ابايعا بەرىلگەن باعا جارتىكەش - مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى، پروفەسسور

استانا. قازاقپارات.- قازىر ەل ءسىزدى الدىمەن اباي تانۋشى رەتىندە جاقسى بىلەدى. ايتىڭىزشى، ابايمەن قاشاننان بەرى دوسسىز؟ ولاي سۇراۋىمنىڭ سەبەبى، ءسىز باستاپقىدا ابايدى جەك كورگەن ەكەنسىز. تەك قاجىم جۇماليەۆتىڭ تالابىنىڭ ارقاسىندا ابايدى زەرتتەۋدى قولعا الىپسىز.

- جەك كورۋىمنىڭ سەبەبى، ءبىز مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە وقۋلىقتارىمىزدىڭ ءبارى پارتيالىق پرينسيپتەن وتەتىن. مەن مەكتەپتە ابايدى وقىعان جوقپىن. تەك 9-كلاستى ءبىتىرىپ، تەحنيكۋمعا تۇسكەن كەزدە عانا ابايدى وقىتاتىن. وندا دا از-ماز مالىمەت قانا الا الدىق. ابايدى بىلەمىن دەپ كەلگەن جەرىم كاز پ ي ەدى. ابايدى وتە باستاعانىمىزدا مۇعالىمدى «حالىق جاۋى» دەپ الىپ كەتتى. ءسويتىپ، تاعى دا ابايدى تانۋىمىز ازايىپ قالدى. وسىلايشا، مەنىڭ ابايعا ىشتەي ەشقانداي دايارلىعىم جوق ەدى.

كەيىن تاشكەندە ساباق بەرە باستادىم. بالالار ابايداعى داۋاني جايلى سۇرايدى. «كوپ وقىعان ادام عوي»، - دەي سالدىم. ايتقانىما ءوزىم ۇيالىپ قالدىم. كەيىن ابايدى ىزدەپ ەدىم، ەش جەردەن تابا المادىم. تەك ماسكەۋدىڭ اسپيرانتۋراسىندا جۇرگەندە عانا سونداعى اعىلشىننىڭ بيبليوگرافيالىق نۇسقاۋلىعىنان تاپتىم. وندا بۇكىل مۇسىلمان الەمىنىڭ تۇلعالارىنىڭ تۋرالى جازىلعان. داۋاني سول جەردە تۇر. ءومىر تاريحىن دا، كىتاپتارىن دا سول جەردەن تاۋىپ، ارنايى ماقالا جازدىم. سول ماقالام كەيىن وزىمە شاتاق بولدى.

قاسىم بيسەمبايەۆ دەگەن عىلىم دوكتورى: «بۇل بالانىڭ ەڭبەگى ساياسي جۇمىس. سەبەبى ورتاعاسىرلىق يسلام ءدىنىن ناسيحاتتايدى»، - دەپ سىبادى. شىعىستى ناسيحاتتايدى دەگەن ايتىس-تارتىس كوپ بولدى. سەبەبى، ول كەزدە 1949- جىلى «باتىسقا، شىعىسقا باس يگەندەردى تالقاندايمىز» دەگەن كوسموپوليتيزم تۋرالى قاۋلى شىققان بولاتىن. ءسويتىپ، ابايعا مۇلدەم تىيىم سالىندى. ابايدىڭ شىعىسى دا سول كۇيى جابىلىپ قالدى.

