سۇراپىل (جالعاسى) - اشارشىلىقتى اشكەرەلەگەن تۇڭعىش تۋىندى b
- سۇمدىعى باسقادا. شەتتەۋ ءبىر ۇيگە كەلسەك، تۇندىك ەسىك تۇپ-تۇگەل جابىق. ءتىرى پەندە ءيىسى سەزىلمەيدى. توبىمىزبەن ىشكە كىردىك. كەمپىر-شالى جۇكتىڭ تۇبىندە وتىرعان-وتىرعان كۇيىندە قاتىپتى. وتىزدارعا ءالى جەتپەگەن كەلىنشەك قان-قان، ەتپەتىنەن ەسىككە ۇمتىلا قۇلاعان سياقتى. سول شامالاس، ءبىراق ساقال-مۇرتى ءوسىپ، ابدەن جۇدەگەن جاس جىگىت قولىندا ءشومىشى بار، وتى سونگەن قازان-وشاقتىڭ تۇبىندە سەرەيىپ جاتىر. قاقپاقتى اشىپ قالعاندا ءبارىمىز شالقامىزدان قۇلادىق. قازان ىشىندە... امانگۇلدەي جاس ءسابي...
- ا، نە دەيدى؟ - شار ەتكەن دامەلىنىڭ داۋسى شىقتى. قايشا قاراسا، ەنەسى شالقالاپ قۇلاپ بارادى. اۋزىنان ەمشەك ۇزىلگەن بالا دا باج ەتە قالدى. ءوڭى قاشىپ بارا جاتقان دامەلىنى كورىپ، مالىباي ورنىنان اتىپ تۇردى.
- سۋ بۇرىك، قاراعىم، تالىپ كەتكەن شىعار، - دەدى مالىباي. - بۇل اڭگىمەنى ەستىمەگەن عوي، ءسىرا.
- قورقىتىپ الام با دەپ ايتپاپ ەدىم. جۇرەگى ۇلكەن ادام الدىمەن جۇرەكتەن كەتەدى. اپامنىڭ جۇرەگى ەلجىرەۋىك قوي. وسى ۇيدەگى ءبىراز ءداندى دە سول ايانىشتىعىنان تاراتىپ الدى. بار قايىرشىنى اسىراي الارسىڭ با؟ «جەمتىك بار جەرگە قارا قارعا كوپ ۇيمەلەيدى» دەمەكشى، بىرىنەن ءبىرى ەستي مە، وسى ءۇيدىڭ الدىنان اش-ارىقتار شىقپايدى. ۇكىمەتتىڭ قورعا جيناعان ءبىر كلەت استىعىن دا اقىلجانعا اپام تاراتتىرىپ جىبەردى.
- بالاسىمەن ەكەۋى سوزگە كەلىپ قالدى، - دەدى قايشا جاڭاعى سۇمدىقتان كوڭىلدى باسقا جاققا بۇرعىسى كەلىپ. بۇل كەزدە دامەلى ەسىن جيىپ، باسىن كوتەرگەن ەدى. «ۋه» دەپ ءبىر كەسە سالقىن كوجە ءىشتى. - اقىلجان وكىمەتتەن قورقىپ، استىقتى تاراتقىسى كەلمەدى.
- قورقاقتىعى ساعان تارتقان، - دەدى دامەلى ەزۋ تارتىپ.
- سۋدىڭ دا سۇراۋى بار، ءبىر كلەت استىقتى كىم كەشىرەدى؟ - مالىباي بالاسىن جاقتادى.
- سوندا نە، قامبادا استىق تۇرىپ، جۇرت قىرىلماق پا؟ - دامەلى اشۋ شاقىردى.
- وۋ، سەن تىرىلەيىن دەدىڭ عوي، - مالىباي قالجىڭعا ۇقساتىپ ايتقان بولدى بۇل ءسوزدى.
