قاۋسىلقان قوزىباي ۇلى. «ءىسلامنىڭ قۇرداسى» - اڭگىمە
استانا. قازاقپارات - قاۋسىلقان قوزىباي ۇلى (1924-1979) شىنجاڭ تارباعاتاي ايماعىنىڭ تولى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1954-جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن «شۇعىلا» جۋرنالىندا رەداكتور بولعان. قىتاي قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ. «العاشقى ادىمدا» تۋىندىسى قىتاي، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىنە اۋدارىلعان. «شاعىلعان توسەك»، «ءىسلامنىڭ قۇرداسى» اڭگىمەسى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگەن.
I
ءتۇن تىگىسى سوگىلىپ، شىعىس جاق بالىق قارىنداپ اعارعاندا، الداعى الاسا تاۋدى بەتكە الىپ، تۇردىبەك پەن قايسا اتقا قونعان بولاتىن. ولار تاڭەرتەنگى ءشايدى بريگادانىڭ باستىعى نۇرتازانىڭ ۇيىنەن ىشپەكشى. تۇردىبەك اڭگىمە ايتۋعا قانشا قۇمار بولسا، قايسا تىڭداۋعا سونشا قۇمار. استىنداعى اق يىق قوڭىر اتتى قايتا-قايتا تەبىنىپ، ءسال كەيىندەپ بارا جاتسا، قامشىنى ءۇستى-ۇستىنە باسىپ جىبەرەدى. كوكقاسقا اتقا جامباستاي وتىرعان تۇردىبەك قايساعا نۇرتازانىڭ باسىنان وتكىزگەن اڭگىمەسىن شەرتىپ كەلەدى. قايسا دوڭگەلەك قارا كوزىن تۇردىبەكتىڭ سارى شۇبار بەتىنەن اۋدارماي قاراۋمەن كەلەدى. بۇلار وسى اڭگىمەمەن اۋىلعا كەلگەندەرىن دە بىلمەي قالدى.
اۋىلدىڭ ماڭى كوكتەمنىڭ كوك ءپۇلىسىن جامىلعان. جاڭادان وتىققان ءبىر توپ جاس قوزى بەتكەيدە ەپتى ەرىندەرىن جيىرا، قادالا جايىلىپ جاتىر. ءيتتىڭ تۇيىقسىز شاۋ ەتە تۇسكەن داۋسىنان ۇرىككەن جاڭاعى قوزىلار دۇركىرەپ كەلىپ ءۇي جانىنا توقتادى. قوزىلاردىڭ دۇركىرەي ۇرىككەن دۇبىرىنەن قاشقان كەر بۇزاۋ كىشكەنە قۇيرىعىن شاشاقتى نايزاداي كوتەرىپ، ءۇيدى اينالا شاۋىپ، ءۇي جانىنداعى ەردى ات ەتىپ ءمىنىپ وتىرعان ءۇش- ءتورت جاس شاماسىنداعى كىشكەنتاي جالاڭبۇت بالانى قاعىپ كەتتى. بالا باج ەتىپ جىلادى دا ورنىنان تۇرىپ، كەر بۇزاۋدىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتا، قامشىسىن سۇيرەپ ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
تۇردىبەك وزىنە تانىس قۇباقانداۋ كيىز ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ اتىنان ءتۇستى. بۇلار ۇيگە كىرگەندە توردە جۋان، قابا ساقال، بۋرىل مۇرتتى سەمىز ادام وتىر ەدى. الاقانداي ۇلكەن كوزىندە جيەكسىز اق كوزاينەك بار. كەلگەن ادامدارعا كوزاينەگىنىڭ ۇستىنەن سۇزە قاراپ ءتوردى نۇسقادى. تۇردىبەك ءۇي ىشىندەگىلەرمەن قازبالاي امانداسىپ، ءتىپتى كەيبىرەۋلەردىڭ ۇيلەرىنىڭ قايدا ەكەنىن ۇعىسىپ، ولاردىڭ اتىن دا اتاي وتىرىپ اماندىعىن سۇرادى. وسى كوپ امانداسۋدىڭ اراسىندا قايسانىڭ كوزى ءتور الدىنداعى الگى سەمىز ادامعا ءتۇستى. ول سەمىز قارنىنىڭ استىنان كوتەرە بايلاعان قارا شۇبەرەك بەلبەۋىن ءالسىن-ءالى جوعارلاتىپ قويادى. مۇنىڭ كوزاينەك سالعان بەينەسىنەن «بۇل ادام ءيا مولدا، ءيا ەتىكشى بولار» دەپ مەجەلەدى. قازان جاقتاعى توسەككە ارقاسىن سۇيەپ وتىرعان جاس شاماسى قىرىقتار مولشەرىندەگى اشاڭ دەنەلى، ساقال-مۇرتىن مۇنتازداي ەتىپ قىرعان، اقشا بەتىندە تاراۋ- تاراۋ قىزىل شىرشالار جول تارتقان، قويۋ قارا قاسىنىڭ استىندا ءازىل ويناپ تۇرعان قوي كوزدى ادامدى «نۇرتازا بريگادير وسى بولار» دەپ ويلادى. شاي قۇيىپ وتىرعان اققۇبا ايەل «ءشاي ءبىتتى» دەگەن يشارا ءبىلدىرىپ، شاۋگىمنىڭ قاقپاعىن قيسايتا جاپتى. بريگادىر «قايتا ءشاي ازىرلە» دەپ ايەلىنە ىم قاقتى. تۇردىبەك تۇيمەلەرىن اعىتىپ، قايساعا قاراپ:
- مىنا، توردە وتىرعان ءىسلام دەگەن اقساقالىمىز، - دەي بەرگەندە بريگادير ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
- ءىسلام مولدا، بۇل ادامنىڭ سەگىز ءتۇرلى قىرى بار، الۋان ءتۇرلى ءتىلى بار ادام. اللانىڭ دا، ادامنىڭ دا «سۇيگەن پەندەسى» - دەگەن كەكەسىن ءسوزىن قوسىپ قويدى. قايسا ءسوزدىڭ تۇپكى تۇيىنىنە بارا الماي تۇردىبەككە قاراي بەردى.
- مىنا كىسى مەن جولدا وزىڭە اڭگىمەسىن ايتىپ بەرگەن نۇرتازا اعاي، - دەپ كوزىن نۇرتازاعا اۋداردى، - اتى قايسا، اۋداننان كەلىپ وتىر. مەكەمەلەرىنىڭ ءبىر قورا مالى بار ەكەن. اۋدان ءبىزدىڭ كوممۋناعا ورنالاستىرۋ ءۇشىن قاعاز بەرىپتى. ال، كوممۋنا ءسىزدىڭ بريگاداعا جىبەرىپ وتىر، - دەپ قايسانى تانىستىردى.
- بۇل جىگىتتى اۋدان كولەمىنەن كورمەگەن ەكەم، - دەدى نۇرتازا.
- مەن تاياۋدا ايماقتان اۋىسىپ كەلدىم، - دەدى قايسا.
- بولادى، اۋدان ايتىپ، كوممۋنا قابىلداسا، ءبىز قايدا بارامىز، ورىندايىق، - دەدى نۇرتازا، - جا، ءوزىڭ نەگە «سوقىر تەكە» ويناپ ءجۇرسىڭ، - دەدى تۇردىبەكتىڭ اق شۇبەرەك جاپسىرىپ العان كوزىنە قاراپ.
- تاياۋدان بەرى وسى كوزىم شانىشقاقتاپ اۋىرا بەرۋشى ەدى، كەيىن ءبىر بۋالدىر پەردە پايدا بولدى. مىنا تومەنگى ارميادا ارناۋلى كوز دارىگەرى بار دەگەن سوڭ، سوعان كورسەتەيىن دەپ كەلدىم، - دەپ كوزىندەگى اق شۇبەرەكتىڭ سىرتىنان اقىرىن عانا سيپاپ قويدى. مۇنى ەستىگەن نۇرتازا ءىسلامدى نۇسقاپ:
- ياپىر- اۋ، قاسىڭدا داريا تۇرسا، قۇدىق قازام دەۋىڭ قالاي؟ مىناۋ كوز دارىگەرىنەن كوش ىلگەرى، سەنىڭ كوزىڭە كەلىستىرىپ ءۇش ۇرلەسە، بۋالدىر ەمەس، شور بولىپ قالعان شەل بولسا دا قويمايدى، - دەدى. كۇمىس قاسىقپەن سارى قايماقتى ەزىپ وتىرعان ايەل سوزگە كيلىگە كەتتى:
- سەن بۇنى اۋليە دەپ اسپانعا ۇشىرما. وتكەندە بايمۇرات بايدىڭ قامشى تيگەن كوزىنە «دەم سالىپ جازام» دەپ جىنىن بۇرىككەن بۋراشا ونىڭ كوزىنە ولاي دا، بۇلاي دا تۇكىرىپ، اقىرىندا كوزىن شەلەيتىپ سوقىر ەتىپ قويماپ پا ەدى؟!
