مولدوۆا ءتىلى ەندى جوق. بۇل ەل نەلىكتەن انا ءتىلىن رۋمىن تىلىنە اۋىستىردى؟
بۇعان دەيىن مولدوۆا پارلامەنتى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن ماقۇلداعان بولاتىن. مولدوۆا ۇكىمەتى نەلىكتەن مۇنداي شەشىم قابىلدادى جانە ول نەنى وزگەرتەدى؟
«مەن رۋمىن ءتىلى وسى جەردە تۇراتىن جانە وسى جەردى جاقسى كورەتىن بارلىعىمىزدى بىرىكتىرگەنىن قالايمىن. دۇنيەجۇزىندەگى 27 ميلليوننان استام اداممەن بىرگە ءبىز ەۋروپا وداعىنىڭ رەسمي تىلدەرىنىڭ ءبىرى - رۋمىن تىلىندە سويلەيمىز»، - دەپ جازدى مايا ساندۋ Facebook پاراقشاسىندا.
ءتىلدىڭ سيپاتتاماسى ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىندا، زاڭ ماتىندەرىندە جانە بارلىق مەملەكەتتىك قۇجاتتا وزگەرتىلگەن.
ۇكىمەت مۇنى قالاي تۇسىندىرەدى؟
جارلىققا قول قويعاننان كەيىن ساندۋ ءوز لاۋازىمىندا مولداۆان جانە رۋمىن تىلدەرى مەن حالىقتارىنىڭ ونداعان جىل بويى ءبولىنۋىن ءۇشىنشى دەرجاۆالار ءۇشىن جاساندى جانە پايدالى دەپ سانايتىنىن ايتتى.
«بىرنەشە جىل بويى ءبىز، مولدوۆا رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى، رۋمىن تىلىندە ەمەس،»مولداۆان«تىلىندە سويلەيمىز دەپ قاداپ ايتقانداردىڭ ويلارىندا ءبىزدى ءبولۋ بولدى. سەبەبى، ءبىر ۇلتتى ەكىگە بولگەن سوڭ، ونى باعىندىرۋ، باسقارۋ وڭاي ەدى. بولىنگەن ۇلت ءوزىن قورعاي الاتىن جالعىز كۇش ەمەس. ءبىزدى بولۋگە تىرىسقانداردى ءتىل ءبىلىمى ەمەس، مولدوۆانى ۇنەمى ۇلتتىق قاقتىعىستا قالاي ۇستاۋ كەرەگى تۋرالى ويلانعان»، - دەدى مولدوۆا پرەزيدەنتى.
ءبىر كۇننىڭ ىشىندە بۇل جازباعا 12000 لايك پەن 1500 پىكىر جازىلدى، ونىڭ باسىم بولىگى «قۇتتىقتايمىز!» سوزىمەن باستالدى.
نەگە قازىر؟
رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى سوعىسى باستالعالى ۋكراينا مەن رۋمىنيا اراسىندا ورنالاسقان شاعىن مولدوۆا ءوز قاۋىپسىزدىگىنە ناقتى قاتەر ءتونىپ تۇرعانىن سەزىنەدى.
رەسەي زىمىراندارى ۋكرايناداعى نىساناعا جەتۋ جولىندا مولدوۆا اۋە كەڭىستىگىن بىرنەشە رەت كەسىپ ءوتتى. ۋكراينانىڭ اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس جۇيەلەرىنىڭ بەلسەندىلىگى سالدارىنان مولدوۆا اۋىلدارىنىڭ اۋماعىنا دا زىمىرانداردىڭ سىنىقتارى قۇلادى. رەسەيدىڭ ۋكراينانىڭ ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمىن اتقىلاۋى مولدوۆانى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ۇزىلۋىنە اكەلدى.
