ءاز جانىبەكتىڭ دۋلىعاسى
وسى باسىلىمنىڭ 2017 -جىلعى 5-سانىندا گرۋزين عالىمى ي. ز. باكرادزەنىڭ «شلەم ۆاۆەلسكوگو تيپا ۆ يستوريچەسكوم مۋزەە گ. ساگەري» اتتى ماقالاسى جارىق كورىپتى.
تانىمال زەرتتەۋشى يراكلي زۋرابوۆيچ جوعارىداعى ماقالاسىندا ءوزى ءسوز ەتىپ وتىرعان ۆاۆەل دۋىلعاسىنىڭ انالوگى رەتىندە 1870 -جىلى نيۋ-يورك قالاسىندا ىرگەسى قالانعان مەتروپوليتەن كوركەمونەر مۋزەيىنىڭ قورىندا تۇرعان ۇلىق ۇلىس بيلەۋشىسى جانىبەكتىڭ دۋىلعاسى تۋرالى اتاپ ءوتىپ: «ۆاۆەل دۋىلعاسىنا سايكەس كەلەتىن باستى جادىگەر مەتروپوليتەن مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر. بۇل بۇيىمدى زەرتتەۋلەر ونداعى جازۋعا بايلانىستى ءبىراۋىزدان التىن وردا بيلەۋشىلەرىنە ءتان دەگەن پايىمعا توقتاپ، بيلەۋشى جانىبەككە (1342-1357) تيەسىلى دەپ ءجۇر. ەرەكشەلىگى دۋىلعانىڭ قاسى جۇقا، پوشىمى ۇقساس، اسىرەسە قوس جادىگەردىڭ كوز ۇياسىنداعى ويىق باسقا دۋىلعالاردا كەزدەسپەيدى»، دەپ جازادى («ارحەولوگيا ەۆرازيسكيح ستەپەي» جۋرنالى. №5، 2017 ج).
سول سياقتى، اتالعان اقپارات جۋىقتا «Nomads of the Great steppe» («ۇلى دالا كوشپەندىلەرى» ) اتتى الەۋمەتتىك جەلىدە دە جاريالاندى. وسىنداعى مالىمەتكە جۇگىنسەك، بۇل جادىگەر العاش رەت ⅩⅩ عاسىردىڭ سوڭىندا تيبەتتەن تابىلىپ، كەيىن جەكە كوللەكسيونەر ارقىلى 2007 -جىلى ا ق ش-قا جەتىپتى. كەيىن اتالعان مۋزەيگە سىيعا بەرىلگەن دەيدى.
راسىن ايتساق، مەتروپوليتەندەگى دۋىلعانىڭ يەسى جايلى بۇعان دەيىن كوپتەگەن بولجام ءھام پىكىرلەر ايتىلىپتى. زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى بۇل زاتتى التىن وردانىڭ اتاقتى حانى جانىبەككە تيەسىلى دەسە، ءباز بىرەۋلەر بۇل جادىگەر 1476 -جىلى شايقاستا قازا تاپقان ماحمۇد سۇلتانعا تيەسىلى بولۋى مۇمكىن دەگەن دە بولجام ايتۋدا.
ءبىراق سوڭعى جىلدارى ءبىرىنشى نۇسقا تاريحشىلار تاراپىنان راستالۋدا. ايتالىق، نوۆو ءسىبىر مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى لەونيد بوبروۆ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق داتاسىنا وراي كوكشەتاۋ قالاسىندا وتكەن كونفەرەنتسيادا، اقش جانە ەۋروپا عالىمدارىنىڭ پايىمىنا جۇگىنە وتىرىپ، مەتروپوليتەن مۋزەيىندە تۇرعان دۋىلعا التىن وردا حانى جانىبەكتىكى دەگەن تۇجىرىمىن ايتتى. «مەتروپوليتەن مۋزەيىندەگى التىن وردا بيلەۋشىسىنىڭ دۋىلعاسى بولاتتان سوعىلعان، بيىكتىگى 20-23، ديامەترى 22 س م، ۇستىڭگى جاعىندا ۇشكىر جيەكتەرى بار. ال تومەنگى بولىگىندە دۋىلعا كىمگە تيەسىلى ەكەنىن دالەلدەيتىن باستى دەرەك-جادىگەردىڭ كونۋستىق جيەگىن بويلاي اراب ارپىمەن بادىزدەلىپ، كۇمىسپەن كومكەرىلگەن جازۋ بار.
بۇل جازۋ جيەكتى شەڭبەر بويىمەن ءۇش رەت قايتالانادى. اۋدارماسى: «قۇرمەتتى، اسا جومارت، ۇلى عازي (ءدىن ءۇشىن كۇرەسۋشى) سۇلتان ماحمۇد جانىبەك حاننىڭ بۇيرىعىمەن ورىندالادى» دەلىنگەن.
