعازى ايتان ۇلى تۋرالى جازىلعان ماقالا، ەسسە، ارناۋلاردى جيناپ كەلەدى. جيناعاندارىنىڭ ءبىر تومى جارىق كوردى. قالعان ءۇش تومىن جۋىردا عانا باسپاعا ۇسىندى. 4 تومعا جيىنى 300 دەن ارتىق جازبالار توپتاستىرىلعان.
سولاردى تاۋىپ، كوشىرىپ-كوبەيتۋ ءۇشىن قانشالىق ۋاقىت سارىپ بولعانىن، قانشالىق قاراجات شىعىن بولعانىن ويلاڭىزشى! وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟! ارينە، ەل يگىلىگى ءۇشىن، ەلدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن. مەن وسى ازاماتتىڭ شوگەلدىگى، كىسىلىگى، ازاماتتىعىنا اسەرلەنىپ، «ومىكەڭنىڭ جوقشىسى» دەگەن ماقالا جازدىم. «تارباعاتاي گازەتى» جاريالادى.
جوعارىداعى بەس ادامنىڭ ورتاق قاسيەتى: كىسىلىك، ازاماتتىق، ادامگەرشىلىك ەكەنىندە داۋ جوق. ءار اقىننىڭ (جازۋشىنىڭ جانە باسقا ونەر ادامدارىنىڭ) كىسىلىگىن، ازاماتتىعىن ءوز ار-ۇجداندارى تارازىعا سالا جاتار. اردىڭ قونار تۇعىرى ــ ۇيات قوي، باۋىرىم. ۇياتى بار ادام جولىنان اۋىتقىماس بولار. ال، ۇياتى جوق ادامدارعا، مەنشە، داۋ دا جوق. داۋاسى جوق دەرتتىڭ سوڭى نە بولارىن ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ عوي.
مۇرات اۋەس: ولەڭ اۋدارماسىندا تەيىپجان اليەۆ سەكىلدى كوپتەگەن وزگە ۇلت اقىندارىن ءتارجىمالادىڭىز. قىسقاسى، تاجىريبەڭىز بار. ەندەشە، پوەزيانىڭ اۋدارماسى تۋرالى قانداي وي تۇيەسىز؟
ۇلى قانات، كەلىنى ءۇمىت، نەمەرەسى اقبوتا
ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى: مەن كاسىپتىك اۋدارماشى ەمەسپىن. داشۋەنىڭ دايىندىق كۋرسىندا عانا 10 اي حانزۋشا وقىعامىن. ماقتانعانىم ەمەس، سول 10 ايدا حانزۋشانى وتە قىزىعىپ، جاقسى وقىدىم. قوعامدىق جۇمىستارعا ارالاسا باستاعاننان حانزۋ قىزمەتكەرلەرمەن ىستەس بولدىم. حانزۋلار شوعىرلانعان اترەتتەردە جۇمىس ىستەدىم. شاۋەشەك قالاسى اشىلى اۋىلى جاڭانۇر قىستاعىنىڭ ءبىر اترەتىندە قىزمەت گرۋپپاسىنىڭ جاۋاپتىسى بولدىم.
تۇتاس شياۋدۇيدە ەكى-اق قازاق سەميا بار ەكەن. قالعانى تۇگەل حانزۋ. ونىڭ ۇستىنە قىزمەت گرۋپپاسىنداعى 5 كادردىڭ ۇشەۋى حانزۋ. سودان، حانزۋشا سويلەپ ءجۇرىپ ءتىلىمدى سىندىردىم. كەلەسى جىلىندا داعۇرلار قونىستانعان شياۋدۇيدە قىزمەت گرۋپپاسىنىڭ باستىعى بولدىم. وندا 6 كادردىڭ ىشىندە جالعىز قازاقپىن.ءبىر حۇيزۋ بويجەتكەن اۋدارماشىلىق ىستەيدى.