- سودان الگى وقيعا قالاي بولعان؟
- قاسىمىزداعى دارىگەردىڭ ايتۋى بويىنشا، ءسابي اكە-شەشەسىنەن بۇرىن جان تاپسىرعان. اقىرى ءولدى عوي، جەيىك دەگەن بولۋى كەرەك كۇيەۋى. وعان انا قارسىلىق كورسەتسە، كونبەسە كەرەك. اشتىقتىڭ ايارلىعىنان اسقان دۇلەي، ارسىز كۇش بولمايدى. كونبەگەن ايەلىن ول پىشاقتاعان، سودان ول جانۇشىرىپ ەسىككە قاراي ۇمتىلعان. ءولى ءسابيدى قازانعا سالعان سوڭ ءوزىنىڭ دە، ونسىز دا ءالى قۇرىعان سورلىنىڭ كۇنى بىتكەن بولۋى كەرەك دەپ جوبالادىق.
- استاپىراللا، نە سۇمدىقتى قۇلاق ەستىپ وتىر، قۇدايىم-اۋ!
مالىباي ورنىنان تۇرىپ، تەڭسەلىپ ءجۇردى دە قويدى. دامەلى امانگۇلگە قايتادان ەمشەك بەردى. سولقىلداتىپ سورعاندا كەۋدەسىن سورىپ اكەتە جازدايدى. وزگە بالالارىنان مۇنداي مىنەزدى كورگەن جوق ەدى، اشارشىلىق جىلى تۋعان بالا اشقاراق بولا ما، نەمەنە؟
مالىباي قالىڭ ويعا كەتتى. الپىس جىلقىنى تۇگەل ايداپ كەلىپ، امان-ەسەن باستۇماعا تاستاپ كەتكەنىن ايتۋدان قورىقتى. ءبىر كلەت استىقتى تاراتتىرىپ جۇرگەن دامەلى ونى مىنا بوتەن اۋىلعا ءبولىپ بەرۋدەن دە تايىنبايدى. قارا قۇناندى سويىپ تاستاتپاعانىنا دا وكىندى. ءبىراق بۇل كەتىسىمەن قوسپانبەت ءبىر امالىن تاپقان شىعار. مىنا جاعدايدا باسقا جىلقىنىڭ امان بولۋى دا كۇماندى.
مالىبايدىڭ كوز الدىنا قارنى جەر سىزعان ءوزىنىڭ جيرەن قاسقا بيەسى كەلدى. انە-مىنە قۇلىندايىن دەپ تۇر ەدى.
- سونىمەن، الگى دەتدومىڭ نە ءوزى، قاراعىم؟
- مىنا جاعدايدا وكىمەتتىڭ دۇرىس ويلاپ تاپقان شارۋاسى، اكە. جەتىم بالالاردى تاربيەلەيتىن جەر. شودىر اعا اۋداندا بىرنەشە جەردەن اشقىزدى. پاناسىز قالعان بالالاردى سوندا جيناتىپ جاتىر. تاماق، كيىم تۇگەل وكىمەتتەن. جاڭاعى وتىز بالانى دا سوندا اكەپ وتكىزدىك. تورتەۋى جولدا ءولىپ كەتتى. اكە-شەشەسىنىڭ اتى-جونىن بىلەتىندەر ءوز اكەسىنىڭ اتىمەن تىركەلدى. ءالى ءتىلى شىقپاعان، كىمنىڭ بالاسى ەكەنىن بىلمەيتىندەردى اۋزىمىزعا كىمنىڭ اتى تۇسسە، سوعان جازدىرا سالدىق. نە ىستەيمىز باسقا؟ كۇتۋشىلەردىڭ اتاۋىنا جەڭىل بولسىن دەگەن وي عوي.
ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا، قايشا ەنەسى مەن اتاسىنا موليە قاراپ:
- ءبىر ءسابيدى اقىلجاننىڭ اتىنا جازدىرىپ جىبەردىم، - دەدى. - ولگەن شەشەسىنىڭ ەمشەگىنە جابىسىپ جاتقان جەرىنەن كوتەرىپ الدىق.
«مۇنىسى قالاي؟» دەگەندەي مالىباي كوڭىلىنە بىردەن سەكەم الدى. اماندىق بولسا، ءوزى بالا كوتەرمەي مە؟ تاپ سونداي وي دامەلىگە دە كەلگەن بولۋى كەرەك. اجىرايىپ تۇرىپ كەلىنىنىڭ بەتىنە قارادى.
