قازاقتىڭ «ايدار»، «تۇلىم» قويۋ داستۇرىندە قانداي ءمان بار؟

استانا. قازاقپارات - ەرتە زاماندا ۇل جانە قىز بالانىڭ شاشىن ءوسىرۋدىڭ وزىندىك ادىستەرى بولعان. ايتالىق، ايدار ۇلعا، تۇلىم قىزعا قويىلعان.

وسى رەتتە ەتنوگراف-عالىمدار شاش قويۋ ءداستۇرىنىڭ ءمانى قانداي جانە ونى نە ءۇشىن جاساعانىن ايتىپ بەردى.

- «ايداردى ۇلدىڭ ورايىنا قارىن شاشىنان قويادى. «قارىن شاشى الىنباعان كىسىنىڭ قارعىسى، نازاسى قاتتى بولادى» دەيدى.

بۇرىنعى زاماندا ايدار مەن تۇلىم الەۋمەتتىك مارتەبەنى ايقىنداۋ ماقساتىندا قويىلدى. كوبىنەسە باي- باعلانداردا، حاندار مەن سۇلتانداردا، باتىرلاردا جانە ولاردىڭ بالالارىندا بولعان. ماسەلەن، كەرەي، بۇرىندىق حاننىڭ زامانىندا قاسىم سۇلتاننىڭ زامانداسى، اعاسى جانىس سۇلتاننىڭ باسى جاۋ قولىنان الىندى. «مەحمان ناما-ي بۋحارا» كىتابىندا «جانىس سۇلتاننىڭ باسىن ايقىش-ۇيقىش شيمايلاعان ايدارىنان ازات ەتىپ، پاتشامىزعا سىيلىققا تارتتىق» دەپ جازىلعان. بۇل جەردە جاۋلار باتىر ادامنىڭ ايدارمەن جانە ونىڭ ءورىلىپ جۇرگەنىن، باسىندا شيماي سياقتى بولىپ تۇرعانىن كورگەن.

جاڭا زاماندا ايداردى كىشكەنتاي بالاعا قويادى. كەيىن ەسەيگەندە الىپ تاستاۋ قاجەت دەپ سانايدى. اسىلىندە ولاي ەمەس. ەپوستىق جىرلاردا «تۇلىمدىمدى تۇل قىلدى، ايدارلىمدى قۇل قىلدى، سولقىلداعان مىرزامدى، تابانعا سالىپ، ءجۇن قىلدى» دەلىنگەن. بۇل جەردە ايدارىڭدى قۇل قىلدىڭ دەگەنى ءبىزدىڭ سۇلتانداردى، بەكتەردى، بيلەردى ايتىپ وتىر.

سونىمەن قاتار قازاقتا تاسى ورگە دومالاپ، تابىسى كول-كوسىر، كەرەمەت باق جۇلدىزى جانىپ تۇرعان ادامدى «ايدارىنان جەل ەسىپ تۇر» دەيدى. بۇل - بەكتەردىڭ، بيلەردىڭ ات ۇستىندە جورعالاپ بارا جاتقانداعى ءسان-سالتانات بەرىپ تۇرعان كورىنىسى. ياعني، ايدارلى جانىس سۇلتان سياقتىلار جورعا اتقا ءمىنىپ شاپقاندا، ارتىنداعى ايدارىن جەل ەسىپ، كوتەرگەن»، - دەيدى ەتنوگراف اقەدىل تويشان.

ونىڭ ايتۋىنشا، تۇلىم ەكى شەكەدە بولادى. قىزدى «تۇلىمشاق»، «قۇلىنشاق» دەپ ەركەلەتۋ ءۇشىن وعان مارجان تاعىپ، ءورىپ قويعان. بىرىنشىدەن، ساندىك ءۇشىن، ەكىنشىدەن، ءتىل-كوز تيمەس ءۇشىن ىستەيدى. قازىرگى قوعامدا بىرەۋ ساعىنىپ، اڭساپ تۋعان نەمەسە جالعىز، كەنجە بالاسىنا قويىپ جاتادى. كەيىن شامامەن 6-7 جاسقا تولعاندا نەمەسە سۇندەتتەگەننەن كەيىن مولدا شاقىرىپ، توي جاساپ الىپ تاستايدى.