و باستا مۇحتار اۋەزوۆ: «ابايدىڭ شىعىسى باتىسىنان باسىم. ول باتىسقا بارعاندا شىعىسقا ارقاسىن تىرەپ سونىڭ نەگىزىنەن بارىپ ولاردى قابىلدايدى»، - دەپ ايتقان. سولاي دەپ ايتقانى ءۇشىن اۋەزوۆتى 30 جىل قۋدالادى. كەيىن مەن عىلىمي جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبىن «م.اۋەزوۆ اباي تانۋشى رەتىندە» دەپ الدىم. اۋەزوۆتى الدىما قويدىم دا، ابايدىڭ شىعىسىن قوپاردىم. كىتابىمنىڭ ۇشتەن ءبىرى ابايدىڭ شىعىسىنا ارنالدى. بۇكىل اكادەميكتەر قارسى بولدى. سوسىن كىتاپ شىقپايتىن بولدى. قورعايتىن كەزدە دە «شىعىس ءبولىمىن الىپ تاستا»، - دەپ جەتى جىل جىبەرمەدى. كەيىن قايتا قۇرۋ باستالىپ ادامداردىڭ ەسى كەتكەن كەزدە، قورعاپ الدىم. ال كىتاپتى ءلايلا مۇحتار قىزىنىڭ كۇشىمەن عانا شىعاردىم.

- شىنى كەرەك، ءالى كۇنگە دەيىن ابايدىڭ شىعىسىنا قاراعاندا، باتىسى كوبىرەك ايتىلىپ كەلە جاتىر. شىندىعىندا، شىعىسى مۇلدەم ايتىلمايدى دەسە دە بولادى. وسىنى جولعا قويۋدىڭ تەتىگى بار ما؟

- عالىمدار ەكى ءتۇرلى بولادى. ءبىرى - اعىسپەنەن زىرىلداپ، پايدالى جەرىن، كەرەگىن الىپ كەتە بەرەدى. جاندى دا قينامايدى، ءوزى دە قينالمايدى. ەكىنشىسى، اعىسقا قارسى اعادى. مەنىڭ سورىم سول بولىپ تۇر. اعىسقا قارسى اعام دەپ ءار جەردەن ءبىر تاياق جەپ قالام. ءبىراق، ءبارىبىر تۇبىندە مەنىڭ يدەيام جەڭەدى. مەنىڭ كۇشىم - سوندا. شىمشىق جەپ قويادى ەكەن دەپ تارى ەكپەي وتىرۋعا تاعى بولمايدى.

ءبىز ابايتانۋدا قازىرگى كۆانتتى فيزيكانىڭ جەتەكشىلەرى ۇسىنىپ وتىرعان يدەيالاردى قولدايمىز. ماتەرياليزمنىڭ ءبارىن سولار جاساعان. كەيىن بۇل جاسالعان دۇنيەنىڭ ماتەريا ەمەس، ونى ەنەرگەتيكالىق ءورىستىڭ تۇراقتاۋىنان پايدا بولاتىندىعىنا كوزدەرى جەتتى. دەمەك، مۇنىڭ ارتىندا ۇلى اقىل يەسى تۇر. اقىل يەسىنىڭ الدىندا ەنەرگەتيكالىق ءورىس تۇر. سول ەنەرگەتيكالىق ءورىس اللا تاعالانىڭ ۇلكەن كومپيۋتەرى ىسپەتتەس. بەلگىلى ءبىر باعدارلاما جۇكتەپ قويعان. ول بىزگە، ءبىز وعان اسەر ەتەمىز. ەگەر دۇنيەءجۇزىنىڭ ءبارى اقىلدى بولىپ، ىزگىلىكتى ويلاسا، ول نۇرلانادى، ءبىز دە نۇرلانامىز. ال جاۋىزدىققا بۇرىلسا، قارايادى.

- دەمەك، ابايدى ءتۇسىنۋ دە مۇلدەم باسقاشا بولۋى قاجەت دەمەكشىسىز عوي.

- ءيا. ءبىز بۇكىل مەكتەپتىڭ بالالارىنىڭ ساناسىنا ەسكى كەڭەستىك ستەرەوتيپتى قالىپتاستىرىپ قويعانبىز. مۇعالىمدەر دە سولاي قالىپتاسقان. ول ادامعا ابايدىڭ شىعىسى مۇلدەم جات. «شىعىس دەگەن قايدان شىقتى؟» - دەپ ۇركەدى. «اباي جانە شىعىس» دەگەن كىتاپ جازعام. سوندا بۇل ماسەلەنىڭ ءبارىن ايتقام. سول سەبەپتى اۋەزوۆتىڭ كونسەپسياسىن ورنىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك. بۇكىل قازاقستاننىڭ وي-ساناسى وسى ماسەلەنى قابىلداۋى قاجەت.