- سەن ءوزىڭ... كورگەندەرىڭنەن قاتتى شوشىنعاننان ساۋسىڭ با، قاراعىم؟
مالىباي الدەنەدەن ۇرەيلەنە قويدى بۇل سۇراقتى. دامەلى دە جاۋاپ كۇتتى.
- جوق، الگى ءسابيدى اياپ كەتتىم. شودىر اعا سول بالالار ءۇيىنىڭ بىرەۋىن باسقارۋدى دا سۇرادى. «پەداگوگسىڭ عوي» دەدى. ءبىراق جەر اياعى قاشىق، بارىپ-كەلىپ قايدان جۇمىس ىستەيمىن. ۇستازدىقتان دا ءسان كەتتى عوي، بارلىق اۋىلدىڭ مەكتەبى قاراڭ قالدى. الداعى ۋاقىتتا مۇعالىمدەردىڭ كۇيى نە بولار ەكەن؟
- دەتدومىڭ دۇرىس اسىراي ما، ايتەۋىر؟ - دەدى مالىباي.
- اسىراۋىن اسىرايدى عوي. ءبىراق قاتتى السىرەپ كەلگەندەرى وندا دا ءولىپ جاتىر.
- ءوزىمىز قولدان جەتىم جاساپ، ءوزىمىز اۋرە بولىپ جاتىرمىز دە، - دەدى دامەلى تىنىشتالعان امانگۇلدىڭ اۋزىنان ەمشەگىن الىپ، بەسىكتىڭ جامىلعىشىن تۇسىرگەن كۇيى. - اۋزىنان اق ماي اعىزساڭ دا، اكە-شەشەسىز بالانىڭ كۇنى نە كۇن؟ ەنەسىنەن ايىرىلعان قوزى ەكەش قوزى دا ماڭىراۋىق بولادى.
ءيا، بۇل اسا ءبىر اۋىر اڭگىمە بولدى. توبەدەن تۇسكەن ءزىل سەكىلدى بىردەڭە جاندى جانشىپ بارادى.
مالىبايدىڭ تۋعان اۋىلىنا قايتقىسى كەلىپ كەتتى. اجى تۇقىمىنان ەكەنى راس بولسا، قالعانىن امان الىپ قالماي ما. سونشاما قايعىلى حابار جەتكىزگەن مىناۋ قاراۋىلتوبەدە قالۋدىڭ ءوزى قيىن سەكىلدى. بۇگىن سوتتاپ جىبەرسە دە، قالعان جىلقىنى تىرىلەرىنە تۇگەل تاراتىپ بەرگىسى كەلىپ كەتتى. كۇنى كەشە قارا قۇناندى سويايىق دەگەندە، زىر-زىر ەتكەن باتىرىڭ ەكى كۇننىڭ ىشىندە وزگەرىپ شىعا كەلدى. ومىردەن ءامىرلى نە بار؟
الىس ساپاردان شارشاپ كەلسە دە، ءتۇنى بويى ۇيىقتاي المادى. شوشىنىپ ويانا بەردى. بىرەسە امانگۇلىن بىرەۋ قازانعا سالىپ جىبەرگەندەي، بىرەسە ءمىنىپ كەلگەن اتىن ءداۋ ءبىر قارا جەتەلەپ بارا جاتتى، بىرەسە كۇنى بويعى قايتا-قايتا ەسىك الدىنان شىقپاي قويعان اشتار كوزىن الا بەرىپ اقىلجاندى تارپا باس سالعانداي.
«بارىنە سەن كىنالىسىڭ، سەندەر اشا تۇياق قالدىرماي، ءبارىن سىپىرىپ العان، - دەپ، جان-جاقتان اش قاسقىرداي بۇكىل زاۋالدى اقىلجان اكەلگەندەي ارس-ارس ەتەدى. - الدىمەن سەنىڭ قارا سورپاڭدى ىشەمىز».
- استاپىراللا، استاپىراللا. قالاعانىڭدى ال، بالامنان اۋلاق، - دەپ شوشىپ وياندى.