7-سىنىپ قانا وقىعان قىز ەكەن، دۇرىستاپ اۋدارا دا المايدى. كوبىنشە، ءوزىم سويلەپ كەتەم. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ەكى جىلدا حانزۋشانى ءتاپ-ءتاۋىر سويلەيتىن بولىپ العامىن.
«مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە ءبىر توپ حانزۋ اعايىندارمەن كۇندە بىرگە ارالاسىپ ءجۇردىم. ال، حانزۋشا ارىپتەردى جاقسى جازا الامىن. ءالى دە سولاي. اۋدارماشىلىعىم «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە باستالعان دەسەم دە بولادى. ءۇرىمجى حالقى ەكى ۇيەككە ءبولىنىپ العان.
ءبىر جاعىمدى حابار بولسا، ءار ەكى جاق تالاسا-تارماسا حابارلاپ جاتادى. مەنىڭ تىرناعالدى اۋدارمالارىم دا سولاردى اۋدارۋدان باستالعان ەدى. وتكەندە، شىعارماشىلىق تالقى جيىنىمدا شاكەن وڭالبايەۆ اعا ايتقانداي، ءراسىمي اۋدارما جۇمىسىنا ات سالىسۋىم «ماۋ زىدۇڭ ولەڭدەرىنىڭ» سوڭعى اۋدارما جۇمىسىن قايتا قاراپ بەكىتۋدەن باستالدى.
شاكەڭ اعا ايتقانداي، بىرەر ولەڭدى قايتا اۋدارعانىم دا بار. سول بويىنشا تۇراقتاندىرىلدى دا. قازىر ويلاپ كورسەم، ءبىرتالاي دۇنيەلەر اۋدارىپپىن. فرانسيانىڭ ايگىلى سىنىپسيگى بالا ديۋمانىڭ «گۇل تاققان بيكەش» رومانىن (ەكى ادام ءبولىپ)، شىڭعىس ايتىماتوۆتىڭ «جاميلا» پوۆەسىن، «گىميڭ ۋييۋانحۇيدىڭ كۇزەتشىسى»، «قىرىق جاستاعى ءتورت ايەل»، «بەتاشار» دەگەن اڭگىمە-پوۆەستەردى، بالالارعا ارنالعان ءبىر توپ سۋرەتتى ولەڭ كىتاپتارىن، جۋدى، شياۋحۋا، تاعى باسقا دا ون نەشە حانزۋ اقىنىنىڭ ولەڭدەرىن، سايپىدەن ازەزي، تەيىپجان اليەۆ قاتارلى وننان استام ۇيعۇر اقىندارىنىڭ، س. بازار، بادىمجاپ، تو. بارما، ءسانا، تالەت ءناسىري، گو جينان، جۇڭلۋ، تۇرعانباي، ت.ب. موڭعۇل، وزبەك، قىرعىز، سىبە اقىن-جازۋشىلارىنىڭ اڭگىمە، ەسسە، پوۆەست، ولەڭدەرىن قازاقشا سويلەتىپپىن.
شاكەڭ اعامەن ءبولىسىپ، تەمىر داۋاماتتىڭ «ءومىر الاۋى» اتتى كولەمدى ولەڭدەر جيناعىن (ىشىندە قاجىبەك مۇقامەتبايدىڭ دا اۋدارعاندارى بار) اۋدارىپپىن.