- اباي «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا» دەيدى. بىلۋىمىزشە، ءسىزدىڭ زەرتتەۋىڭىز وسى جۇمباقتىڭ شەشۋىن تابۋعا قۇرىلعان ىسپەتتى. بۇل قانداي جۇمباق؟

- ابايدىڭ جۇمباعى جايلى اركىم ءارقالاي ايتتى. ءبىراق تاپقان جوق. مەن دە وسىنى ۇزاق زەرتتەي وتىرىپ ابايدىڭ جۇمباعى ءوزى جاساعان «تولىق ادام» ىلىمىندە ەكەنىن دالەلدەدىم. ءبىراق ونى ءتۇسىندىرۋ قيىن بولدى. بۇل ءىلىمنىڭ توركىنى قازاق جەرىندە - تۇران دالاسىندا پايدا بولعان. ابايدىڭ 38- قاراسوزىندە «جاۋانمارتلىك» دەگەن ءسوز بار. مۇنىڭ نە ءسوز ەكەنىن ءۇش جىل ىزدەدىم. وزبەككە، تاجىككە باردىم. ءبىراق ولاردىڭ جاۋابى مەنى قاناعاتتاندىرمادى. سودان «قۇداتعۋ بىلىكتى» ساراپتاپ وقىپ شىقتىم. كىتاپتىڭ العى سوزىندە «مەن ادىلەت، داۋلەت، اقىل، قاناعات دەگەن نارسەنى ءتورت ادامعا ءبولىپ بەردىم» دەيدى. «قابۋسنامادا» دا «جاۋانمارتلىكتىڭ» ءتورت ءتۇرلى نەگىزى بار دەپ جاڭاعىلاردى قايتا ايتىپ شىعادى. سوسىن وسى نارسە ابايدا بار ما ەكەن دەپ قايتا ىزدەدىم. سويتسەك، «اسەمپاز بولما ارنەگە» دەگەن ولەڭىندە:

اقىل مەن قايرات جول تابار،

قاشقانعا دا قۋعانعا.

ادىلەت شاپقات كىمدە بار،

سول جاراسار تۋعانعا.

الدىڭعى ەكەۋ سوڭعىسى،

بىتە قالسا قازاققا،

الدىڭ جالىن، ارتىڭ قۇز،

بارار ەدىڭ قاي جاققا،

- دەيدى. ياعني اباي ايتىپ وتىرعان ءتورت نارسە وسىندا تۇر. مىنە، وسىدان كەيىن مەنىڭ ابايعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ارتا باستادى. كوپ نارسەنىڭ ۇشىن، «جاۋانمارتلىكتىڭ» ءىلىمىن تاپتىق.

- سوندا بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى قانداي، قايدان شىققان؟

- پارسىنىڭ «جوۆون مارت» - «جاس مارت» دەگەن سوزدەن شىققان. كەيىن ءازىربايجاننىڭ اكادەميگى وسى ەكى ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىن زەرتتەدى. سويتسە، ول كونە تۇرىك تىلىنەن اۋدارعاندا «جومارت» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. وسىنى زەرتتەي كەلە بۇل ءىلىمنىڭ تۇران جەرىندە جاسالعانىن دالەلدەدىم. كەيىن ماسكەۋدەن «سوۆەرشەننىي چەلوۆەك ۆ يسلامە» دەگەن كىتاپ شىقتى. سونى جازعان عالىم «XII عاسىرعا دەيىن «كەمەل ادام» دەگەن ۇعىم بولعان ەمەس. بۇل اراب-پارسىدا كەيىننەن پايدا بولدى» دەدى. ال اباي ونىڭ جۇيەسىن جاساپ، اتىن «تولىق ادام» ءىلىمى دەپ قويعان.