نۇرتازا مەن تۇردىبەك سىلقىلداپ كۇلدى. ءىسلام ىزاعا بۋلىعىپ، ۇرلەگەن قارىنداي تىرسيا قالدى. قايسا كوز الدىندا بولىپ وتىرعان مىنا كورىنىستەرگە تاڭدانىپ ىشىنەن «ەرىنىكى عوي، ەرىنىكى بولسىن، مىنا ايەلدىڭ اكەسىنە تاياۋ ادامعا سونشا سودەگەي سويلەۋى نەتكەن ادەپسىزدىك. ول ءوزىن بريگاديردىڭ ايەلىمىن دەپ زور سانايدى- اۋ» دەپ وتىر. باعانا جولدا تۇردىبەكتىڭ نۇرتازا جونىندە ايتقاندارى بوس ماقتاۋ، ءتىپتى تۇگەلدەي وتىرىك بولىپ بارادى.
- ەي، سەن نەگە قازبالاي بەرەسىڭ. مىنانىڭ ىلعي كەمشىلىگىن كورەسىڭ دە ارتىقشىلىعىنا كوز جۇماسىڭ، وتكەندە جيەنبايدىڭ جيرەن جورعاسىنا «كوز تيگەن» دەپ تۇمار دا جازىپ بەرگەن، - دەپ ايەلىنە زەكىگەندەي ءبىر قاراپ قويدى نۇرتازا.
- «قىرتتى ەزگەن جەڭەدى، ەزگەندى قۇدايدان بەزگەن جەڭەدى» دەگەن وسى عوي! اتام زامانداعى بىردەمەلەردى كوشكەن جۇرتتان جۇرىن تەرگەندەي مىجي بەرۋ نەگە كەرەك!- دەپ قىزاراقتاي قالعان ءىسلام قابا ساقالىن سىلاي بەردى. نۇرتازا
ونى ەستىمەگەنگە سالىپ، تۇردىبەككە بۇرىلدى:
- سەن بىلەسىڭ عوي، كەيىن سول ات قالاي بولدى؟
بۇل ىستەن تولىق حابارى بار تۇردىبەك:
- ە، ول ات كەيىن دە جاقسى بولماي، اكەسىنىڭ اسىنا سويىلعان، - دەدى. نۇرتازا ءىسلامنىڭ الدىنا شاي شىنىنى قويىپ جاتىپ:
- ءىم، جيرەن جورعانىڭ باسىنا دا قۇراندى ءوزىڭ وقىعان ەكەنسىڭ عوي!- دەپ تاعى جەلكەلەي جونەلدى. وسى ءبىر قىساپ وتىرعان قىسپاقتان قۇتىلعىسى كەلگەن ءىسلام ءسوزدى باسقا جاققا بۇرعىسى كەلىپ:
- اۋداننىڭ قايسى بولىمىندە ىستەيسىز؟ - دەپ باعانادان سوزگە ارالاسپاي وتىرعان قايساعا قارادى.
- قاعاز جاساۋ زاۋىتىندا ىستەيمىن. زاۋىتىمىزدىڭ ءبىر قورا مالى بار ەدى، سوعان كوممۋنادان جايلاۋ سۇراپ كەلىپ وتىرمىن، - دەپ جىلى ءجۇز، سىپاي سوزبەن جاۋاپ بەردى. «قاعاز جاساۋ زاۋىتى» دەگەن ءسوز شىققاندا ءىسلامنىڭ مىنا ءبىر قىلىعى ەسىنە تۇسكەن نۇرتازا تىنىش وتىرماي:
- مولدا، ەستىپ وتىرسىڭ با، مىنا جىگىت نە دەپ وتىر؟ سەن قاعاز مەككە- مەدينەدەن شىعاتىن قاسيەتتى نارسە، مۇنى اياققا باسۋعا، كەلسە- كەلمەس نارسەگە ىستەتۋگە بولمايدى، قاعازدى ۇستاعاندا الدىمەن «ءبىسمىللا» دەپ ۇستاۋ كەرەك دەمەۋشى مە ەدىڭ؟ قاعاز جاساۋ زاۋىتىنداعى جۇمىسشىلار كۇنى بويى قاعاز جاسايدى، سوندا وعان قانشا ءبىسمىللا كەتەدى؟ - دەپ كۇلە قادالدى.
ءىسلام راسىندا دا كوپ وقىماعان نادان، اۋىلداعى جاتتاما-شالا مولدانىڭ ءبىرى. ول كەيدە ءوزى وسىلاي بولار دەگەن وي مەجەسىن باسقالارعا «شاريعات» دەپ سويلەيتىن، ءىسلامدا جاتتاما ناماز، جاتتاما قۇران عانا بار. ونىڭ ماعىناسىن ءوزى دە تۇسىنبەيدى. ول كەيىن عانا حالىقتىڭ ساناسى ءوسىپ، ويلارى ازات بولعان كەزدە كوپتىڭ «دۇمشە مولدا ءدىن بۇزار» دەيتىن ادىلەتتى، ىسجۇزىندىك ومىردەن قورىتىلعان سوزدەرىنەن قاتتى يمەنەتىن بولعان. ءىسلام نۇرتازانىڭ جاڭاعى ءسوزىن ەستىپ، ءوزىنىڭ قايسادان ءجون سۇراعانىنا وكىنىپ وتىر. ول سۇراعانى كەرىسىنشە ءوزىن وماقاستىرىپ وتىر. ول قۇتىلۋدىڭ جولىن تاپقانداي:
- بۇرىن مەن باسقالاردى نادان، ءوزىمدى ءبىلىمدى ساناۋشى ەدىم. «سوقىر تاۋىققا ءبارى بيداي» دەيتىن انىق قابىلەتسىز سوقىر تاۋىق ءوزىم ەكەم، مەن «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» بولىپ كەلىپپىن، - دەپ شىنىمەن سىر ىرىكپەي ايتسا دا، ءبىر جاعىنان نۇرتازانىڭ تاعى دا ءبىر ازىلگە وراپ اياعىنان الىپ، كۇلمەتىن
اشىپ تاستاۋىنان قۇتىلعىسى كەلدى، - ءوتىپ كەتكەن كونە ەسەپتى نە قىلاسىڭ، - دەپ جابىرقاعانداي بولدى. ءىسلامنىڭ وسى كۇيگە ءتۇسىپ مۇسۇرەگەنىنە جانى اشىدا ما، نۇرتازا دا ۇندەمەدى. شاي تاۋسىلىپ، داستارحان جيىلا بەرگەندە «سويلەپ ۇيرەنگەن اۋىز جىبىرىن قويمايدى» دەگەندەي ول سىڭار قولىمەن «اللاۋاقبار» دەپ بەتىن كەلتە سيپاي بەرگەندە، داستارحان جيىپ جاتقان ايەل داستارحاندى قايتا جايىپ، قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاپ:
- ەت بولسا ەكى قولمەن، شاي بولسا سىڭار قولمەن باتا بەرۋدى قايسى كىتاپتان كوردىڭ، قايتادان قوس قولداپ باتا بەر!- دەپ تۇرىپ الدى. نۇرتازا مەن تۇردىبەك ماز بولىپ كۇلىپ جاتىر.
بۇل قىلىقتاردى قايسا جاراتپادى. نۇرتازا سياقتى ادامنىڭ وسىنشا ۇشقالاق، وسىنشا داربازا بولۋىن ۇناتپاي، «مىناۋ قىزمەتتە دە كەسكىن بولام دەپ اسىرىپ جىبەرەتىن جان- اۋ. ورىنسىز قىلىق. مىنا ءىسلام ونىڭ جەزدەسى بولسا ءبىر ءسارى، ءتىپتى انا ايەلىنىڭ ءسوزى نەتكەن كەسەك، اسقان كوڭىل- اۋ!» دەپ وتىر ىشىنەن. قايسا مەن تۇردىبەك اتتارىنا قونىپ، كەلگەن ىزدەرىمەن جولعا ءتۇستى. اۋىلدان ۇزاي بەرە قايسا ارتىنا ءبىر قاراپ الىپ:
- نۇرتازا بريگادير قانداي ادام؟ ءسوز لامدەرىنەن قاراعاندا اناۋ وتىرعان ۇلكەن ادامعا ءبىر نارازىلىعى بار سياقتى عوي؟
تۇردىبەك وعان ءتۇسىندىرىپ وتىرماي، قايتا وزىنە سۇراق قويدى:
- قالاي، مۇنى سۇراۋىڭنىڭ ءمانى نە؟
- نۇرتازا بريگادير نە ءۇشىن وزىنەن جاسى ۇلكەن ادامعا قالاي بولسا سولاي سويلەيدى؟
مۇنى ەستىگەن تۇردىبەك قارقىلداي كۇلدى.
- سەنىڭشە، نۇرتازا بريگادير ەكەۋىمىزدىڭ قايسىمىزدىڭ جاسىمىز ۇلكەن؟
- ارينە، ءسىزدىڭ جاسىڭىز ۇلكەن.