ارينە، اۋدارمالارىمنىڭ ساپاسىن وقىرمان بىلەدى عوي. دەسە دە، ءبىر جاعدايدى ايتا كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن. 2003-جىلى بەيجيڭدە تەمىر داۋاماتتىڭ اۋدارىلعان ولەڭدەر كىتابىنىڭ تاراتۋ سالتى بولدى. سالتقا اۋدارماشى رەتىندە مەن، كىتاپتى شىعارۋشى باسپا اتىنان قاھار ءىسىلامجان ۇلى باردى. سالتتان كەيىن ەكەۋمىز تەمىر داۋاماتتىڭ ۇيىنە باردىق. اڭگىمەلەستىك. سوندا، تەمەڭ:
ــ ءبىر قازاق اعايىندارىم سىزدەر اۋدارعان كىتابىمدى وقىعان ەكەن. سولار «ءسىز جىراۋ ەكەنسىز عوي، جىراۋ بولىپ كەتىپسىز» دەستى. قازاق ەرتەدەگى اقىندارىن جىراۋ دەيدى ەكەن عوي. سوعان قاراعاندا، ولەڭدەرىمدى جاقسى اۋدارعان ۇقسايسىزدار، راقىمەت سىزدەرگە!- دەپ ماعان ءبىر كىتابىن قولتاڭبا جازىپ بەردى. مەن تەيىپجان مارقۇمنىڭ دا ءبىرتالاي ولەڭدەرىن اۋداردىم. ول كىسى قازاقشاعا جۇيرىك ەدى، تولىق تۇسىنەتىن. اۋدارعان ولەڭدەرىمە ريزا بولىپ، تالاي مارتە راحىمەت ايتقان.
مەنىڭ اۋدارمادا، اسىرەسە، ولەڭ اۋدارماسىندا ۇستانعان جولىم: اۆتوردىڭ تۇپكى ويىنا قۇرمەت ەتە وتىرىپ، اۋدارىلعان نۇسقانى قازاق وقىرماندارىنا جاعاتىنداي، سولاردى قىزىقتىراتىنداي ەتىپ شىعارۋ، ياعىني ءولى تۇردە ەمەس، جاسامپازدىقپەن اۋدارۋ. سول ءۇشىن دە، مەن اۋدارعان قايسى ۇلت وكىلىنىڭ ولەڭىن وقىعان وقىرمان قازاق ولەڭىن وقىپ وتىرعانداي سەزىنۋى مۇمكىن. قايتالاپ ايتايىن: مەن، ءبىراق، كاسىپتىك اۋدارماشى ەمەسپىن. اۋدارما قوسىمشا ونەر ماشىعىم عانا.
مۇرات اۋەس: ءسالي اعا، جاس اقىنداردىڭ جاناشىرى رەتىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇزبەي جازىپ كەلەسىز. ونەرگە جاستىڭ ولشەم ەمەس ەكەنىن بىلەسىز، ەندەشە، جاس پەن ونەردىڭ قارىم-قاتىناسى، سان مەن ساپا ولشەمى جونىندە نە ايتايسىز؟
ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى: كەڭ ماعىنادان العاندا، ادامزات بالاسى جاراتقان قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعى مادەنيەت دەلىنەدى. ونەر تۋىندىلارى دا سول قاتاردا، ارينە! ال، سەنىڭ ايتىپ وتىرعان ونەردىڭ پوەزيا ەكەنىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. باۋىر. مەيلى قايسى ۇلتتىڭ پوەزياسى بولسىن، ول سول ۇلتتىڭ رۋحاني تازالىعىنىڭ كورسەتكىشى بولىپ كەلگەنى تاريحتان ءمالىم ءبىر قۇبىلىس قوي! ءبىزدىڭ پوەزيامىز ــ ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ ادام-اتاسى نەمەسە حاۋا-اناسى ىسپەتتى جانر.
دەمەك، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحى پوەزيادان باستالادى. سودان دا بولار، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا وزىندىك ورنى بار اعالارىمىزدىڭ(بۇل ارادا تەك، جازۋشىلاردى ايتىپ وتىرمىن) پوەزياعا سوقپاي وتكەن ءبىر دە بىرەۋى جوق. اسقار تاتاناي ۇلى، نيعىمەت مىڭجاني، قاۋسىلقان قوزىباي، راقىمەتوللا اپشە ۇلى، كۇنگەي مۇقاجان ۇلى، ت.ب.-لاردىڭ ءبارى دە ادەبيەت بوساعاسىنان ولەڭمەن اتتاعاندار.