- بۇل ءىلىم قايدان كەلگەن، نەگىزى بار ما؟

- ءال فارابي «پاراساتتى ادام» دەگەندى ايتادى. ەل بيلەيتىن ادامنىڭ 12 ءتۇرلى قاسيەتى بولادى دەيدى. ءتۇپ توركىنى سودان باستالادى. وسى يدەيا كەلىپ «جاۋانمارتلىك» ءىلىمىن تۋدىرعان. بۇل ءىلىم كەيىن دىنگە كەرەك بولدى دا، سوپىلىقتىڭ دامۋى ءۇشىن ياساۋي «حال» ءىلىمىن تۋدىردى. اباي «پەندەنىڭ كامالياتتىعى»، «ينسانياتتىڭ كامالاتتىعى» دەگەندى ايتادى. «قۇتادعۋ بىلىك» تۇگەلدەي «ينساناتتىڭ كامالياتتىعىنا» نەگىزدەلگەن. ول سوپىلىق ءىلىمدى بۇگىنگى ىلىممەن بىرىكتىرە وتىرىپ اقىلعا قوندىرىپ كوگەرتەدى. بۇل - «ينسانياتتىڭ» جولى. اباي وسىنى ۇستانعان. ال ياساۋيدا «پەندەنىڭ كامالياتتىعى» باسىم. بۇل دۇنيەنى تاستايدى دا بارلىعىن و دۇنيەگە ارنايدى. ال بۇل ابايدا جوق. دەمەك، اباي سالعان تولىق ادام ءىلىمىنىڭ توركىنى بار. ءبىر كۇندە پايدا بولا قالعان نارسە ەمەس.

- اباي ونى نە ءۇشىن شىعاردى، اقىنعا بۇل ءىلىم نە سەبەپتى كەرەك بولدى؟

- اباي مۇنى قاجەتتىلىكتەن تۋدىردى. سۇلتانماحمۇت:

«اباي تۇسى قازاقتىڭ بۇزىلعانى،

قارالىققا اينالىپ قىزىل قانى.

ەلدىگىنە، جەرىنە ءام دىنىنە،

قۇرىلدى تالاي تۇزاق، تالاي قاقپان»،

- دەيدى. مىنە، وسى قاقپانعا تۇسكەن قازاقتى اباي كوردى. ول 1867 - جىلى قۇرىلعان جابايىنى جابايىنىڭ قولىمەن تۇنشىقتىرۋ يدەياسىمەن قۇرىلعان بولىستىق جۇيەنى دە باسىنان وتكەردى. مىنە، وسى يدەيادان كەلىپ، ءبىز بۇزىلدىق. بۇرىنعى نار قازاق جاعىمپاز قازاققا اينالدى. اباي ون سەگىز جىل بولىس بولدى، ءبارىن كوردى. سودان كەلىپ اباي: «وسى بۇزىلعاننان بۇزىلىپ كەتە بەرەمىز بە، توقتاۋدى قالاي سالامىز؟» دەپ ىزدەنگەن. ءسويتىپ، وزىنە دەيىنگىلەردى وقي وتىرىپ، جەتىلدىرىپ، ادىلەت پەن اقىلعا ەكشەپ، سودان شىققانىن ءوزىنىڭ قازاعىنا ۇسىنعان. ءبىراق ابايدىڭ ارمانى ورىندالماي كەتتى. اباي دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن ونىڭ ءىلىمىن شاكارىم جالعاستىردى. ول ءار قازاق «ار ءىلىمىن» وقىسا دەپ ارماندادى. «ار ءىلىمى» دەگەندى شاكارىم «ءۇش انىعىندا» ىنساپ، قاناعات، ادىلەت دەپ تۇسىندىرگەن.