- ولاي ەمەس، - دەدى تۇردىبەك باسىن شايقاپ، - سەن بىرەۋدىڭ ساقالىنا، بىرەۋدىڭ شاشىنىڭ اق- قاراسىنا قاراپ ايىرما. نۇرتازا بريگادير مەنەن باقانداي جەتى جاس ۇلكەن. انا ءىسلام ەكەۋى داڭ قۇرداس. قۇرداس ەل دە ەمەس، جاۋ دا ەمەس. ەل ەمەس بولاتىنى ولار ءبىرىن- ءبىرى سىندىرۋعا قۇمار، جاۋ دا ەمەس بولاتىنى كورمەسە ساعىنادى، ولىمگە قاۋىپ- قاتەرگە قيمايدى. مىنا ءىسلام مورت، دويىر ادام، تەك قۇرداستار ويناۋشى ەدى دەگەنى بولماسا، ءبىر اۋىز قالجىڭدى باسىنان اسىرعىسى كەلمەيدى. ول ەرتەدەن ازىراق ءدىني وقۋ وقىپ جاسىنان ەل ىشىندە مولدا اتانعان. ال نۇرتازا جاڭا مەكتەپتە وقىعان. كەيىن اۋىلدا مۇعالىم بولعان، سانالى دا، ءتىلدى، اۋىزدى، قالجىڭعا ورامدى ادام. ءبىرى دۇنيەگە يدەياليستىك تۇرعىدان قاراسا، ءبىرى ماتەرياليستىك تۇرعىدان قارايدى. ءىسلام دۇنيەقور، ابىرويشىل جان، نۇرتازا ونىڭ كەرىسىنشە بارىنا قاناعات قىلاتىن، اق جارقىن، تۋراشىل ادام، كەيىن وسى قۇرداسى ءىسلامنىڭ كەسىرىنەن قىزمەتتەن ايدالىپ، تۇرمەگە دە جاتتى. شاپكىسىن كوتەرىپ، جاعاسىن اعىتىپ، اتىنا جامباستاي وتىرعان قايسا تۇردىبەككە تاياي بەردى.
- جا، تۇرمەگە قالاي ءتۇسىپ ءجۇر؟
تۇردىبەك قارا مۇرتىن ءبىر سىلاپ الدى دا:
- جول قىسقارسىن، وندا مەن اڭگىمەنى باستان باستايىن، - دەدى الدىنا كوز جىبەرىپ.
II
كوبەلەك ءتۇستى كوڭىلدى كوكتەم. مامىر ايىنىڭ مايدا- شۋاق لەبى جان بىتكەندى جادىراتىپ، كوڭىل- كۇيلەرىن كوتەرە قىتىقتايدى. قۇرت- قۇمىرسقالار دا تىرباڭداپ تىرشىلىك ەتەدى. توبىنان ءبولىنىپ وڭاشالانعان كەكىلىكتەر دە جۇبىمەن جورعالاپ بۇتا اراسىن كەزىپ ءجۇر. جۇپ- جۇپ بولىنگەن الۋان ءتۇستى كوبەلەكتەر ءبىرىن- ءبىرى قۋالاپ، دوڭگەلەنە اسپانعا ورلەپ بارىپ، قايتا قۇيىلىپ كەلىپ گۇلگە قونىپ، ەنتىككەندەي قاناتتارىن جالپ- جالپ ەتكىزەدى. ار اۋىلدىڭ تۇسىنان وتكەندە كوبەلەكتەي گۇلدى كويلەك كيگەن قىز- كەلىنشەكتەر بۇرالا باسىپ مىنا ۇيدەن شىعىپ، انا ۇيگە كىرەدى. كەيبىر ۇيلەردىڭ سىرتىندا ءبىرىن-ءبىرى شىمشىلاپ، سىقىلىقتاي كۇلەدى. جان- جانۋار ءبارى دە ماز، جاسىل جەلەك جامىلعان توعاي اراسىنان بۇلبۇل ان شىرقاسا، قىراتتان بوزتورعاي مەن جىلقىشى تورعاي دا الۋان ءتۇرلى ءۇن قوسادى. ءومىردىڭ وسى ءبىر ەركىن مەزگىلىنە ءبارى دە ماز، ءبارى دە رازى. وسى كورىنىستەردى كوزدەن كەشىرىپ تۇردىبەك پەن قايسا قاتارلاسا كەزەڭگە شىقتى.
- 1945 -جىل - وسى وڭىردە ۇمىتىلمايتىن ايتا قالسىن ءبىر جىل بولدى. اۋىلعا جۇقپالى سارى سۇزەك كەلىپ، قايسى اۋىل، قايسى ءۇي بولسىن بىلقىلداعان اۋرۋ، كەيبىر ۇيلەردە تۇندىك اشۋعا دا ادام شىقپادى. ءتىپتى كەيبىر ۇيلەردىڭ ءتۇتىنى ءوشتى. وسى كەزدە نۇرتازا اۋىلدا مۇعالىم بولاتىن، - دەپ باستاعان اڭگىمەسىن ايانىشپەن تىڭداپ قاباعى تاس ءتۇيىلىپ كەلە جاتقان قايسا:
- وندا اۋىلدا دارىگەر جوق پا؟ - دەپ ونىڭ ءسوزىن بولە سۇرادى، كەيىندەپ بارا جاتقان اتىن تەبىنىپ قالىپ.
- ويبۋ! ول كەزدە اۋىلدا دارىگەر نە قىلسىن. ەلدە وسىنداي مۇشكىل حال پايدا بولعاندا دارىگەرگە بارىپ ەمدەلۋگە دە ەشكىم شىقپادى. وندا ءوزىم دە دارىگەرگە سەنىپ جۇرگەم جوق. «قۇدايسىز قۋراي سىنبايدى»، «اللانىڭ جازۋىنان اسپايدى»، اۋىرىپ قالساق تا، مال باقساق تا «قۇداي ساقتايدى» دەپ كۇزەتشىنى مىقتىدان قويىپ جۇرگەن كەزىمىز بولاتىن. نۇرتازا جاعدايدىڭ اۋىرلاپ بارا جاتقانىن كورىپ، قالىڭ قاۋىم اتىنان ارىز جازىپ، اۋداننان ءبىر دارىگەر اكەلدىرىپ ونى ءوز ۇيىنە ورنالاستىرىپ، حالىق ىشىندە ەمدەۋدى جۇرگىزدى. اۋرۋلارعا ۋكول قويىپ، ءدارى بەردى. عىلىم قاشاندا عىلىم عوي. كورگەن ادامداردان وتە جۇبىنا جەتىپ كەتكەندەرى بولماسا، ءولىم- ءجىتىم بۇرىنعىدان ازايىپ قالدى. ءىسلامنىڭ ەسىك الدىنا توپىرلاپ كەلىپ «دۇعا»، «ىشىرتكى» جازدىراتىن، جانازاعا شاقىراتىندار بارعان سايىن ازايا ءتۇستى. شىندىقتى ىسجۇزىنەن كورگەن قالىڭ قاۋىم دارىگەر جاققا اۋنادى. مۇنى كورگەن ءىسلام بۇعان قاتتى نارازى بولدى، - دەگەندە شىدامى توزعان قايسا تۇردىبەكتىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
- راس، ءىشى تار، ءناپسىسى زور ادام ەكەن عوي، - دەدى جاراتپاي، - تەبەننەن تيىن، تيىننان تەڭگە تۋدىراتىن الاياق ساۋداگەر سياقتى ادام ەكەن-اۋ!
اڭگىمەنى قىسىراتپاي بىرىنەن- ءبىرىن تۋدىرىپ وتىراتىن اڭگىمەشى تۇردىبەك:
- باق كۇندەسسىز ادام وتە از عوي. دارىگەر كەلۋدەن بۇرىن اۋىلدا قالي دەگەن باقسى بولدى. نادان حالىق نە بىلەدى، اۋرۋعا سونى اكەلىپ، ويناتىپ، ۇشىقتاتىپ تا ءجۇردى. ءىسلام وعان قارسى بولىپ «سەندەر اللانىڭ جىبەرگەن حيكىمەتىنە جىن- شايتانمەن قارسى شىقتىڭدار، كۇناھار پەندە، بۇل كورىنەۋ اللانىڭ امىرىنە قارسىلىق» دەپ ءجۇرىپ ونى دا ساق ايعىرداي ساۋىرلاپ تاستادى. سوندا نۇرتازا «سەنەن باسقانىڭ تىلەۋى جاقسى، ول جازسا الادى، سەن ولسە الاسىڭ، سەن ءولىم تىلەيسىڭ» دەپ وتالىپ، قوپاعا ءتۇسىرىپ ءجۇردى.
- ءسويتىپ الگى دارىگەر نە بولدى؟ - دەپ قايسا اڭگىمە بەتىن بۇرىنعى ىزىنە تارتتى.