قازىرگى پروزاشىلارىمىز: جۇماباي ءبىلال ۇلى، ورازقان احمەت، شايسۇلتان قىزىر ۇلى، باتىرقان قۇسبەگين، ورابەك ءابدىل، قانادىل تۇرىسبەك، ورازانباي ەگەۋباي، جاقىپ مىرزاقان، سۇلتان جانبولات، عاپپارءبىلال ۇلى، زەينوللا سانىك، قايروللا بايانباي ۇلى قاتارلىلار؛ ولاردان كەيىنگى بۋىنداعى شايمۇرات قامزا ۇلى، قايسا ءتۇسىپ، اسىلبەك ساقىش ۇلى، قابدەش ءجانابىل ۇلى، بولات كارىباي، ءشامىس قۇمارلار مەن قازىرگى جاس جازۋشىلار اتانىپ جۇرگەن قىرباق نۇرعاليدىڭ تۇستاستارى دا پوەزيا ورداسىنا ءبىر ءتۇسىپ اتتانعان پروزاشىلارىمىز دەۋگە بولادى، بۇل ــ ءبىر. ەكىنشىدەن، مەيلى شەتەل نەمەسە ءوز ۇلتىمىز قالامگەرلەرى بولسىن،ءبارى دە جاس كەزىندە تانىلعانى ءمالىم. وعان مىسال جەتەرلىك.
ورىستىڭ ادەبيەتشىسى، سىنشىسى ۆ. كوجينوۆتىڭ ايتۋىنشا، پۋشكيننىڭ تۇستاستارى پوەتيكالىق كەمەلدىككە 20-25 جاستارىندا، نەكراسوۆتىڭ قۇرداستارى 25-30 ارالىعىندا، ەسەنيننىڭ بۋىنى 20-25، ۆ.سوكولوۆتار وتىزعا تاياعاندا جەتكەن ەكەن.
تولەگەن ايبەرگەنوۆ ءىنجۋ–مارجاندارىن وتىزىنا دەيىن توگىپ بولعان ەكەن. ءابدىراشتىڭ جاراسقانى «اقىن كەتىپ بارادى كوشەمەنەن» دەپ ولەڭ ارناعان كەزىندە مۇقاعالي وتىز بەس-اق جاستا ەكەن.
ولجاس سۇلەيمەنوۆ «ادامعا تابىن، جەر، ەندى» پوەماسىن جازعاندا جيىرمانىڭ اينالاسىندا بولسا، شىڭعىس ايتماتوۆ ايگىلى پوۆەسىن جازعاندا وتىزعا دا ىلىنبەگەن كەزى ەكەن. ءوزىمىزدىڭ قاۋسىلقان قوزىبايەۆ اعامىز «العاشقى ادىمدا» اڭگىمەسىن جازعاندا وتىزدىڭ توڭىرەگىندە بولسا كەرەك.
كۇنگەي اعامىزدىڭ «مۇراگەرلەر»، راقىمەتوللا اپشەنىڭ «شىرعا»، «قۇپيا قۇدالىق» اڭگىمەلەرى دە وتىزدىڭ ار جاق-بەر جاعىندا جازىلعانى ءمالىم.
ايگىلى ءۇش داستانىن جازعاندا ومىكەڭ 26-27 جاس مولشەرىندە كورىنەدى. «جاس» دەگەننەن شىعادى، ەگەر جاس ولشەم بولادى دەلىنسە، جامبىلدى ابايدىڭ قاتارىنا اپارىپ قويۋعا بولار ەدى. اباي 1845-جىلى تۋسا، جامبىل 1846-جىلى تۋعان. ارالارىنداعى پارىق ءبىر-اق جىل.