- ءسىز ايتىپ وتىرعان ابايدىڭ وسى شىعىسى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلا ما؟

- اباي تانۋدى قازىر تۇركىستانداعى ق.ا.ياساۋي، شىمكەنتتەگى م.اۋەزوۆ، استاناداعى ەۋرازيا، الماتىداعى اباي ۋنيۆەرسيتەتى جانە قاراعاندى، شىعىس قازاقستان، كوكشەتاۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرى قابىلدادى. بىرنەشە مەكتەپتەردە دە وقىتىلىپ جاتىر. ەندى مەن مۇلدە باسقاشا ەتىپ مەكتەپكە ارنالعان اباي وقۋلىعىن جازسام با؟! - دەپ وتىرمىن. سوندا بالالاردىڭ كوزى شايداي اشىلادى. سول كەزدە عانا ەسكى جۇيەدەن ارىلىپ، ابايدىڭ جاڭا جۇيەسىنە كەلتىرەمىز.

- ايتپاقشى، وسى باعىتتا اباي اتىنداعى قاز ۇ پ ۋ-دە «ابايتانۋ ورتالىعى» اشىلعان بولاتىن. ورتالىقتىڭ جۇمىسى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟

- وقۋ ورنىنىڭ رەكتورى: «ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اباي دەگەن اتى عانا بولماسا، نە مۇعالىمدەرى بىلمەيدى، نە ستۋدەنتتەر بىلمەيدى. وسىعان كەلىڭىز»، - دەدى. جۇمىسىم بار ەدى، ءبىراق اباي ءۇشىن كەلدىم. «مەن ءوزىمنىڭ جاڭا كونسەپسيام بويىنشا جۇرگىزەمىن. ءبىز ابايدى ورىستىڭ كوزىمەن قاراپ تانىدىق. سويتتىك تە، ابايدىڭ ءوزىنىڭ تۋعان جەرى تۋرالى از زەرتتەدىك. ال شىعىسى جايلى مۇلدەم جوق بولدى. مەن وسى شىعىسىن تۇسىندىرەمىن»، - دەدىم. ءسويتىپ، وقۋلىق جازدىم. اتىن «اباي تانۋ» دەپ قويدىم دا، جۇيەسىن ابايدىڭ «تولىق ادام» ىلىمىنە قۇردىم. وقىپ شىعىپ، رەكتوردىڭ ءوزى ونشا تۇسىنە المادى. كەيىن سول كىتاپتى شىعارىپ، بۇكىل فاكۋلتەتكە وقىتتىق. ستۋدەنتتەر العاشقى كەزدە داعدارىپ قابىلدادى. «مەكتەپتە وقىدىق قوي، ابايدا مۇنداي دۇنيە جوق» دەگەندەرى دە بولدى.

- ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمىن وقۋ ورداسىندا وقىتۋدىڭ قاجەتتىلىگى بار دەپ ويلايسىز با؟

- ارينە، بار. ءبىزدى قازىر كۇشىگىمىزدەن تالاپ جاتىر. كريشنايتتەر، ۋاحابشىلار، احمادياشىلار جان-جاقتان ەتەگىمىزدەن تارتقىلاپ جاتىر. سولارعا ەرىپ كەتپەۋ ءۇشىن رۋحاني وزەك بولۋ قاجەت. بۇل ءىلىم سوعان رۋحاني ازىق بولادى. ەگەر سەن ابايدىڭ جاساپ بەرگەن ءىلىمىن سانالى تۇردە قابىلداساڭ، ەشقايدا جول باسپايسىڭ. بۇل ءىلىم سول ءۇشىن كەرەك. بالالارعا دا وسىنى تۇسىندىردىك. ولار ءتۇسىنىپ، قىزىعۋشىلىق تانىتتى.