- سونىمەن ءىسلام ىشكى جاقتان وسەك تاراتىپ: «بارلىق ءىس اللانىڭ امىرىمەن بولادى. اللا تاعالا ءوزى جاراتقان تانگە «ىستىك» شانشىپ وڭاپ الامىن دەۋ اللاعا قارسىلىق بولماي نە؟ ءدارى دۇعالىق سياقتى اللانىڭ ءسوزى ەمەس، ونى ادام جاراتقان. ادام بولعاندا ءدىنى جات ادامدار جاساعان. ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز ءدارى ىشپەي- اق اللا جاراتقان اق تانىنە تاڭبا تۇسىرمەي- اق جاساپ كەلدىك. دارىگەردىڭ ەمدەۋى ءبىزدى اللانىڭ امىرىنەن، پايعامباردىڭ شاپاعاتىنان قاعادى» دەپ ەل ىشىندەگى اتقامىنەر بەدەلدىلەردىڭ دارىگەردەن بەتىن بۇرعىزدى. «وسىنى تاۋىپ جۇرگەن دىننەن ازعان، سيقىر وقۋ وقىعان اناۋ نۇرتازا قۋ يەك» دەپ ونى قوسا جامانداپ، اقىرى دارىگەر ءوزى دە اۋىرىپ قالاعا قايتىپ كەتتى. مومىن مالشىلار ءىسلامنىڭ جازعان قارا سياسى مەن كوك سياسىن ەزىپ ءىشىپ جاتا بەردى. وسىنى ءىسلام ءبىر جاعىنان كۇندەستىك دۇنيەقور ناپسىمەن ىستەسە، ەندى ءبىر جاعىنان ءوزىنىڭ شىنايى تانىمى دا سول بولاتىن. ءىسلام دۇعا ىشسە دە ساقايماي ساپار سالعانداردى «اللانىڭ جازۋى سولاي، ۋاقىتى بىتكەن» دەيدى. دارىگەر اۋىرىپ قالاعا كەتكەندە «مىنە، اللا تاعالا وعان قۇدىرەتىن كورسەتتى. ول ادام جازعاندى قويىپ ەندى ءوزىن دە ەمدەي المايدى» دەپ ءجۇردى. مومىن حالىق بۇعان دا سەندى. شىنىندا ءبىزدىڭ باسىمىز بىتەۋ، ويىمىز تۇيىق ەكەن عوي، - دەپ تۇردىبەك وتكەن ومىرىنە وكىنىپ اۋىر كۇرسىندى. ونىڭ وي تەڭىزىندە بالدىرعانداي بوي جەتىپ كەلە جاتقان 15 جاستاعى قىزى سول وي تەڭىزىنىڭ وركەشتەگەن تولقىنى اراسىنان جارق ەتە ءتۇستى. ول جان ۇزەر الدىندا، ەكى كوزى مولدىرەپ اكەسىنە قاراپ شاقىرعانداي ىم قاقتى. قاسىنا بارعاندا ەرىندەرى دىرىلدەپ، قارا كوزى جاساۋراپ، كەمسەڭدەي بەردى. الدە ءبىر نارسە ايتايىن دەسە دە ءتىلى كۇرمەلىپ سويلەي المادى. تۇردىبەك ىشىنەن «اتتەڭ، دال ازىرگىدەي زامان بولسا قىزىم ولمەگەن بولار ەدى- اۋ» دەپ ويلادى. جاڭاعى اۋىر كۇرسىنۋ وسى ارماننىڭ ىشتە جۇرەتىن قاسىرەت بورانى بولاتىن. تۇردىبەكتىڭ ءتۇيىلىپ، كەنەت تىنا قالعانىنا تاڭدانىپ، ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن:
- تۇكە، نە بولدى؟ الگى اڭگىمەڭىزدىڭ جالعاسى ءۇزىلىپ قالدى عوي، - دەگەندە تۇردىبەك ۇيقىدان وياعانداي باياۋ ۇنمەن:
- ە، باۋىر، وتكەن كۇننىڭ ايانىشتى ەرتەكتەرىن ايتا بەرسەڭ تۇگەمەيدى.. . ماقۇل مەن ساعان سول كەزدە ءوزىم كورگەن ءبىر ءىستى قوسا كەتەيىن. ءبىر كۇنى بالا- شاعاسى جوق، جاقىن وتىراتىن جالعىز جان، كەدەي كورشىمىز بايتاناس قايتىس بولدى. مەن وسى ءىسلام مولدانى جانازاعا شاقىرىپ باردىم. جانازاعا شاقىرۋشى ادام ۇيگە كىرمەي سىرتتا ات ۇستىندە تۇرىپ ايتاتىن ادەت بار. يت شۋلاپ، ات ءدۇبىرىن ەستىگەن مولدا ابدەن ادەتتەنىپ قالعان سياقتى. كەرگەن كەرەگەدەي قىزىل جيرەن ساقالىن قوس قولداپ تاراپ، شاپانىن جەلبەگەي جامىلىپ سىرتقا شىقتى. مەن سالەم بەرىپ حابار ايتقاندا، ول قولىن جايىپ، قۇپيا دۇعا وقىپ بەتىن سيپادى. اتى دا ەرتتەۋلى دايىن ەكەن. ول ايانىش بىلدىرگەندەي:
- بايتاناس اللانىڭ ادال قۇلى، ناعىز مۇسىلمان ەدى. اللا ونى جانناتقا شاقىرعان ەكەن عوي. جاسى ۇلكەن ادام، ءارى پاناسىز ونىڭ نامازىن وقىماسام بولا ما، بارايىن، ساۋاپ قوي. ول بايقۇستىڭ نامازىنا، ساداقاسىنا بەرەر قاراڭ- قۇراڭى بار ما ەدى؟ - دەپ سۇراعاندا، مەن ونىڭ ءتورت- بەس ۇساعى، ءبىر جىلقىسى بارىن ايتتىم. مولدا تاعى دا ەسىركەپ: «ءمۇساپىر ادام، ينشاللا، ونىڭ ورنى جۇماق. ول تۇندە قايتىس بولعان بولدى عوي، جۇماعا قارسى قايتىس بولىپتى. مەن ول ادامدى بۇرىندا جاقسى ادام دەۋشى ەدىم، جاقسى كۇنى ساپار شەككەن ەكەن» دەپ ەكى جەڭىن كيىپ ۇيىنە كىرىپ كەتتى دە، قامشىسىن الىپ سىرتقا شىعىپ، اتىنا مىنگەلى تۇرعاندا كەنەتتەن تەبىنگىسىن تەر باسىپ، تەمىر قارا كوك اتتىڭ تاناۋىنان جەل سوقتىرعان بىرەۋ جەتىپ كەلدى. ول ات ۇستىندە تۇرىپ «بايقارا باي قايتىس بولدى، سىزگە حابار جىبەردى» دەپ ەدى مەنىمەن بىرگە جۇرگەلى تۇرعان ءىسلام بايقارانىڭ قايتىس بولعانىن ەستىپ، بىردەن وزگەرىپ: «باي ءبىر قاسيەتتى، ابىرويلى ادام ەدى، بارماسام بولماس» دەپ الگى اداممەن ىلەسە جونەلمەكشى بولدى. مەن ءبىر جاعىنان ابىرجىپ، ءبىر جاعىنان ايقايلاپ «مولدا- ەكە، مەن الدىمەن حابارعا كەلدىم عوي. ءسىز جۇرگەلى تۇرعاندا كەلدى عوي
بۇل ادام. بارۋدىڭ ىلگەرى كەيىن رەتى بار شىعار؟ ءوزىڭىز جاڭا عانا «بايتاناس پاناسىز، ءمۇساپىر ادام، وعان بارۋ ساۋاپ» دەگەن ەدىڭىز عوي دەگەنىمدە، وعان ەشبىر سەبەپ ايتپاي تۇرىپ قالدى دا، ارتىنان: «باي وسى ءوڭىردىڭ قاسيەتتى ءبىر ادامى، ءتىرى كەزىندە جاقىن بايلانىسىمىز بار ەدى، دوس كوڭىلى دەگەن قيىن،
ماي وكشەمە دە جامان، موللا جالعىز مەن عانا ەمەس قوي، ناماز بىلەتىن بىرەۋدى شاقىرتىپ وقىتىڭدار. ەگەر مولدانىڭ ىڭعايى كەلمەسە، كۇن ىستىق، ادام شىدامايتىن بولسا ەكى- ءۇش كۇنگە ءقابىر ىشىنە امانات قويىپ تۇرىڭدار. مەن بايدىڭ نامازىن اقىرلاستىرىپ بارايىن» دەدى دە بايدىڭ حابارشىسىنا ىلەسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
باعانادان ءۇن- ءتۇنسىز تۇرعان قايسا مىنا سوزدەردى ەستىگەندە اشۋمەن اتىن شاۋجايعا ءبىر قاعىپ قالىپ:
- اللا، مىناۋ نە دەگەن دۇنيەقور ادام!- دەپ تاڭ قالدى.