بىلايشا ايتقاندا، قۇرداس دەۋگە دە كەلەدى. ءبىراق، اباي 19-عاسىردىڭ اقىنى ءارى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ اتاسى، بەردىبەك قۇرجىقايەۆ جىرلاعانداي «پوەزيامىزدىڭ پايعامبارى» بولدى دا، جامبىل جابايەۆ 20-عاسىردىڭ، اسىرەسە، عۇمىرىنىڭ سوڭعى 10 جىلىنىڭ اقىنى اتانىپ، ءوز ورنىن تاپتى. بۇل ــ ەكى.
ۇشىنشىدەن، ونەرگە سان دا ولشەم بولا المايدى. سان،تەك، كوپتىك كورسەتكىش قانا. ءبىراق، ول ساپا ولشەمى ەمەس. جوعارىدا اتى اتالعان قانادىل تۇرىسبەك ۇلى ماعان جازعان ءبىر حاتىندا: «بۇل كۇندەرى بىرەۋلەر ‹ۇزاق-ۇزاق شىعارمالار جازسا، رومانداردان بىرنەشەۋىن جازسا كەرەت بولادى› دەيتىن ويدا. بۇل ــ اقىماقتىق. اباي ءوز ومىرىندە ءبىر تومدىق ولەڭ، قارا ءسوز جازعان. ەپيكالىق داستان دا جازباعان. قازىرگە دەيىن تابىنار اۋليەمىز جانە سول. ودان قالسا، مۇحتار! 12 جىلدىڭ الدىندا(بۇل حات 1999-جىلى 3-ساۋىردە جازىلعان ەكەن.-س.س.) ەۋروپا، امەريكا، افريكا جازۋشىلارى باس قوسىپ، 20-عاسىرعا ۋاكىلدىك ەتەتىن ءبىر جازۋشىنى تاڭداۋ تالقىسىن وتكىزدى. نە ءبىر كوپ جازعان جازۋشىلار اۋىزعا الىنبادى.
ءبارى بىرلىككە كەلىپ، امەريكالىق جازۋشى حەمينگۋەيدى تاڭداپ الدى. ول ءوز ومىرىندە 6-7 اڭگىمە، 3 پوۆەسىت،ءبىر رومان جازعان ەكەن. سول جازعاندارىنىڭ ءبارى دە شىعا سالا سىنعا ۇشىراپ، ناشار شىعارمالار بولىپ باعالانىپتى.
ارادا 17 جىل قالام ۇستاماي كەتىپتى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە ‹شال مەن تەڭىز› پوۆەسىن جازعان ەكەن. سول ەڭبەگى دۇنيەدەگى بارلىق تىلگە اۋدارىلىپ، نوبەل سيلىعىن العان ەكەن. سول ءبىر شىعارماسى ءبىر عاسىردىڭ تيۆتىك ۋاكىلى بولىپ قالدى...» دەي كەلىپ، انگليالىق باربارا دەيتىن ايەلدىڭ ءجۇز جاسقا تاياپ ولگەنىن، ءوز ومىرىندە 335 رومان جازعانىن، ءبىراق، سوڭىندا ءبىر دە ءبىر شىعارماسى ىلىككە الىنباعانىن جازىپتى.
ءوزىمىزدىڭ ومىكەڭ ــ ومارعازى ايتان ۇلى ۇلتتىق پوەزيامىزداعى بوگەنايى بولەك دارا تۇلعا. جوعارىدا ايتقانىمداي، ول كۇللى قوعامعا، ەڭ الدىمەن، اقىندىعىمەن تانىلعان كىسى. ءبىراق، ومىكەڭنىڭ ومىرىندە جازعانى 178 ولەڭ ەكەن. كوپ تومدىعىنا كىرگىزىلگەنى ــ 179 ولەڭ.