بۇعان قوسا، مولدوۆا بيلىگى ماسكەۋدىڭ ءوز ەلىنە قارسى ريتوريكاسىن اشىق قاۋىپ دەپ سانايدى جانە كرەملدى مولدوۆادا مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساماق بولدى دەپ ايىپتايدى. ەلدە جاپپاي نارازىلىق شەرۋلەرى جالعاسۋدا، وعان قاتىسۋشىلار ساندۋ ۇكىمەتىن قاتاڭ سىنعا الىپ، رەسەيدى قولدادى.
پرەزيدەنت مايا ساندۋ باتىستان كومەك الۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ جاتىر. 2022 -جىلدىڭ ماۋسىمىندا مولدوۆا ۋكراينامەن بىرگە ەۋروپالىق وداققا كىرۋگە ۇمىتكەر مەملەكەت مارتەبەسىن الدى.
كەيبىر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى جاعدايدا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ كيشينيەۆتىڭ كورشىلەس، ەۋرووداق پەن ناتو-عا مۇشە رۋمىنيامەن جاقىنداسۋ جولىنداعى كەزەكتى قادامى بولۋى مۇمكىن.
ەل تۇرعىندارى بۇعان قالاي قارايدى؟
الەۋمەتتىك جەلىدەگى بىرنەشە مىڭ لايكتى قوسپاعاندا، ۇكىمەتتىڭ تىلگە قاتىستى شەشىمى مولدوۆا قوعامىندا ەشقانداي رەاكسيا تۋدىرمادى.
«رۋمىن ءتىلى» تىركەسى ەل تۇرعىندارىنا 1990 -جىلداردان بەرى تانىس. ول جىلدارى مەكتەپتەردەگى انا ءتىلى ساباقتارى بۇرىنعىداي مولداۆان ءتىلى ەمەس، رۋمىن ءتىلى دەپ اتالدى. جالپى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىندا ەل تاريحى «رۋمىنيا تاريحى» دەپ اتالادى.
رۋمىنيا ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2009-2021 -جىلدار ارالىعىندا ءبىر ميلليوننان استام مولدوۆا ازاماتتىعىن العان، بۇل مولدوۆا حالقىنىڭ 39,5 پايىزىن قۇرايدى.
مولدوۆالاردىڭ كەم دەگەندە جارتىسى بۇگىندە رۋمىنيا ازاماتتارى، سونىڭ ىشىندە بۇرىن الىنعان رۋمىن پاسپورتتارى بار. قوعامنىڭ ۇلكەن بولىگى بۇرىننان رۋمىنيامەن تىعىز بايلانىستى.
كىم قارسى؟
وپپوزيتسيا نەگىزىنەن سوتسياليستەر مەن كوممۋنيستەردەن تۇردى. ولار مۇنداي ماسەلەلەر ۇكىمەتتىڭ دالىزىندە شەشىلمەيتىنىن، تەك حالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى شەشىلەتىنىن باسا ايتادى.
«مەن پارلامەنتتىك كوميسسيالاردان:»ستەفان چەل مارە (XV- XVI عاسىرلارداعى مولداۆيا كنيازدىگىنىڭ بيلەۋشىسى) قاي تىلدە سويلەدى؟«دەپ سۇرادىم. مولدوۆا تىلىندە. ميحاي ەمينەسكۋ (ⅩⅨعاسىردىڭ 2-جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن اقىن) قاي تىلدە ولەڭ جازدى؟ مولدوۆا تىلىندە جانە ول وسى جەردەن، مولدوۆادا بولدى. دميتري كانتەمير (XVII عاسىرداعى مولداۆيا كنيازدىگىنىڭ بيلەۋشىسى) مولداۆان تىلىندە دە جازعان»، - دەدى مولدوۆا رەسپۋبليكاسى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى، ەلدىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى ۆلاديمير ۆورونين.
ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا، زاڭ جوباسىن پارلامەنت قابىلداعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي كيشينيەۆتەگى كونستيتۋتسيالىق سوت عيماراتىنىڭ الدىندا ءتىل اتاۋىن وزگەرتۋگە قارسى شەرۋ ءوتتى. ءتۇرلى مالىمەتتەر بويىنشا وعان جۇزگە جۋىق ادام قاتىستى.
رۋمىنيانىڭ رەاكسياسى
رەسمي بۋحارەست مولدوۆا ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىن وڭ باعالاپ، كيشينيەۆكە تولىق قولداۋ كورسەتۋگە ۋادە بەردى.
«مەن كيشينيەۆ پارلامەنتىنىڭ مولدوۆا رەسپۋبليكاسىنىڭ رۋمىن تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن بەرۋ تۋرالى زاڭىن قابىلداۋىن قۇپتايمىن. تاريحي جانە عىلىمي شىندىقتى مويىنداۋ پرۋتتىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى مادەنيەت پەن ءتىلدىڭ ورتاقتىعىن راستايدى. مەن رۋمىنيانىڭ مولدوۆا رەسپۋبليكاسىنا ەكونوميكانى ەۋروپالىق باعىتتا دامىتۋدا جانە ونىڭ بارلىق ازاماتتارىنىڭ ءال-اۋقاتىن قامتاماسىز ەتۋدە ءسوزسىز قولداۋ كورسەتەتىنىن راستايمىن. وسى تۇرعىدان العاندا، مەن رۋمىنيا ۇكىمەتىنىڭ كورشى ەلدىڭ ەگەمەندىگىن، اۋماقتىق تۇتاستىعىن جانە تۇراقتىلىعىن قولدايتىنىن راستايمىن»، - دەدى رۋمىنيا پرەمەر- ءمينيسترى نيكولاي چۋكە Facebook-تەگى رەسمي پاراقشاسىندا.
رۋمىن جانە مولداۆان ءتىلى - ءبىر ءتىل مە الدە ەكى ءتىل مە؟
قازىرگى كوپتەگەن لينگۆيست عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، «رۋمىن» جانە «مولداۆان» ءبىر ءتىلدىڭ ءارتۇرلى اتاۋلارى (لينگۆيستيكالىق سوزدەر).
مولدوۆا ءتىلى وتە كونە، ول رۋمىن ءتىلىنىڭ پايدا بولۋىنا نەگىز بولدى. ونىڭ ادەبي نۇسقاسى XV-XVII عاسىرلاردا قالىپتاسا باستادى جانە ⅩⅨ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تولىق قالىپتاستى.
رۋمىن مەملەكەتىن قۇرۋ پروتسەسى 1859 -جىلى وسمان يمپەرياسىنىڭ ۆاسسالدىق جەرلەرىندە ەكى كنيازدىكتىڭ - مولداۆيا مەن ۆالاحيانىڭ بىرىگۋىنىڭ ناتيجەسىندە باستالدى.
بۋحارەست ءبىتىم شارتىنىڭ تالاپتارى بويىنشا وسمان يمپەرياسى مولداۆيا كنيازدىگىنىڭ ءبىر بولىگى بەسسارابيانى رەسەي يمپەرياسىنا بەرۋگە ءتيىس بولدى.
1917 -جىلعى رەۆوليۋتسيادان كەيىن بەسسارابيا وبلىسىندا ءبىراز ۋاقىت تاۋەلسىز مولداۆيا رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، 1918 -جىلى رۋمىنيانىڭ قۇرامىنا ەندى.
1940 -جىلى 28-ماۋسىمدا مولوتوۆ-ريببەنتروپ پاكتىنە (ك س ر و جانە گيتلەرلىك گەرمانيا) قول قويۋ ناتيجەسىندە رۋمىنيا بەسسارابيا مەن سولتۇستىك بۋكوۆينانى ك س ر و-عا بەرۋگە ءماجبۇر بولدى، سودان كەيىن مولدوۆا مولداۆيا كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى اتاندى.
اقپارات دەرەككوزى: massaget.kz
