يران-يراك سوعىسىنا قاتىسقان قازاقتار
سوعىسقا قاتىسقان قازاقتار اشىلىپ سويلەسکەندى اسا ۇناتا بەرمەيدى. ولاردىڭ کەيبىرى يراننان قازاقستانعا کوشىپ کەلگەن. يران تۇرىکمەندەرى تۇراتىن کۇمبەد (گومبەد-ە-کابۋس - رەد.) قالاسىندا تۋىپ-وسکەن ءابدوللا قارجاۋ - بۇگىندە اقتاۋ تۇرعىنى. ول يرانداعى شاح بيلىگى کەزىندە اسکەري بورىشىن وتەپ، مايدانعا سوعىستىڭ ءبىرىنشى جىلى - شاح رەجيمىن قۇلاتقان يسلام رەسپۋبليکاسى ورناعاندا کىرىپتى.
- سوعىس باستالعاندا اسکەردەن کەلگەنىمە ەکى جىل بولعان ەدى. مۇعالىم ەدىم. سوعىسقا سۇرانىپ کەتتىم. کەتپەسەم دە بولار ەدى. جەتىم وسکەنمىن. کەرەکتى قول جيناسام، قالار ەدىم. ءبىراق ۇکىمەتتىڭ سەنىمىنە يە بولايىن دەدىم دە سوعىسقا کەتتىم، - دەيدى ءابدوللا قارجاۋ. ونىڭ اڭگىمەلەۋىنە قاراعاندا، يراندا 1979 - جىلى يسلام رەۆوليۋسياسى بولعاندا «تۇرىکمەن ساحرا» (تۇرىکمەن ولکەسى) اتالاتىن ايماق تۇرعىندارى، ياعني تۇرىکمەندەر اۆتونوميا تالابىن قويادى. قازاقتار دا وسى تۇرىکمەندەر اراسىندا قونىستانعان ەدى. قازاقتاردىڭ کەيبىرى تۇرکىمەن جاعىنا «بولىسىپ»، ۇکىمەتکە قارسى شىعادى. کۇمبەدتە وسىعان قاتىستى ەکى رەت قاقتىعىس بولعان. ءابدوللا قارجاۋ ازاتتىققا سوعىسقا قاتىسقان العاشقى کۇندەرى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردى.
- 1980 - جىلى کەرمانشاح، سارپول زاحاب، گيلان عارب دەگەن قالالاردا بولدىم. يراك ول کەزدە جەتى-سەگىز قالانى باسىپ العان. گيلان عاربقا بارعانىمىزدا، يراکتىقتاردىڭ شەگىنىگەن کەزى ەکەن. ادام دەگەندى کورمەيسىڭ. ءيت پەن مىسىق قانا. ادام کورگىسىز جاعدايدا ەکەن. دايىندىعى بارىن قوسا العاندا باس-اياعى التى اي سوعىستا بولدىم. ونىڭ 40 کۇنى الدىڭعى شەپتە ءوتتى، - دەيدى ول.
ءابدوللانىڭ ايتۋىنشا، ولار وسى 40 کۇندە حابار-وشارسىز الدىڭعى شەپتە جۇرگەن. الدىڭعى شەپ 40 کۇن سايىن جاڭا قۇراممەن الماسىپ تۇرىپتى.
- بىردە 48 ساعات بويى اتىس بولدى. قاسىمدا جۇرگەن پارسى جانە تۇرىکمەن ەکى سەرىگىم تانکىنىڭ ىشىندە قازا تاپتى. وقيعا تۇندە بولعان تاڭەرتەڭ بىلدىک. وق جاۋدىرىپ تۇرعان سوڭ بارا المادىق. ەکى کۇننەن کەيىن بارىپ، تانکىنىڭ ىشىندەگى ءمايىتتى کوردىك. ليۋکتەن شىعارا الماي قاتتى قينالدىق. کەيىنىرەک تاعى ءبىر دوسىمىزدىڭ کوزىنەن وق ءتيىپ، جەلکەسىمەن قوسىپ، باسىن جۇلىپ کەتتى. سول ەکى ءولىمدى کورىپ قاتتى قينالدىم، - دەدى ول.