ءبىر ولەڭى ەكى رەت باسىلىپتى. ول ــ مەنىڭ شالاعايلىعىمنان بولعان شارۋا. ويتكەنى، كوپ تومدىقتىڭ پوەزيا ءبولىمىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى مەن ەدىم. ەگەر سان ولشەم بولسا، وسى كۇنى ولەڭ جازا باستاعانىنا 3-4 جىل بولعان جاس اقىنداردان سۇراڭىزشى، ەڭ جوق دەگەندە 100 دەن استام ولەڭ جازعانىن ايتادى.
ءتىپتى، كەيبىرەۋى بىرنەشە ءجۇز ولەڭ جازىپ تاستاعان بولىپ شىعادى. سوندا، ولاردى ابايمەن، نە ومارعازىمەن سالىستىرۋعا، شەندەستىرۋگە بولا ما؟ مۇلدە بولمايدى عوي، باۋىرىم. دەمەك، ونەرگە ولشەم جاس تا ەمەس، سان دا ەمەس، ساپا عانا بولۋى ءتيىس. جاس بول، جاسامىس بول، كارى بول مەيلى، كىم ساپالى دۇنيە جاراتا السا، سول ونەردىڭ تورىنە شىعۋعا حاقىلى، سول تاريحقا قالۋى كەرەك. ارينە، سولاي بولارى ــ اكسيومالى شىندىق.
ءوزىڭ ايتقانداي، سوناۋ 80-جىلداردىڭ باسىنان باستاپ مەنىڭ جاستارعا جاناشىرلىق جاساپ كەلە جاتقانىم دا راس. ول كەز مەنىڭ دە قىرىققا ەندى ىلىنگەن كەزىم ەدى عوي. مەنىڭ تۇستاستارىم، مەن سياقتىلار وكشەلەرىن باسىپ جۇرگەن وق بويى الداعى اعالارىم كەزىندە الدىنداعى اعالارىنان قولداۋ كورە المادى.
سەبەبى، ولاردا قولدايتىن وراي بولمادى. 1958-جىلداعى اسىرە سولشىلدىق الدىڭعى بۋىن اعالاردىڭ الدىن تاكلاماكانعا، ارتىن اۋىل-قىستاققا سۇرگىندەدى دە، ورنىندا وتىرىپ قالعاندارىنا الۋان ءتۇرلى «قالپاق» دايىنداپ، ءتىل-اۋىزدارىن بۋىپ تاستادى. سونىمەن، «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» دەيتىندەي ءبىر ءداۋىر وتە شىقتى. 1962-، 63-جىلدارى ورىستەتىلگەن «تۇزەتىمپازدىققا قارسى تاربيە» جانە 1964-جىلدان باستاپ ءىشىنارا وڭىرلەردە جۇرگىزىلگەن «سوتسياليستىك تاربيەنىڭ» جالىنى اتىشۋلى»مادەنيەت زور توڭكەرىسىنە«دەيىن لاپىلداپ كەلدى دە، تاعى ءبىرقىدىرۋ ونەر ادامدارىن بۇرىنعىدان دا بەتەر تۇقىرجىلاتىپ كەتتى.
«بايتال تۇگىل باس قايعى» بولعان سونداي اۋمالى-توكپەلى زاماندا كىمدى كىم قولداي السىن؟! سونىمەن، ءبىز ءوز بىلگەنىمىزشە، «ءوز كۇنىمىزدى ءوزىمىز كورگەن» ۇرپاق بولدىق. ءوز باسىمنان وتكەن وسىنداي ايانىشتى جاعداي كەيىن مەنىڭ جاستاردى قولداۋىما تۇرتكى كۇش بولدى. ءوزىمىز كورگەن توماعا-تۇيىق، يەسىز، باسسىز كۇندى ارتىمىزداعى جاستار كورمەسە ەكەن، ءبىز سياقتى ولار دا بەلگىلى ءبىر يدەيالوگيالىق نوقتانى كيمەسە ەكەن، شەكتەمەلى شەڭبەردىڭ ىشىندە قالماسا ەكەن دەگەن ويمەن جاستارعا قول ءۇشىن بەرە باستادىم.