- بالالار دەگەننەن شىعادى، جۋىردا بالالاردىڭ ابايدى تانۋىنا ارنالعان ەلەكتروندى وقۋلىق شىعاردىڭىز. مۇنىڭ قانشالىقتى پايداسى بولىپ جاتىر؟ مەكتەپتەرگە تاراتۋدىڭ مۇمكىندىگى بولدى ما؟

- وقۋلىقتى مەكتەپتەر كوپتەپ الىپ جاتىر. ول - مەكتەپتىڭ 9-سىنىبىنا ارنالعان «ابايتانۋ الىپپەسى». ءۇشىنشى فورماسى جاپونيادا جاساپ شىعارىلدى. ءبىرىنشىسىن مەكتەپكە تاراتتىق. ول قيىنداۋ، كومپيۋتەرمەن ىستەيتىن ەدى. ەكىنشىسىن بالالارعا جاسادىق. ەندى اتا-اناعا ارناپ جاساۋ كەرەك بولدى. اتا-انانىڭ دا جايى بەلگىلى عوي، بىلمەيدى. سولارعا ارنادىق. ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي، بالاعا نە قۇربى-قۇرداسى، نە ۇستازى، نە اتا-اناسى اسەر ەتەدى. ەلەكتروندىق وقۋلىقتا سونى نەگىزگە الدىق. اتا-انا وسى ارقىلى ءوزى دە بىلە وتىرىپ، بالاسىنا ابايدى تانىتادى. بۇل كىتاپتان ابايدىڭ ولەڭى، نە قاراءسوزىن وقي وتىرىپ، ونىڭ ماعىناسىن دا تۇسىنە الادى. ءارى مۇندا تەست سۇراقتارى ارقىلى ءوزىن سىناي الادى. ابايدىڭ بۇكىل سوزدىگىن تانيدى، اۋەن تۇرىندە تىڭدايدى. مانەرلەپ وقىلادى، بالانىڭ ساناسىنا جاقسى اسەر ەتەدى. كەز كەلگەن ولەڭدى ەلەكتروندى قالامساپپەن تۇرتەدى دە، تىڭداپ وتىرادى.

- قانشا جەردەن ابايدىڭ جاڭا قىرى اشىلىپ جاتسا دا، ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن مەكتەپتەرىندە ابايدى ەسكى باعدارلاما بويىنشا وقىپ جاتقانىمىز جاسىرىن ەمەس. نەگە بۇلاي دەپ ويلايسىز؟

- قازىر جۇيە، باعدارلاما وزگەرمەي جاتىر. اۆتورلار دا وزگەرتپەيدى. ءومىر بويى جازاتىنى باياعى سارىن. نە باسقا اۆتورعا بەرمەيدى. ءسويتىپ، بۇكىل بۋىندى ماڭگۇرتتەپ جاتىرمىز عوي. انەۋگۇنى اكادەميادا اباي تۋرالى بايانداما جاسالدى. سوندا مەن: «ابايعا بەرىلگەن باعا جارتىكەش، ابايدى جاڭاشا تۇردە باعالاۋىمىز كەرەك»، - دەدىم. ەكىنشىدەن، ءبىز وقۋلىقتاردا ابايدى اتەيست، ماتەرياليست ەتىپ كورسەتكەنبىز. كەڭەستىك ساياساتقا بايلانىستى بارلىق بۋىن ابايدى سولاي تانىدى. ال قازىر ۋاقىت، دۇنيەتانىم وزگەردى. سوندىقتان ابايدى جاڭاشا تانىتاتىن ءسات تۋدى عوي، - دەپ ويلايمىن.

قازىر قازاقستانداعى قوعامدىق عىلىم دا داعدارىستا. مۇنى جاڭا رەلسكە قويۋ كەرەك. ءبىز ەۋروسەنتريستىك، ماتەرياليستىك، اتەيستىك رەلسپەن ءجۇرىپ كەلگەن عىلىمدى ۇستاپ وتىرمىز. ەندى ءبىز ۇلتتىق شىعىستىق نەگىزگى رەلس ەتىپ قويۋىمىز كەرەك. سوندا بۇكىل وي-تانىم وزگەرەدى. سول سەبەپتى ابايدىڭ مۇراسىن جاڭا باعىتقا قويىپ، قايتادان باعالاۋ قاجەت.

سۇحباتتاسقان سەرىكبول حاسان. 2012 - جىل