شىمىلدىق قانا ءبولىپ تۇرعان ءبىر ءۇيدىڭ ءىشى. قايشا اتاسىنىڭ ازاپقا ءتۇسىپ جاتقانىن سەزىپ، بۇگىنگى اڭگىمەنى بەكەر ايتتىم با دەپ وكىندى. انەۋكۇنى العاش ۇيگە كەلىپ تۇنەگەندە، ءوزىنىڭ دە كوز الدىنان ولىكتەر، اسىرەسە دەتدومعا وتكىزگەن ارسا-ارسا بالالار كەتپەي قويعان. كۇندەر وتە كومەسكىلەنە باستاپ ەدى، كوردىڭىز بە، قايتا جاڭعىرىعىپ جاتقانىن. قازىر ەسكە الۋ قيىن بولعانىمەن، ۋاقىت ۇمىتتىرار دەپ تە تۇيگەن. جوق، مۇنداي قاسىرەتتى ۇمىتتىرۋ ۋاقىتتىڭ دا قولىنان كەلمەس. مىنە، كوزى كورمەگەن، قۇلاعى عانا ەستىگەن اتاسىنىڭ الاسۇرىپ جاتقانىن كورمەيسىڭ بە؟ ءبىراق بۇگىنگى كۇنى بويعى ءىسىپ-كەپكەندەردىڭ سۋرەتىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ جۇرەگىن ءتىلىم-ءتىلىم ەتكەن شىعار.
ادام اياعىش ەنەسىنىڭ مىنەزى دە وزگەرىپ بارادى. بۇرىنعىداي ۇيدەگىنى ۇلەستىرۋدى ساپ تىيدى. ءوز بالا-شاعاسىنىڭ قامىن ويلاۋى كەرەك. قۋ جوقتىق ەڭ كەڭ دەگەن مەيىردىڭ ءوزىن كوندەي قاتىرىپ تاستاي ما، قالاي؟ استىنداعى اتىن ءتۇسىپ بەرىپ، ءدامدى تاماعىن قوناعىنىڭ اۋزىنا توساتىن قازاق بۇگىن وزگەگە ءبىر ۋىس بيدايدى، ءبىر كەسىم قۇيقانى قيمايدى. ارتىندا بولعان سوڭ - مىرزا دا، ارتىندا بولماعان سوڭ ساراڭ ەكەن عوي. وزگەگە قايدان قيسىن اقىرعى ءدامىن، وزىنە دە تىرشىلىك كەرەك. كىمنىڭ دە بولسا بۇگىنگى ەسىل-دەرتى - مىناۋ سۇراپىلدان ءتىرى قالۋ، اشتان ولمەۋ.
قىرعىزعا اۋىپ كەتكەن باۋىرلارىنىڭ حالى دە وسىنداي ما ەكەن؟ قۋعىن-سۇرگىننەن، دومالاق ارىزدىڭ الەگىنەن جاپا شەكتىك دەگەنىمىز انشەيىن ەكەن عوي. مىنا اشتىقتىڭ تىرناعىنا ىلىنبەسەك جارار ەدى. بار سەنەرى -اقىلجان، ونىڭ ەتەگىنەن ۇستاعانى جاقسى بولعان. كىمنەن ارتىق، ءبىر جەردە بۇل دا سەرەيىپ قالاتىن با ەدى. اۋىلنايلىق الاتىن پاەگى بار. اشتارعا دەپ كەلىپ جاتقان ازىن-اۋلاق ازىق-تۇلىكتى دە تاراتاتىن - وسى. «قازان ۇستاعاننىڭ قارنى اشپاس» دەگەن بار ەمەس پە؟ ءبىراق ەل باسىنا تۋعان كۇن ونى دا قاتتى جۇدەتىپ بارادى، كەلمەك كۇنى كەشە ەدى، امان بولسا جارادى. تالىقسىپ بارىپ تاڭ الدىندا قايشا كوزىن ارەڭ ءىلدى.