سول جاناشىرلىعىم تۇسىنگەن كىسىگە ادەبيەتىمىزدىڭ تاعدىرىنا، بولاشاعىنا جاسالعان جاناشىرلىق ەدى. بۇل جونىندە ەندى تاۋسىلا سويلەۋىمنىڭ قاجەتى دە قالماعان شىعار؟!
ءوزىڭ ايتقانداي، «اقىن جانە ازامات» اتتى كىتاپتاعى «حاتتاردى» وقىعان وقىرمان مەنىڭ كوڭىل-كۇيىمدى، ادامدىق بولمىس-ءبىتىمىمدى ىشكەرىلەي تۇسىنەتىن شىعار دەپ ويلايمىن. بىلاي ويلاپ كورسەم، مەنىڭ تاپسىرىپ العان حاتتارىمنان گورى، جازعان حاتتارىم كوپ كورىنەدى.
مىسالى، سوناۋ شىعىستاعى ءبىر قىستاقتا جاتقان ( ول كەزدە ەگىنشى ەكەن) باقىتقان بايجۇما مەن جەمەنەيدە جاتقان احىمەتوللا قاليعا، ىلەدەگى جاس نۇرلان سارسەنبايلارعا العاشقى حاتتى مەن جازىپپىن. ال، مەن تاپسىرىپ العان حاتتاردىڭ 90 پايىزدان ارتىعىن جاستاردان كەلگەن حاتتار قۇرايدى. دەمەك، سولاردىڭ ءبارى دە مەنەن قولداۋ كورگەن نەمەسە مەنەن قولداۋ دامەتكەن جاستار ەكەنى شىندىق ەدى. قازىرگى كۇندە سولار(استاناداعى اناۋ بالاپان راباتتان باستاپ) وسىزامانعى قازاق ادەبيەتىنىڭ قۋاتتى ءبىر قوسىنىنا اينالدى.
وسى ورايدا، ءبىر ايتا كەتەرىم: مەن قولداعانداردىڭ ءبارى اقىن-جازۋشىلار عانا ەمەس، باعدات ەستەمەس ۇلى، نۇرسالعازى قىزىكەن ۇلى جانە تۇرسىنعالي سەكىلدى جاس كومپوزيتورلار دا، بوتاكوز توقاي قىزى سەكىلدى سەرىكشىلەر دە، وزات كاكىباي ۇلى سياقتى كوگىلدىر ەكران قىزمەتكەلەرى دە بار. ءبىر باعدات تۋرالى ءۇش ماقالا جازعانىمدى بىلەمىن.
سول باعداتتىڭ وتىزدىڭ توڭىرەگىندە جازعان اندەرى قانداي تاماشا! «توي جىرى»، «قارلىعاشىم»، «جۇلدىزىم»، «ءبىرتامشى جاس»، «تىڭ دالانىڭ كوكتەمى»، «قايران اكەم»، «قامشى جىرى» قاتارلى ءبىر شوعىر اندەردى قايسى اعا كومپوزيتورلار جاراتا الدى؟! دەمەك، ونەردىڭ ولشەمى جاستا ەمەس، باستا؛ ساندا ەمەس، ساپادا عوي، باۋىرىم!
مىنا تۇرعان قازاقستاننىڭ قازىرگى كوزى ءتىرى سىنىپسيگى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «اباي 19-عاسىردىڭ اقىنى، سەرىك اقسۇڭقار 20-عاسىردىڭ اقىنى» دەگەن ءسوزى بار. ابايدى بىلمەيتىن ەستى قازاق جوق شىعار!؟ ال، سەرىك اقسۇڭقاردى بىزدەگىلەردىڭ ءبارى ءبىلۋى ناعايبىل.