تۇردىبەك ءسوزىن قايتا جالعاپ:
- ءبىز ءمايىتتى ەكى كۇن تۇرعىزدىق. ادامنىڭ ءىشى كەۋىپ جارىلارمان بولدى. نۇرتازا ات شاپتىرىپ كەدەيلىكتەن اتى شىقپاي جۇرگەن ءبىر مولدانى الدىرىپ نامازىن شىعارىپ جەرلەدىك. جاماعايىن كەدەي تۋىستارى كوپ ەكەن. ولار «ءنازىر- شىراعىن ءوزىمىز بەرەمىز، مىنا اتىن نامازىنا ۇستايىق، پەديا، تالقىسىنا انا ۇساق مالىن بەرەيىك» دەگەن سوڭ جيىلعان جۇرت ماقۇل كوردى. جۇزىكتەي ويناقى جيرەن بەستىنى باعانا نامازىن وقىعان مولدا جەتەلەپ كەتىپ بارا جاتقاندا، نۇرتازا «مۇنان كەيىن كەدەيدىڭ مولداسى ءوزىڭ بول، جيرەن بەستىنى ءمىنىپ ءىسلامنىڭ ۇيىنە ءبىر بار، انا قارنىنداعى مايىنا شىج ەتىپ ءبىر
ءورت كەتسىن! باي- باي! ماي- ماي! دەپ وڭەشى ءۇزىلىپ كەتكەنىمەن، بايقارانىڭ قۋ ۇلدارى ءتورت- بەس مولدانى ءبىر اۋرۋ اتانعا مىنگەستىرمەسە ادام كورگەنىم وتىرىك!» دەدى. راسىندا بايدان پايدا قۇتىلا ما. بايقارانىڭ جانازا، ىسقاتى ءۇشىن ءىسلام باستاعان ءتورت مولداعا ءبىر تۇيە قويىپتى. بۇل قاتپا تۇيەنى ءتورت مولدا «سەن ال، سەن العا» كەلىپ اقىرى تۇيەنى ءتورت تايىنشاعا باعالاپ، ءبىر مولدا الىپتى دا قالعان ۇشەۋىنە ءۇش تايىنشا بەرىپتى. كەيىن الگى كەدەي مولدانىڭ استىنان جيرەن اتتى كورگەن ءىسلام جارىلا جازداپ: «بايتاناس نامازسىز كومىلىپتى. انا شەتەلدىڭ توتە وقۋىمەن وقىعان نۇرتازا بايتاناستى شەتەلدەرشە جەرلەپتى» دەگەن وسەكتەردى دە تاراتتى. ءبىراق نامازىنا قاتىناسقان قاۋىم وعان سەنبەگەن سوڭ بارىپ ەرىكسىز باسىلدى.
- ءىسلام مولدا نۇرتازاعا نەگە ءوش؟ ناماز وقىمايسىڭ دەي مە، جوق باسقاداي سەبەپ بار ما، الگى «قۇرداستىڭ قۇدايى ءبىر» دەيتىن ءسوز قايدا؟
- اي، باۋىرىم- اي! ول قۇرداستار باسقا قۇرداستار عوي. نۇرتازا ناعىز قۇرداستارشا وينايدى. ونى ءىسلام ابىرويىمدى توكتىڭ دەپ دۇشپان كورەدى. بولماسا نۇرتازادان باسقا قازاقتىڭ نامازدى جىرعاتىپ جۇرگەنى جوق. جازدىڭ كۇنى بولسا كەرەك. نۇرتازا ءبىر كۇنى كەشكە تاياۋ، باعانا بايقارا باي دەدىك قوي، سونىڭ اۋىلىنا كەلە جاتسا، بايقارا توبە باسىندا ازان شاقىرىپ تۇر ەكەن، ازاننىڭ ورتاسىنا كەلە بەتتە جاتقان قويى ءدۇر ەتىپ ۇرىككەنىن كورىپ، اۋىلعا قاراپ، «اي، انا مالدىڭ الدىندا ادام بار ما!» دەپ قويىپ، ازانىن
قايتا جالعاپتى. مۇنى كەيىن نۇرتازا «ءىسلام مولدا سولاي دەپتى» دەپ شىعارىپ العان. وسى سياقتى ىستەردى اكەلىپ ءىسلامعا تاڭادى. مۇنى ەستىگەن ءىسلامنىڭ جانى شىعادى.
نۇرتازا ويناقى ادام، وتىرعان جەرى جىر- دۋمان، ولەڭدى ويدان سوعادى، دومبىراعا قانداي دەسەڭىزشى! سوندىقتان ساۋىقشىل جاستار ونىڭ قاسىنان قالمايدى. ءىسلام مۇنى جاراتپايدى. ان مەن كۇيدى «سايتاننىڭ ءىسى» دەپ ءوزى جاس بولسا دا جاراتپايدى. نۇرتازا ونىڭ وسىنداي قىلىقتارىن سىقاق ەتىپ، شيقانىنا اسىق قىزدىرىپ باسادى. ءىسلام شاريعاتپەن قورقىتامىن دەيدى، نۇرتازا ونى قالجىڭمەن قاريدى. ءىسلام كەكپەنەن سويلەيدى، نۇرتازا قالجىڭ ەپپەنەن سويلەيدى. ەكەۋىنىڭ ارازدىعى وسى.
III
ەكى اتتى ويعا قاراي ويىسقان سايىن كوكتەم سامالى دەم العانداي دەمىن ىشىنە تارتىپ تىنىپ بارادى. تەر باسقان اتتار دا ءجيى پىسقىرىپ، يزەكتەپ كەلەدى. كەيدە تۇرا قالىپ تاناۋلارىن تىزەسىنە ۇيكەيدى.
- اعاسى، اڭگىمەنى جاقسى ايتادى ەكەنسىز، قۇلاق قۇرىشىم ءالى قانباي كەلەدى. ايىرىلىسار جەر دە از قالدى. ەستەلىك بولىپ ەستە قالسىن. تاعى دا اڭگىمەڭىزدى قوزعاي وتىرىڭىز، - دەپ ءوتىندى قايسا.
- ىنىشەك، اڭگىمە قۇمارلىعىڭا قاراعاندا سەنىڭ دە جيىپ- تەرگەنىڭ از ەمەس بولۋ كەرەك. «بىرەۋدىڭ جاياسىن جەسەڭ، ۇشاسىن سايلا» دەگەن بار.
- ارنالى وزەن اعىپ جاتسا، ونىڭ بويىنا قۇدىق قازۋدىڭ قانشا قاجەتى بولسىن، ايتا بەرىڭىز، - دەپ ونان ارى جابىستى قايسا.
- بولادى، قولقالاي بەردىڭ عوي. «ءىسلامنىڭ قۇرداسى» دەپ اڭگىمە ەتىپ ايتا جۇرەرسىڭ. اڭگىمەنى تاعى دا سول ەكى قۇرداستان باستايىن. ەل جايلاۋدان ءتۇسىپ، كۇن سالقىن تارتا، سارى سۇزەكتىڭ بەتى قايتىپ، ەل ەسىن جيىپ سەيىلە باستادى. مىنا بەلاعاش دەگەن جەردە اۋىل ءجيى قونىپ ولگەندەرگە اس بەردى. بايقارانىڭ اسىن بەرگەن كۇنى مەن ءىسلام مولدالار تۇسكەن ۇيدە بولدىم. ول ۇيگە قاسىندا بىرنەشە جاستار بار نۇرتازاكىردى. ۇيدە وتىرعان جاستار سىرىلىپ جوعارى جاقتان الا نۇرتازاعا ورىن بەردىك. ءتور الدىندا توبەدەي بولىپ شالقالاپ وتىرعان ءىسلام دا باسىن كوتەرىپ سالەم الدى. نۇرتازا مۇعالىم ساقال- مۇرتىن سايتان تايىپ جىعىلعانداي جاپ- جالتىر قىپ قىرىپ تاستاپتى. مۇنى كورگەن ءىسلام تىنىش وتىرماي:
- بالا- شاعاڭ امان با، قۋ يەك؟ - دەپ ەدى، نۇرتازا ويلانباي:
- اللاعا شۇكىر، ءجۇن يەك! - دەگەندە ساقالى بارى دا، جوعى دا دۋ كۇلدى. ءىسلام ساقالىن سيپايىن دەگەن قولىن ەرىكسىز ءتۇسىرىپ جىبەردى. «ءجۇن يەك» دەسە دەگەندەي، جاسى وتىزدار شاماسىنداعى «ءىسلامنىڭ ساقالى» ءارى ۇزىن، ءارى قويۋ بولاتىن. مولدانىڭ قاسىندا توردە وتىرعان كوسە ورازبەك باي سەمىز دەنەسى سەلكىلدەي راقاتتانا كۇلە بەردى. ول نۇرتازانىڭ سوزىنە رازى بولعان سياقتى. الدىنداعى قىمىز شىنىسىن ۇسىنىپ جاتىپ:
- اي، مۇعالىم سەن قۇرداسىڭا قالجىڭداعان بولىپ، مىنا اقساقالداردى دا قىرقاي شالىپ الدىڭ با، قالاي؟ - دەپ نۇرتازاعا كوزىن قىسىپ قويدى.
- ولاي ەمەس، باي- ەكە، ات اينالىپ قازىعىن تاپقانداي مەنىڭ دە وعىم تيەتىن نىسانام اشىق قوي. «قيسىقتى تۇزەيتىن تەز» دەيتىن ماقال دا بار. سيلايتۇعىن ساقال دا بار، مەنىڭ ءسوزىمنىڭ ارناۋلى عانا يەسى بار، ىلگىشى جوق. ۇلكەندەردىڭ ءبىر ءسوزى بار عوي «ءسوز كەزەگى كەلگەندە ايتپاساڭ، ءسوزدىڭ اكەسى ولەدى» دەيتىن. مەنىكى سول عانا، - دەدى جايدارى عانا كۇلىپ.
توردە وتىرعان ءبىر اقساقال ورازبەك بايعا قاراپ:
- قۇرداس ەل دە ەمەس، جاۋ دا ەمەس دەگەن بار عوي، قۇرداستاردىڭ ازىلىندە ءبىزدىڭ بۇيىمتايىمىز قانشا؟ - دەدى.