ال ەتنوگراف بۇلبۇل كاپ قىزىنىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي ءداستۇر قازاقتا عانا ەمەس، تۇركى تەكتەس ەلدەردىڭ بارلىعىندا بولعان. اسىرەسە، موڭعولداردا كوپ.

- «ايدار قويۋ، بۇل - لاۋازىم. بۇرىنعى ۋاقىتتا ونى قاراپايىم ادامنىڭ بالاسىنا ەمەس، قان تۇقىمى، باتىردىڭ ۇرپاقتارىنا جانە ءبىر وتباسىنىڭ اڭساپ، كوپتەن كۇتكەن بالاسىنا قويعان. ەرتە كەزدەردە ايتىلعان «بايدالى تۇر عوي باس قايعى» دەگەن ءسوز بار. قازىر ول ءسوز «بايتال تۇر عوي باس قايعى» دەپ بۇرمالانىپ كەتكەن. بايدالى دەگەن - ەسەيىپ، ەرجەتكەن جىگىتتىڭ ورايىنداعى ورىلگەن شاشى.

سوعىس، رەپرەسسيا جىلدارىندا باتىرلاردىڭ بايدالىسىن الىپ تاستاعان وقيعالار بار. بايدالىسىز قايتقان ەرگە «بايدالىڭ قايدا؟» دەگەن ساۋال قويىلادى. سۇراققا «بايدالى تۇر عوي باس قايعى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. بۇل باتىردىڭ ءوزى ءولىم اۋزىنان ارەڭ قالدى دەگەندى بىلدىرەدى. سونداي-اق ول ولىمنەن كەيىنگى اۋىر جازا بولعان»، - دەيدى بۇلبۇل كاپ قىزى.

ول مۇنداي ىرىم-تىيىمداردى ءدىن وكىلدەرى قابىلداي قويماعانىمەن، ونىڭ قوعامعا ەشقانداي زيانى جوق ەكەنىن ايتتى.

«ءتىل-كوز ەڭ ءبىرىنشى شاشقا تيەدى. سوندىقتان ۇلعا ايدار، قىزعا تۇلىم قويادى. قازاق - ىرىمشىل، ءداستۇرشىل حالىق. ءدىن وكىلدەرى ءۇشىن بۇل جات بولۋى مۇمكىن. ءتىپتى قازاقتىڭ كولىككە ۇكى، بويتۇمار تاعىپ قويعانىن دا دۇرىس دەپ ەسەپتەمەيدى. ال بىلايعى ادامدار ءۇشىن بۇل اتا-بابامىزدىڭ سالتى مەن ءداستۇرى سانالادى»، - دەيدى ول.

ەتنوگراف قازىرگى كەزدە قىزعا تۇلىم قويىلمايتىنىن ايتتى. سەبەبى قىز بالانىڭ شاشىن بىردەن ۇزىن ەتىپ وسىرەدى. ال ايداردى ۇلدارعا ءالى كۇنگە دەيىن قويىپ ءجۇر. ماسەلەن، تاريحتى جاقسى بىلەتىن اكتەر، كينورەجيسسەر، سۋرەتشىلەر بايدالى تەكتەس ەكى جاعىن قىرىپ، شاشتى توبەسىنە قويىپ، ءوسىرىپ جۇرەتىنىن كورەمىز. ونى كەيبىرى جاڭا زاماننىڭ جاڭا شاش ۇلگىسى دەپ تە قابىلدايدى. «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەگەن اتالى ءسوز وسىندايدا ايتىلسا كەرەك.