مالىباي ءوز-وزىنەن قىسىلىپ ول جاتىر. شاكەن قارتتان باسقانى نەگە كورمەدى، ءۇي-ءۇيدى نەگە ارالاپ شىقپادى، كىمنىڭ ءتىرى، كىمنىڭ ءولى ەكەنىن نەگە انىقتامادى؟ سوناۋ جىلدارى قارمىس اۋىلىنان ءبىرجولا قايتىپ كەلگەندە، تايلى-تاياعىمەن ءبارى قۋانباپ پا ەدى، جوعالعان ءۇيىر تابىلعانداي ۇيمەلەپ، اعايىن اعىنان جارىلعاندا ءوزى دە ءبىر جاساپ قالماپ پا ەدى. قانى ءبىردىڭ جانى ءبىر، سايالاپ كەلگەنى وسى اعايىن، اقىلجاندى الاقانىندا ۇستاۋعا تىرىسقان وسى اعايىن، كەشە لەپىرباي جازىقسىز قاماتقاندا، اناربايدىڭ الەگىنەن اۋدانعا شاپقاندا، ورتا جولدا جوق بوپ كەتكەندە قان جىلاعان وسى اعايىن، ازىرگە قالتاقتاپ امان جۇرگەنى دە سول اعايىننىڭ اق تىلەۋى شىعار. ال ولاردىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا، تىشقان مۇرنىن قاناتار حالى بولماعاندا، بۇلاردىڭ جىراق كەتۋىنە ءجون بولسىن، اقىلجاندىكى قىزمەت بابى، جارايدى، وكىمەت قايدا جۇمساسا، سوندا بارادى. ال دامەلى ەكەۋىنىكى نە؟ ءدۇلدۇل تاتە دەپ باسىنا كوتەرگەندە قۇدايداي، كۇن تۋعاندا تايىپ بەرگەنى نەسى؟ راس، ماناعى ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل جاقتا بارىمەن اۋىلعا قول ۇشىن بەرىپتى. ءتۇپسىز قازىنا، تاۋسىلماس ازىق-تۇلىك مۇندا دا جوق قوي. ءوزىنىڭ دە سۇلى جەپ وتىرعانى شەكەنىڭ قىزعاندىعىنان بولماس. دەسە دە، بۇل اۋىلدان ءوز اۋىلىنىڭ حالى مۇشكىلىرەك كورىنىپ كەتتى.
«ەر - تۋعان جەرىنە، ءيت - تويعان جەرىنە». تاۋبە، اقىلجان امان بولسا، بۇلاردى اشتان ولتىرە قويماس. ءبىراق ءبىر اۋىلدان سوپايىپ وزدەرى قالعاندا نە مارحابا تابادى؟ اۋەلى ەت جاقىنى قوسپانبەتتى دە تاعدىردىڭ تالكەگىنە تاستاپ كەتتى-اۋ! مەن ءۇشىن، جەڭگەسى دامەلىنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن قىس بويى سوناۋ بالقاشتىڭ ساعاسىندا بولىپ جىلقى باعىستى. يەسىز قالعان جىلقىنى باقتىڭ نە، باقپادىڭ نە. سونىڭ ءبىر قۇنانىن سويۋعا دا باج-باج ەتىپ قارسى بولعانىنا مالىباي ەندى ۇيالىپ وتىر. ءوزى بارعانشا مىناۋ قاپتاپ جۇرگەن اشتار امان-ەسەن الىپ كەلگەن ءۇيىرىن قاسقىرداي تالاماسىنا كىم كەپىل؟ ءاي، ءبىراق ءىسىپ-كەۋىپ جۇرگەن سورلىلار جىلقى ۇستاۋعا شاماسى كەلەدى دەيسىڭ بە؟
اعايىن تۇگەل قىرىلىپ قالماس. ءتىرى قالعاندارى ەرتەڭ بەتىنە باسار. جاس ەمەس، وسى اجى اۋىلىنىڭ اقساقالدارىنىڭ بىرىنە اينالىپ كەلەدى. اقساقالدىق قۇرمەتكە عانا يەلىك ەمەس، قۇرمەتتىڭ دە مىندەتى بار. كۇنى كەشە كۇشىك كۇيەۋ بولىپ ءبىر جوعالىپ ەدى، ەندى اكىم بالاسىنىڭ ارتىنان كەتىپ تاعى جوعالۋى كەرەك پە؟ مۇنىسى اعايىندىققا سىيماس. ۋاقىت باسقا، زامان باسقا دەگەنمەن، اعايىننان كەتۋگە بولماس. «وزگە جەردە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەندى قازاق بەكەر ايتتى دەيسىڭ بە؟! وسى زامانعا دەيىن نەبىر ايبىندى جاۋ شاۋىپ، بىت-شىت ەتسە دە، اعايىندىقتىڭ ارقاسىندا قايتا قوسىلىپ، قايتا ەل بولدى ەمەس پە قازاق. اعايىنعا ادال بولۋدى عاسىرلار بويى ءومىردىڭ ءوزى امانات ەتىپ، قانعا سىڭىرگەن حالىق ەمەسپىز بە. اشارشىلىق سول اعايىندىقتى، اجىراماس جىكتى تۇك قالدىرماي مۇجيتىن كەزقۇيرىق بولعالى تۇر ما؟ قوي، قيىن كەزەڭنىڭ وزىندە دە ەس جيعان ماقۇل بولار. ولسەك، كورىمىز بىرگە بولسىن. تاڭ اتىسىمەن وسى ويىنىڭ ءبارىن دامەلىگە ايتپاق بولىپ جاتقاندا مالىبايدىڭ دا كوزى ءىلىنىپ كەتتى. شوشىتا بەرگەن ۇرەيلى تۇستەرىنەن گورى بۇل ويلارى ەرتەك سەكىلدى جانىنا مايداي جاقتى.