ءىسلام نۇرتازانى نۇسقاپ:
- بارلىعىڭىز كورىپ وتىرسىزدار، بۇل ءبىر جۇگەنسىز بەيپىل اۋىز، كەشكە دەيىن باققانى قۋ ءسوز، سوندىقتان ىشكەن- جەگەنى دە بويىنا قونىپ، شىرايىنا شىر جۇقپايدى. قاشان كورسەڭ جۇرتتا قالعان قۋ قازىقتاي قۋرايدى دا جۇرەدى، - دەپ وسى ءسوزدى تاۋىپ ايتقان شىعارمىن دەگەندەي قارقىلداپ كۇلدى. وزىنەن
باسقا ەزۋ تارتقان جان بولمادى. نۇرتازا ونىڭ ءۇش قالتالى قارا شاپانعا سيماي ىركىلدەپ وتىرعان دەنەسىنە قاراپ:
- ونىڭ راس. «جۇت جىلى قارعا سەمىز، ءولىمدى جىلى مولدا سەمىز» . بيىلعى كەلگەن سارى سۇزەك ساعان جاقتى، ار كۇنىڭ تايىنشادان تۇسپەدى. ق ۇلىندايتىن بيەدەي قارنىڭ اناۋ سالاقتاپ تۇرعان. انا تۇيمەلەرىڭ قىسىپ تۇر عوي، بۋلىقپاي اعىتىپ قوي، - دەپ وتىرعان جۇرتتى تاعى دۋ كۇلدىردى.
ءىسلام قايناعان سۋعا تۇسكەن وكپەدەي قانى تارتىلىپ:
- ەي، جىرىق ەرىن، جاپ اۋزىڭدى! - دەدى، كومەك سۇراعانداي كوزىن قاسىندا وتىرعان ورازبەككە توڭكەردى. نۇرتازا ءىلىپ اكەتىپ:
- باسىڭدا اقىل بولماسا، ەكى كوز مۇرىننىڭ ءۇستىن دە كورە المايدى، - دەگەندە وتالىپ قوپاعا تۇسكەن ءىسلام:
- اي ءدىنسىز، ۇيات بولساشى سەندە، - دەدى سوزدەن ابدەن تۇرالاپ. مۇنىسى سەندە ءدىن بولسا، مولدامەن جاعالاسپاعان بولار ەدىڭ دەگەنى سياقتى. نۇرتازا سىقىلىقتاپ كۇلىپ:
- مولدا، سەن سۇزەتىن تەكە كوزدەنىپ اشۋعا باسپا، بۇرىن ەكەۋمىز سياقتى ءبىر مولدا مەن ءبىر ۇرى كەز بولىپ قالىپتى. ولار اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا كۇنى بىتكەندەردى الايىن دەپ «جان العىش ازىرەيىل» ەل ارالاپ ءجۇرىپ، بۇلارعا كەز
بولا كەتىپتى. سوندا مولدا تۇرىپ «مەن جاسىمنان قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، ەكى تىزەم تەسىلگەنشە ناماز وقىدىم، ورنىم جۇماقتىڭ قاي جەرىندە ەكەن؟» دەپتى. الگى ۇرى: «مەنىڭ ماڭدايىم جاينامازعا ءتيىپ كورگەن جوق. ىستەگەنىم ۇرلىق، قىلعانىم زيان، مەنىڭ ورنىم توزاقتىڭ قاي جەرىندە ەكەن؟» دەپ سۇراپتى. كۇپىرلىك قىلعان مولدا توزاققا، ءوز قىلمىسىن تانىعان ۇرى جۇماققا كىرىپتى، - دەپ ەدى، سەمىز ءىسلام ماي باسىپ كەتكەن قىسقا مويىنىن ەكى جاققا بۇرىپ، ساقالدى يەگىن كوتەرىپ، بۋىنىپ بارا جاتقانداي- اق كويلەگىنىڭ جاعاسىن اعىتىپ، تاعى دا كونە كۇشكە باسىپ:
- بايتاناستى نامازسىز كومگىزگەن كۇناڭ ءۇشىن شاريعات ۇكىمى بويىنشا، سەنى قىرىق كەسەكپەن شالما كەسەك ەتىپ ءولتىرۋ كەرەك، - دەپ سەمىز باسى جوسامەن بوياعان شەلەكتەي قىزارىپ كەتتى.
- نامازسىز كومىلدى دەپ كىم ايتادى؟ - دەپ نۇرتازا دا قادالا ءتۇستى. نۇرتازالار جىگىت قوي، سول كەزدە باي مەن بيلەردەن، ءتىپتى، سول كەزدەگى ۇكىمەتتەن يمەنبەيتىن. اشۋعا ابدەن سىزداپ العان ءىسلام:
- قانە، نامازىن كىم وقىدى؟ - دەگەندە ءىسلامدى ودان ءارى وتقا تۇسىرگىسى كەلگەن نۇرتازا:
- مەن وقىدىم، - دەدى ىركىلمەستەن. بايتاناسقا نۇرعالي موللا ناماز وقىعانىن كورگەندەر مەن ەستىگەندەر قايران قالدى.
- نە دەپ وقىدىڭ؟ - دەپ ءىسلام ەندى سۇرىنەرسىڭ دەگەندەي قوماقتانا قاقىرىنىپ قويدى.
جا، ول بىلاي:
«مولاسى جوق كەدەيمىز،
بۇل ومىرگە وگەيمىز.
بايتاناس قالىپ جايىنا،
ءىسلام كەتتى بايىنا.
شاقىرساق ءىسلام كەلمەدى،
جانازا وقىپ بەرمەدى،
ساۋاپ دەۋدى بىلمەدى،
كەدەيدى كوزگە ىلمەدى.
اي، اللا! راحىم- شاپاعات ەتە گور،
بايتاناسقا جۇماقتان ورىن بەر.
ارابشانى بىلمەيمىز،
قازاقشا تىلەك تىلەيمىز.
قازاقشا دا اللا ۇعارسىز،
بولماسا ءىسلام بارعاندا سۇرارسىز!» - دەپ وقىدىم دەگەندە مۇنىڭ وتىرىك ەكەنىن، نامازىن نۇرعالي وقىعانىن بىلەتىندەر مەن جاستار جاعى كۇلىپ جاتىر. ءنۇرعاليدىڭ جانازا شىعارعانىنان حابارسىز قارتتار ءبىر- بىرىنە قاراپ، تىكسىنىپ قالدى دا، ءىسلامعا جاپاقتاي بەردى. ءىسلام جاعاسىن ۇستاپ:
- تاۋبە، تاۋبە! و، كۇناھار پەندە! مىنانى قايتىپ مۇسىلمان دەۋگە بولادى. سەن «دۇعا» ورنىنا قازاقشا سويلەسەڭ، ول قايتىپ قابىل بولادى، كۇناھارسىڭ!- دەپ قادالدى.
- ەي، مولدا، «دۇعا» دەگەن «تىلەك» دەگەن ءسوز. مۇنى قايسى تىلمەن تىلەسەڭ دە بولىپ جاتىر. ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتقان اللا قازاق ءتىلىن بىلمەيدى دەسەڭ، الدىمەن سەن كۇناھارسىڭ. ءبىزدىڭ اقىلدى دەگەن شەشەمىز مولدادان ناماز ۇيرەنەم دەپ ءتىلى دە كەلمەي، ەش نارسە ۇعا الماپتى. سونان سوڭ ءوزى قۇراپ «اق قويدىڭ كەۋدەسى، قارا قويدىڭ كەۋدەسى، مەن قۇدايدىڭ پەندەسى، جىلقىشىنىڭ قوسى، مۇحامەد قۇداي دوسى، بار بىلگەنىم وسى» دەپ وقيدى ەكەن. كەيىن تاتار قازىرەتتەن سۇراعاندا «كوڭىلى ءتۇزۋ، نيەتى دۇرىس بولسا، بولادى» دەپتى. سەن سول قازىرەتتەن ارتىق بىلەسىڭ بە؟ - دەپ مولدانىڭ اۋزىن اشتىرمادى. قىسىلىپ قالعان ءىسلام ەندى مىنا جاقتان سۇرىندىرمەك بولىپ:
- سەن اقىماق، حايۋان نە بىلەسىڭ، مىنە، پايعامبار جاسىنا كەلدىك، ءالى ساقال- مۇرتتى قىرىپ، قۇدايعا كۇناھار بولىپ قارسىلىق جاسايسىڭ. ساقالدىڭ ءبىر تال تۇگىنىڭ تۇبىندە بىردەن پەرىشتە بولادى، - دەپ ەدى، نۇرتازا ساقىلداي كۇلىپ:
- باسقاڭ راس بولسا دا، دال وسىنىڭ وتىرىك، مەن پەرىشتەنىڭ ۇياسىن بۇزعان- اق بولايىن، سوندا ورازبەك باي دا پەرىشتە بولماعانى ما؟! - دەپ ورازبەكتى وزىنە وداققىپ تارتتى، - وتىرىكتىڭ وزىنە سەنبە، ەبىنە سەن دەگەن. پەرىشتەلەر ون سەگىز مىڭ عالامنان مەكەن تابا الماي ساقال مەن مۇرتتىڭ ءتۇبىن مەكەن ەتتى دەسەڭ كىم سەنەدى. پەرىشتەنىڭ دە سانى بار شىعار. ورازبەك باي ەكەۋمىزدى شىعارىپ تاستاعاندا ساقالدىلار از با؟ ءتىپتى ءبىر وزىڭدە نەشە مىڭ پەرىشتە قوناقتاپ وتىرعان جوق پا؟ بۇل بۇتىندەي وتىرىك، - دەدى. ىشتەي قۇسالانىپ وتىرعان ورازبەك مولداعا سىرتىن بەرىپ:
- قازاقتىڭ «ورتەيتۇعىن كىتاپ بار، ولتىرەتىن مولدا بار» دەگەنى وسىنداي شالا مولدالاردىڭ وتىرىك شاريعاتىنان شىققان- اۋ، - دەدى تىرسىلداپ. وتىرعاندار وسى ءبىر ايتىلعان جۇيەلى سوزدەرگە دۋ كۇلدى. ءىسلام نۇرتازانى مۇقاتامىن دەپ ورازبەك بايدىڭ شابىنا شوق ءتۇسىرىپ العانىنا وكىنىپ وتىرعانداي كورىندى.