سەرىك ــ ەلۋدەن اسقان قاراعاندىلىق اقىن. مۇحتار جوعارىداعى ءسوزدى ايتقاندا، قادىر دا، تۇمانباي دا ءتىرى ەدى. مۇحاڭ نەگە سولاردى، نە قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى ەڭ قارت، ابىز اقىنى مۇزافاردى اتاماي، سەرىك اقسۇڭقاردى اتاپ وتىر؟ بۇنداعى سەبەپ بىرەۋ عانا: ول ــ سەرىك ولەڭدەرىنىڭ قۇدىرەتى، ياعىني ساپاسى! سول ءۇشىن دە مۇحتار ونى ءبىر عاسىردىڭ وكىلى رەتىندە مويىنداپ وتىر.
مۇرات اۋەس: ءسوز سوڭىندا سول جاستارعا ايتار نەندەي كەڭەس پەن تولعانىسىڭىز بار ەكەن، سونىمەن اڭگىمەمىزدىڭ ارقاۋىن جيساق.
ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى: اۋىل-قىستاقتارداعى جاستاردىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىس-تىرشىلىكتەرىن ونشا قانىق بىلمەيمىن. دەسە دە، كۇندىز-ءتۇنى قاربالاستىقتا جۇرگەن جاستاردى كوپ كورەمىن. ونەر سالاسىنداعى جاستار ءتىپتى دە سولاي. مىناۋ اتوم عاسىرىندا، تەحنيكا داۋىرىندە قالا جاستارىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنە، زامانعا بەيىمدەلگىشتىگىنە ىشتەي ءسۇيىنىپ جۇرەمىن.
ماعان قالادا جۇرگەن جاستار شەتىنەن العىر، اقىلدى، ىسكەر سەزىلەدى. كوبىندە 2-3 باسپانا، ءبىرتالايىندا جەڭىل ماشينا، قولى جەتكەندەرىندە شاعىن كاسىپورىن بار دەگەندەي. سولاردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ ونەرلى جاستارىمىز دا بارشىلىق.
«اقىل ــ جاستان» دەيتىن اتالى ءسوزىمىز بار عوي، راسىندا باسەكەلى زىمىران زاماندا، ءبىز سياقتىلاردىڭ جاستارعا كوبىرەك قۇلاق ءتۇرۋى قاجەت بولىپ قالدى. ويتكەنى، بارلىق تەحنيكا مەن ينفورماتسيانى ولار بىزدەن الدەقايدا بۇرىن قابىلداي الادى. ولاردىڭ زامانعا، ۋاقىت-كەڭىستىككە سايكەسكىشتىگى دە سودان بولارى انىق.
ال، باستان وتكەن ءساتتى-ءساتسىز تاجىريبەلەرىمىزگە ساي ونەردەگى جاستارعا اقىل-عيبىرات ايتۋعا تۋرا كەلسە، وسىدان 30 جىلداي بۇرىن بۋرىلتوعايداعى امان ماكەي ۇلى دەگەن مالشى باۋىرىما جازعان حاتىمداعى: «جاسامپازدىق ــ قاناعاتتانۋدى، توقمەيىلسۋدى، كەۋدەمسوقتىقتى، اسقاقتاۋدى كوتەرە المايتىن ەڭبەك» دەگەنىمدى قايتالار ەدىم.
ەندى وعان قوسارىم: «دانا حالقىمىزدىڭ ‹جەمىسى مول اعاش ءيىلىپ تۇرار» دەيتىن ۇلاعاتتى ءتامسىلىن، لەنيننىڭ «ۇيرەن، ۇيرەن جانە ۇيرەن» دەيتىن ءتالىمىن وزدەرىڭە بويتۇمار ەتكەيسىڭدەر، باۋىر-قارىنداستار!» دەر ەدىم.
2012-ج. 1-تامىز، قۇلجا.
دەرەككوز: «شينجياڭ قازاق جاستارى» (2013/2)