بۇل جازۋدان تاپسىرىس بەرۋشى XIV عاسىرداعى التىن وردا حانى جانىبەك ەكەنى انىق كورىنەدى. بۇل رەتتە ەسىمىنىڭ الدىندا مۇسىلماندىق «سۇلتان» (بيلىك يەسى) اتاعى مەن «ماحمۇت» (ماداقتاۋ، ماقتاۋعا لايىق) ەسىمى بەرىلگەن. التىن وردا حاندارى جەكە ەسىممەن قاتار مۇسىلماندىق لاۋازىمداردى دا الىپ جۇرگەن»، دەپ جازادى ل. بوبروۆ.
ال دۋىلعانىڭ ماتەريالدىق سيپاتىن زەرتتەگەن قارۋتانۋشى عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، جادىگەردى كاۆكازدىق نەمەسە يراندىق شەبەرلەر جاساعان، دەيدى.
كەلەسى كەزەكتە دۋىلعا يەسى جانىبەك حان كىم دەگەنگە توقتالساق، بۇل ادام قازاق تاريحىندا ەل بيلەگەن جانىبەكتەردىڭ العاشقىسى ياعني، 1342-1357 -جىلدارى بيلىك قۇرعان وزبەك حاننىڭ بالاسى جانىبەك ەكەنى انىق. زەرتتەۋشى يراكلي باكرادزە دە وسى پايىمدا.
وسى ورايدا، كوپشىلىك وقىرمان، ءتىپتى كاسىبي تاريحشىلاردىڭ ءوزى «ءاز جانىبەك» وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسى ەكەنىن اجىراتا الماي جاتادى. ءبىرىنشىسى، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان التىن وردا بيلەۋشىسى جانىبەك وزبەك ۇلى، ەكىنشىسى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، اتاقتى جانىبەك حان (1428-1480) باراق ۇلى. باراقتىڭ جانىبەگىن ⅩⅤI- ⅩⅤII عاسىرلارداعى قازاق تاريحشىسى قادىرعالي جالايىري «كىشى جانىبەك حان» نەمەسە «ءابۋ سايد» دەپ جازادى.
وسى ورايدا، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى م. وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى جاڭابەك جاقسىعاليەۆ مىرزا قازاقتىڭ «ءاز جانىبەگى» 1342-1357 -جىلدارى بيلىك قۇرعان وزبەك ۇلى جانىبەك ەكەنىن دالەلدەي وتىرىپ، ونىڭ اتا- تەگىن ءال- ءاحاريدىڭ «شايح- ۋۆايس» دەرەگىنە سۇيەنىپ: جانىبەك - وزبەك - تۇعرىلشا - موڭكە تەمىر - توقان - باتۋ - جوشى - شىڭعىس حان (سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياشيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى. ت.2. م- ل.، 1941. س.62.) دەپ تاراتادى.
«قازاق تاريحىنداعى «ءاز-جانىبەك» اتاۋى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشى جانىبەك (ءابۋ سايد) باراق ۇلىنا ەش قاتىسى جوق. اتاقتى جىرشى مۇرات موڭكە ۇلىنىڭ «ءۇش قيان» تولعاۋىنداعى:
«التى جىل بالشىق
باستىرىپ،
توعىز جىل كەرىش سوقتىرىپ،
سۋسىنىن شايعا قاندىرىپ،
حاندىعىنا جۇرتىن
ناندىرىپ،
ادىرا قالعىر، اشتارحان،
ءاز جانىبەك حان سالدىرىپ.
اقىلىن كاۋىرگە الدىرىپ،
ايلاسى قۇرىپ كەتكەن جەر»،
- دەگەن جىر جولدارىندا ايتىلعان التىن وردا بيلەۋشىسى جانىبەك وزبەك ۇلىنا عانا قاتىستى. ءارتۇرلى تاريحي دەرەكتەر، نۋميزماتيكالىق جادىگەرلەر، جىر-اڭىزدار، تولعاۋلار، كاسىبي تاريحشىلاردىڭ ويلارىن سارالاي كەلە، ءبىز وسىعان دەيىن «ءاز-جانىبەك» اتاندىرىپ جۇرگەن تۇلعا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان باراق ۇلى جانىبەك ەمەس، التىن وردا حانى وزبەك ۇلى جانىبەك ەكەندىگىن تياناقتادىق»، دەيدى جاس تاريحشى جاڭابەك جاڭاباي ۇلى.
دەمەك، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جادىگەر - التىن وردا حانى جانىبەك وزبەك ۇلىنا - ءاز جانىبەككە ءتان مۇرا.
بەكەن قايرات ۇلى
«ەگەمەن قازاقستان»