انا جاقتان ءبىر جاس جىگىت:
- وندا ايەل بايقۇستا پەرىشتە دە جوق بولدى عوي، - دەدى داۋىستاپ. تاعى ءبىر جىگىت:
- سودىر جىگىت ەلدى بۇزار، شالا مولدا ءدىن بۇزادى، - دەپ ەدى، ءىسلام اربادان بۇزىلعان اتكوزدەنىپ، شاتىناپ ورىنان تۇرەگەلدى دە:
- كەتەم، مىنامەن ءبىر داستارحاندا وتىرىپ تاماق جەۋگە بولمايدى، - دەپ جۇرۋگە وڭتايلاندى. توردە وتىرعان ۇلكەندەردىڭ ورازبەك بايدان باسقالارى «وتىرىڭىز، وتىرىڭىز» دەپ ەتەك- جەڭىنە جابىسىپ جىك- جاپپار بولدى. كەيبىرەۋلەرى «اي شىركىن، قۇرداستىق- اي، بەتىڭ- ءجۇزىڭ بار دەمەيدى» دەپ جاتتى.
قۇرداسىن وسىنشا جەلكەلەپ، رەنجىتىپ العانىنا نۇرتازا دا وكىندى بىلەم:
- بولدى، وتىر! ءبىر جىل تۋعان ءتول بولعان سوڭ، سەنىڭ ءسوزىڭدى باسىمنان اسىرعىم كەلمەيدى. ءوزىڭ دە اياعىنا قان تۇسكەن سۇرىنشەك اتتاي جازىق جەردە دە سۇرىنە بەرەسىڭ. سەن وتىر. ارامسىنساڭ، مەن باسقا ۇيگە شىعايىن، - دەدى دە، يىعىنان باسىپ وتىرعىزدى. نۇرتازا جۇرە بەرگەندە:
- وتىر، مۇعالىم! - دەدى ورازبەك باي.
- جوق، باي- ەكە، مەن بار جەردە بۇعان تىنىشتىق جوق، تاعى دا قاعىسىپ قالامىز، مىناۋ كىشكەنە دەمالسىن، - دەپ شىعىپ كەتتى. جاستار توبى ىلەسە جونەلدىك.
ءىv
ەكەۋى اڭگىمەنىڭ قىزىعىندا اقتاستىڭ كەزەڭىنە شىققانىن ەندى ءبىلدى. قۇلاعىن تۇردىبەكتىڭ اۋزىنا توسەپ كەلە جاتقان قايسانىڭ ەرتوقىمى اتىنىڭ ساۋىرىنا بارىپ قالىپتى. بۇلار كەزەڭ ۇستىنە ءتۇسىپ، ەرلەرىن جوندەپ، ايىلدارىن شاپتاي تارتىپ، بۇرگەندىنىڭ كەزەڭىنە تۇسۋگە ازىرلىك جاسادى. ولار اتقا قايتا قونعاندا تۇردىبەك قايساعا بۇرىلىپ:
- اناۋ ءتۇتىن كوتەرىلىپ جاتقان تاقتاي زاۋىتى. مەنىڭ ەندىگى بۇيىمتايىم سول جەردە، - دەدى. قايسا وكىنگەندەي:
- ياپىر- اي، جولدىڭ قىسقا بولعانىن قاراشى، - دەدى نۇرتازانىڭ اڭگىمەسى ءۇزىلىپ قالار ما دەگەن ويمەن، - جا، سونىمەن كەيىن قالاي بولدى؟
- «نۇرتازا كورىنىستە مۇعالىم. ءىس جۇزىندە تىڭشىلىق ىستەيدى ەكەن» دەگەن ءسوز ەل ىشىندە تارالىپ جۇرەدى ەكەن. سوندىقتان جۇرتشىلىق نۇرتازادان سەسكەنەتىن سياقتى. ءبىراق نۇرتازاعا قاتتى وشىككەن قۇرداسى ءىسلام ءوزىنىڭ بىرنەشە بەدەلدى دوستارىن، كوڭىلدەس بايلاردى تىرەك ەتىپ، اس ءوتىپ ءۇش كۇننەن كەيىن گومينداڭنىڭ سول جەردەگى ساقشىسىنا ارىز ايتىپ، نۇرتازانى قاماتقىزىپ قويادى. ارتىنان تاعى دا ماتەريالىن تولىقتاپ، نۇرتازىنىڭ وسى جەردەن كوزىن جويۋعا كىرىسەدى.
تىڭداپ كەلە جاتقان قايسا بۇل ارادا شىدامادى:
- قاپ، اتتەگەن- اي، دەپ سانىن سالىپ قالىپ، اي، يتتەر- اي! - دەپ بوقتاپ تا جىبەردى. تۇردىبەك ءسوزىن قايتا جالعاپ:
- نۇرتازا ادال دا، ايلالى ادام عوي. ەكى- ءۇش كۇننەن كەيىن قايتىپ كەلدى، - دەدى. قايسا قۋانا:
- قالاي قۇتىلىپتى؟ - دەپ اسىعا سۇرادى.
- نۇرتازا سول كەزدەگى قىتايشانى جاقسى بىلەدى دەيتىندەردىڭ ءبىرى ەدى. قىتاي سۇراقشى: «سەن نە ءۇشىن ءبىر تايپا ەلدىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرعان يناباتتى مولداسىن بوقتايسىڭ» دەپتى. سوندا نۇرتازا:
- مەن مولدانى بوقتامادىم، ول «ساقال قويماعان ادامنىڭ ءبارى جاقسى ادامدار ەمەس، ەڭ سۇمپايىلار، ولاردىڭ ءسوزىن ەستىمەۋ كەرەك» دەپ قاتە سويلەدى. مەن وعان ۇلىقتارىمىزدىڭ بارلىعىنىڭ ساقالى جوق، ءبىز ولاردىڭ ءسوزىن ەستىمەسەك، ايتقان ءامىرىن ورىنداماساق بولا ما؟ - دەپ مولدامەن ايتىسىپ قالعان جەرىم وسى. سەنبەسەڭىز، ورازبەك بايدان سۇراڭىز، - دەپتى.
- ءجون، ءجون، باجايىنا كەلتىرگەن- اق ەكەن.
- ورازبەكتى الگى استا وزىنە وداق ەتىپ العان ەمەس پە؟
- اي، نۇكەڭ جىگىت ەكەن. نەتكەن كورەگەن، الدىن ارشىپ، توڭىرەگىن بولجاپ وتىراتىن جان ەكەن، شىركىن، - دەپ قايسا قاتتى رازى بولدى.
- ورازبەك بايدىڭ سارى قىمىزىن ءىشىپ، سارالا قازىسىن شايناپ، قارا قوزىسىن جەپ، قارا سەڭسەڭدەرىن بوكتەرگەن سۇراقشى، ورازبەكتىڭ اتى شىققاندا مايعا سالعان قورعاسىنداي ەري باستاپتى. سونىمەن ورازبەكتى الدىرىپتى. دال سول كۇنى ءتىلماش جوق ەكەن. سۇراقشى مەن ورازبەك ىمداسىپ سويلەسىپتى. ورازبەك الدىمەن ءوزىنىڭ تاقىر يەگىن ۋقالاپ، ودان سۇراقشىنىڭ يەگىن كورسەتىپ، قامشىمەن تامداعى جياڭكايشىنىڭ يەگىن ءتۇرتىپ، شىناشاعىنا تۇكىرىپ، ءىسلام جامان ادام دەگەندى سۇراقشى دا ءتۇسىنىپ، نۇرتازا جاقسى ما، جامان با دەگەندە، «حاۋ» (جاقسى) دەگەن سوزگە جەلىپ تۇرعان ورازبەك «حاۋ» دەپتى. سونىمەن ورازبەكپەن كوڭىلدەس سۇراقشى، قاعازدى جازىپ، كۋالىك ءۇشىن قولىڭدى قوي دەپتى. ورازبەك ءمور مايىنا باتىرىلعان ساۋساعىنا ءبىر تۇكىرىپ الىپ نىعارلاي باسىپتى. سول كۇنى نۇرتازانى دا بوساتىپتى. ورازبەكتىڭ قىلىعىنا ىشەگى قاتقانشا كۇلگەن قايسا اتتان اۋىپ قالا جازدادى.