- بىردە جارىقشاق ءتۇسىپ، شاتىرىمىز ورتەنىپ کەتتى. بىزگە دىم بولعان جوق. سىرتتا ەدىك. ىشىندەگى وق-دارىلەرىمىز جارىلىپ جانىپ کەتتى. سوعىستا ءۇش کۇن اش قالعانىمىز بار. گيلان عارب پەن سارپول زاحاب اراسىندا ەدىك. بىزگە بولىنگەن تاماق تاسيتىن کولىککە بومبا ءتۇسىپ، ءۇش کۇندەي اش قالدىق. ارميانىڭ نانى مەن کامپيتى بولادى. سول نان-کامپيتىمىز دە ءبىتىپ قالىپ، وقپانانىڭ ىشىندە تىشقان کەمىرىپ تاستاعان نانمەن قورەکتەندىک، - دەيدى ءابدوللا قارجاۋ. ونىڭ ايتۋىنشا، جوعارى قولباسشىلىق تاراپىنان جاياۋ اسکەر قۇرامىنا بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا بەلگىلى ءبىر شاقىرىمعا دەيىن ىلگەرىلەپ، جاۋدى شەگىندىرۋگە بۇيرىق بەرىىلەدى. «وق تيە مە، باسقا ما، ەشکىمنىڭ جۇمىسى جوق، بۇيرىق ورىندالۋى کەرەک» دەگەن ءابدوللا قارجاۋدىڭ قۇرامى العى شەپتەگى 40 کۇن ىشىندە ءۇش رەت ىلگەرىلەگەن ەکەن.
- کەيىن سوعىستان کەلگەندە باسقا مۇعالىمدەرگە قاراعاندا مەنىڭ جالاقىما 5-6 مىڭ تۇمان (يران اقشاسىنىڭ ەل ىشىندەگى اتاۋى) قوسىلىپ وتىردى. جەڭىلدىکتەر جاسالدى. سوعىسقا قاتىسقانىم تۋرالى کۋالىکتىڭ کوپ جەردە کومەگى بولدى، - دەيدى ول. ونىڭ ايتۋىنشا، سوعىستا تەگىنە بايلانىستى کەمسىتۋ بايقالماعان. سوعىسقان قازاقتاردىڭ ىشىندە 19 جاستاعى جاس جىگىتتەر بولعان.
- «باسيجدەر» (ەرىکتى جاساق) بولدى، 13 جاسىندا تانکىنى جارعان جانکەشتى بالالار بولدى. ولار اڭىزعا اينالدى. قازاق پەن تۇرىکمەننىڭ اراسىندا ونداي بالالار بولمادى. اسکەر بولعان سوڭ پارىزىڭ. بارۋىڭ کەرەک. قاسىمدا وق تيگەن دوستارىم ەستەن شىقپايدى، سوعىستان قايتقاندا ءبىرتالايعا دەيىن شوشىپ وياناتىن ەدىم. کەيىن مايدانداستارمەن حابارلاسىپ تۇردىق. قازىر بايلانىس جوق، - دەپ ەسکە الادى ءابدوللا قارجاۋ.
ال ابدولکاريم قازاق يران-يراک سوعىسىندا اسکەري بورىشىن وتەپتى. سول ۋاقىتتا يراندا اسکەري بورىش ەکى جىل بولعان. ول اسکەرگە 1984 - جىلى الىنىپتى.
- ەکى-ءۇش اي دايىندىقتان وتتىک. احۆازدا، انديمەشك جانە دەحلوران ايماقتارىندا جانە شىعاناقتاعى ءماجنۇن ارالىندا بولدىم. جۇمىسىم قارۋ-جاراق تاسۋ ەدى. ءبىزدى ءىرى سوعىس وپەراسيالارى بولاتىن جەرگە اپاردى. «کەربالا-6» دەگەن سوعىس وپەراسياسى بولدى، سوعان قاتىستىق، - دەگەن ابدولکاريم ءوزىنىڭ اجالدان قالاي امان قالعانى تۋرالى دا اڭگىمەلەپ بەردى.
- پۋلە چاندساري دەگەن جەردە قارۋ تاسىپ جۇرگەندە، تۇندە ماشينانىڭ جارىعىن ءسوندىرىپ، تانکىنىڭ وقتارىن تولتىرىپ الىپ کەتتىک. ارامىزدا اسکەري قىزمەتى اياقتالۋعا ءبىر اي قالعان جەرگىلىکتى ءازىربايجاندار دا بار ەدى. کولىکتىڭ ۇستىنە وق تيەلگەن، ءبىز سول وقتىڭ ۇستىنە جاتىپ الدىق. «ەگەر بىردەڭەگە ۇشىراساق، قينالماي ولەمىز» دەپ ويلادىق. قورىقساق تا، وق-ءدارىنى جەتکىزدىک. جەتکەندە، بىرنەشە سنارياد جارىلدى. ءبىراق بىزگە تيمەدى. سوندا ءبىر قاتەردى باستان وتکىردىک. اسىرەسە، ءازىربايجاندار امان قايتقانىنا قۋاندى، - دەدى ابدولکاريم. يراك يراننىڭ قارۋ قويمالارىن ءجيى بومبالاپ تۇرىپتى.