- كۇلمە، ءىسلام دال وسى كەزدە قوراسىنا قوي، ورىسىنە جىلقى سالىپ، نەداۋىر اۋقاتتانىپ قالعان. «باي- بايعا قۇيادى، بۇلاق سايعا قۇيادى» دەگەندەي اتقامىنەرلەر ورازبەكتەن باسقا بايلار تۇگەل ءىسلامنىڭ ۇيىنە جينالىپ، اقسارباس، كوكقاسقالارىن سويىپ، نۇرتازانىڭ مولداعا ءتىل تيگىزگەن دەگەن قىلمىسىنىڭ سىرتىندا الۋان ءتۇرلى الا شاپاندار كيگىزىپ، اۋداندىق ۇكىمەتكە، اۋداندىق ساقشىعا ارىز ايدايدى. قارعانىڭ كوزىن قارعا شوقي ما، نۇرتازانى
مۇعالىمدىكتەن ايداپ تۇرمەگە الادى. سودان ولكە ازات بولعاندا تۇرمەدەن شىعىپ، اۋىلدىق ۇكىمەتتىڭ باستىعى بولىپ تۇرا قالادى. بۇل كەزدە ءوز ىستەگەنى وزىنە ايان ءىسلام «قاي كۇنى قۇرىق سالار ەكەن» دەپ قاتتى قورقىپ ءجۇرىپتى. مۇنى بىلگەن نۇرتازا ونىڭ ۇيىنە بارىپ، اتەي ءتۇسىن سۋىققا سالىپ، «ەندى كەزەك مەنىكى شىعار، سەنى اساۋ جامباسقا الاتىن كۇنىم تۋدى» دەگەندە، ءىسلام «قۇداي كەشسە كەشىر، ءبىر اقىماقشىلىق مەنەن ءوتتى» دەپ جالبارىنىپتى.
- ءىم، بالەم قالاي ەكەن، - دەدى قايسا بۇعان دا ايىزى قانىپ.
- نۇرتازا ءىشى كەڭ ادام عوي، ول ءىسلامدى توپاس، نادان دەپ
قارايدى. ەگەر كەگىمدى الامىن دەپ قىرىنا السا، تالاي رەت قىرقاي شالىپ، اساۋ جامباسقا الاتىن ەدى.
- اتتەگەن- اي، ءوزىنىڭ ىستەگەنىنە قاراي ءبىر توعىتىپ السا بولادى ەكەن، - دەپ جاس جىگىت قايسا اۋزىن باسىپ قويدى.
- 51- جىلعى قىستىڭ باسى، العاشقى اقشا قار تۇسكەن كەز. ىسلامدىكى «بەلقورا» دەگەن جەردەگى قىستاۋىندا جالعىز ءۇي وتىرىپتى. ەل جاتار كەز ەكەن. ءىسلام ىشىگىن جەلبەگەي جامىلىپ، كەبىسىن جالاڭ اياعىنا ىلە سالىپ قۇمان الىپ تۇزگە شىعىپتى. ول دارەت الىپ بولىپ، ورنىنان تۇرعاندا قولىندا كەزەۋلى مىلتىعى بار، سۋىت ءجۇرىپ كەلگەن اتتى ادام قىتايشا «ءىسلام، ءجۇر» دەپ ءامىر ەتىپتى. قىتايشا شالا- پۇلا ءتىل بىلەتىن ءىسلامنىڭ «تاقسىر، كيىنىپ الايىن» دەگەنىنە قاراتپاي مىلتىقتى جاقىن كەزەگەندە قولىنداعى قۇمانى ءتۇسىپ كەتىپتى. ايداي جونەلگەندە قاتىن- بالاسى شۋىلداپ قالا بەرىپتى. ءىسلامنىڭ ءبىر كەبىسى سول جەردە ءتۇسىپ تە قالىپتى. الگى قىتاي «تەز ءجۇر، تەز!» دەپ ءۇستى- ۇستىنە بۇيرىق بەرىپتى. زارەسى ۇشقان ءىسلام بورس- بورس جەلىپ، ءبىر شاقىرىمنان ارتىق
جۇرگەننەن كەيىن، «ەي، تاقسىر، اياعىم تاشالاڭ» دەپ وتىرا كەتىپتى. ونىڭ ءبىر اياعى جالاڭ اياق ەكەنىن كورگەن ايداۋشى اياعى ءۇسىپ كەتپەسىن دەپ ارتىنا مىنگەستىرگەندە ات بىرنەشە رەت شىرق كوبەلەك اينالىپ، ودان زاۋلاي جەلە جونەلەدى. ءىسلامنىڭ ءبىر نارسە ويلاۋعا دا مۇرشاسى جوق، جۇرەگى دۇرسىلدەپ اتتاي تۋلاپ كەلەدى. ايداۋشى وعان «ءتۇس» دەپ ءامىر ەتەدى. ۇيدەن شىققان ايەل «يا، قۇداي، يا قۇداي، قايتىپ الىپ كەلدى» دەگەندە ءىسلام ءوز ۇيىنە كەلگەنىنە سەنەر- سەنبەس بولىپ، تۇرىپ قالىپتى. الگى ايداۋشى اتىن بايلاپ مىلتىعىن كەزەپ «ءجۇر ۇيگە» دەپ بۇيىرادى. «تاقسىر، الدىمەن ءسىز كىرىڭىز» ءىسلام توڭعان اياعىنا قاراماي بايەك بولادى. ايداۋشى مىلتىق دۇمىمەن ونى ماي قۇيرىققا ءتۇيىپ قالىپ «كىر!» دەپ زەكىرىپتى. ءىسلام جىعىلا- سۇرىنە ۇيىنە كىرىپ، جاۋىن وتكەن جىلقىداي قالش- قالش ەتىپ، قورىققانىنان وتىرا الماپتى. ايداۋشى مىلتىعىن سۇيەپ، مالاقايىن العاندا ءىسلامنىڭ كوزى بادىرايىپ، اۋزى اشىلىپ، كىمدى كورىپ تۇرمىن دەگەندەي قايران بولىپتى. «اسسلاماعالەيكۋم، مولدا، ءبىراز توڭدىڭىز با» دەپ جىلى شىراي ءبىلدىرىپتى. الدىندا تۇرعان ادامنىڭ نۇرتازا ەكەنىن تانىعان ءىسلام: «سەنىمەن ءبىر جىل تۋعانىما دا تويدىم. سەنىمەن قۇرداس بولعانىما دا تويدىم» دەپ وتىرا كەتىپتى.
- باسە، مىناۋ ءوزىمىزدىڭ نۇكەڭ بولىپ شىقتى ما؟ - قارق- قارق كۇلدى قايسا.
- نۇرتازا تاۋعا بارىپ، ءتۇن قاتىپ كەلە جاتىپ، ءىسلامدى ءبىر قورقىتايىن دەپ ادەيى بۇرىلىپتى. مۇنىڭ ءىسلامنان العان ەسە، قايتارعان كەگى وسى عانا بولىپتى. ايەلى ءبىر جاعىنان كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، ءبىر جاعىنان كۇلىپ، «ويپىر- اي، قۇرداس- اي، اياساڭ بولماي ما! مىنا قويانجۇرەك، قورقاق سورلىەمەس پە» دەپتى. سوندا نۇرتازا «مەنىڭ قولىما كوزىر، اياعىما كىسەن سالدىرىپ، ءتورت- بەس جىل اباقتىعا قاماتقاندا جۇرەگى جولبارىستىڭ جۇرەگىندەي ەمەس پە ەدى» دەپ كوڭىلى قالعان قۇرداستىق وكپەسىن دە ايتىپتى. ايەلى ءبىلىمدى ادام سياقتى. «بىلمەستىكتى كەشىرمەسەڭ، بىلگىرلىگىڭ قايسى، قۇرداستىڭ قۇدايى ءبىر، جىبەكتىڭ ءتۇيىنى ءبىر دەگەن ەمەس پە، كەشىر ونى» دەپ قۇرداسىنان ءوتىنىپتى. «تالاي- تالاي كەڭىردەك كەلىپ ەدى، سەن ءۇشىن ءبارىن دە كەشتىم» دەپ قۇرداسىنىڭ ايەلىنە
قالجىڭداعاندا، ءىسلام رازى بولىپ كەتىپ: «اللا ءومىرىڭدى ۇزىن، مارتەبەڭدى ۇستەم ەتسىن» دەي بەرىپتى. سوندا ايەلى شىداي الماي كۇلىپ جىبەرىپتى.
- ويپىر- اي، بۇرىنعى قۇرداستار نە دەگەن وينايدى. ازىرگى قۇرداستار مىناداي ىستەسە قىزىلشەكە بولىپ توبەلەسەدى عوي، - دەپ قايسا ەكى قۇرداستىڭ باستان وتكىزگەن ويىنى مەن شىندارىن كوز الدىنان قايتا وتكىزدى.
- ال، باۋىر! «ءىسلامنىڭ قۇرداسى» دەپ ايتا جۇرەرسىڭ. اڭگىمە دە وسى جەردە اياقتالدى، - دەدى تۇردىبەك. ەكەۋى ات ۇستىندە قول الىپ، ەكى جولعا ءتۇستى.
قاۋسىلقان قوزىباي ۇلى
Abai.kz