- سوندايدا کوزدى جۇمىپ الىپ، قۇم تولتىرعان قاپپەن قورشالعان جەرتولە ىشىنە کىرىپ کەتەمىز. باسقا امالىمىز جوق. قويمانىڭ قاسىن قازىپ، جەرتولە جاساپ قوياتىن ەدىك. ونىڭ توڭىرەگىن تاۋ-توبە قىلىپ قۇممەن قورشاپ قوياتىن. کەيبىر جاعدايدا بولماسا، ماعان قاتتى قاتەر تونبەدى، - دەدى ول.
ابدولکاريم قازاق بوس ۋاقىتتا جەرتولەدە راديو تىڭداعاندارىن ايتتى. الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى دا سول جەرتولەدە جاتىپ ەستىپتى.
- ВВС-دەن پارسى تىلىندە الماتىداعى ستۋدەنتتەردىڭ جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ەستىدىم. سوندا «قازاقتار باس کوتەرىپ جاتىر ەکەن عوي» دەپ قاتتى قۋاندىم. ءبىزدىڭ قۇرامدا وزىمنەن باسقا قازاق جوق ەدى. باستىعىما ايتتىم. ولار ءبىزدى قازاق ەمەس، تۇرىکمەن نەمەسە ماشحاد ماڭىندا شىڭعىسحان زامانىنان قالدى دەلىنەتىن باربارلار رەتىنىدە تانيتىن ەدى. «تۇرىکمەنسىڭ بە، باربارسىڭ بە؟» دەپ سۇرايتىن. سوندا «قازاقپىز» دەپ، ماڭعىشلاقتان، رۋسيادان کەلگەنىمىزدى تۇسىندىرەتىن ەدىم. اکەمنىڭ قۇجاتىندا «ماڭعىشلاق، رۋسيا» دەپ جازىلاتىن، سونى ايتاتىنبىز، - دەپ ەسکە الادى ابدولکاريم.
ونىڭ ايتۋىنشا، سوعىستا اسکەري قىزمەتىن وتەپ قايتقاندا وعان ماقتاۋ قاعازىن جازىپ بەرگەن. کەيىن سوعىسقا قاتىسقانى ءۇشىن ەرەکشە جەڭىلدىک تە جاسالماعان. مۇنى ابدولکاريم قازاق ءوزىنىڭ جارالانباي، امان-ەسەن کەلگەنىنەن کورەدى.
- سوعىس کەزىندە ازعانتاي بولسا دا ايلىق بەرىپ تۇردى. کەلگەن سوڭ جالاقىعا ۇستەمە بولعان جوق، - دەدى ول. ابدولکاريم قازاق تا قازىر يراننان قازاقستانعا کوشىپ کەلگەن، اقتاۋ قالاسىندا تۇرادى.
مۇسا ۋالي دە - سوعىستا اسکەري قىزمەتىن وتەگەن قازاقتاردىڭ ءبىرى. ول قازىر يراننىڭ بەندەر-تۇرىکمەن قالاسىندا تۇرادى. انديمەشک، حۋررامشاحر قالالارىنداعى اسکەري وپەراسياعا قاتىسقان مۇسا ۋالي زەڭبىرەکشى بولعان.
- ءۇش ايداي دايىندىقتان ءوتىپ، زەڭبىرەکشى بولدىق. 155 ميلليمەترلىك امەريکالىق زەڭبىرەکپەن اتاتىنبىز. «ۋالفاجر-1»، «ۋالفاجر-2» دەگەن جورتۋىلدار (اسکەري وپەراسيانى ايتىپ وتىر - رەد.) بولدى عوي، سوعان دا قاتىستىم. حۋررامشاحردى ازات ەتکەن «بەيتۋلمۋقاددەس» جورتۋىلىندا دا بولدىم. ون شاقتى کۇن سوعىستىق. ادام کورمەگەن قىرعىن بولدى. شەکاراداعى بۇل قالانى يراندىقتار «حۋنينشاحر» (قاندى شاحار - رەد.) دەپ اتاپ جۇرەتىن، ازات ەتکەن سوڭ قايتادان حۋررامشاحر دەپ اتاي باستادى. زەڭبىرەك بولعان سوڭ ءبىز ءتورت-بەس شاقىرىم العى شەپتىڭ سوڭىنان ىلەسىپ وتىردىق، - دەيدى مۇسا ءۋالي.
قۋانىشبە ک قاري. 2012
https://www.azattyq.org