دامەلىنىڭ دە وزەگىن ورتەگەن ازاپتى سەزىمدەر از بولمادى. ونىڭ كوز الدىنان باۋىرى نارعازى كەتپەي قويدى. قوي باستاعان سەركەدەي ءبولىنىپ جۇرەتىن قارمىستىڭ ەركەسى بالىق اۋلاۋدى كاسىپ ەتكەننەن كەيىن نە سورىم؟ مىناۋ ۋاقىت ونى دا تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزعانى ما؟ قۇدايتورىنىڭ ءولىمى بەلىن جانە سىندىرىپ كەتتى دەسەڭشى. ات - ادامنىڭ قاناتى، ال قۇدايتورى قانداي قانات ەدى. امانگۇلدىڭ تۋعانىنا دا، اقىلجاننىڭ ۇيلەنگەنىنە دە كەلە المادى. تاپشىلىق، تارلىق نارعازىداي ەردىڭ اياعىنا دا شىدەر سالعان ەكەن-اۋ! تۇگىنىڭ كەرەگى جوق، توبەسىن كورسەتسە بولاتىن ەدى عوي.
اقىلجاننىڭ ءۇي بولعانىن قانداي ارمانداۋشى ەدى. شىن ساعىنىش وسى ەكەۋىنىكىندەي-اق بولسىن. تازىلارىن ەرتىپ، قۇدايتورىمەن كوسىلتە اۋىل شەتىنەن كورىنگەندە ءبىر ساندىلىكتى الا كەلۋشى ەدى. بۇكىل اۋىل ءماز-ءمايرام بولىپ قالۋشى ەدى. نارعازىنىڭ تازىلارى مەن قۇسىن تاماقتاندىرۋدىڭ ءوزى دامەلىگە اسا ءبىر اسقان ءلاززات اكەلەتىن. «سەنىڭ اسىڭ ادامداردىڭ عانا ەمەس، اڭداردىڭ دا تابەتىن شاقىرادى، بار ىقىلاسىڭمەن جاسايسىڭ عوي» دەيتىن.
قاراڭعىدا كوزىنىڭ جاسى تامىپ-تامىپ، دامەلى اسا بايقاي قويماعانىمەن، سول جاس تامعان كەڭەسجان ۇيقىلى-وياۋ جىبىر-جىبىر ەتتى. ساعىنىش جاسىن ۇستاۋ دامەلىنىڭ قولىنان كەلمەدى. ءبىر جاعىنان، قورلانىپ تا جاتىر. نارعازىداي ازاماتتى ۋاقىت جاسىتىپ جۇرمەسە جارار ەدى. دامەلىنىڭ ەسىنە اناسى بالجان ءتۇستى. مىنا كۇندەردى كورمەگەنىنە شۇكىرشىلىك. قۇسا بوپ ولەتىن ەدى عوي ول بايعۇس. باۋىرىن كورگىسى كەلىپ كەتكەندىگى سونشا - مالىبايدىڭ بۇگىن ءمىنىپ كەلگەن اتىمەن امانگۇلدى الدىنا الىپ، كەڭەسجاندى مىنگەستىرىپ كەتىپ قالعىسى دا كەلدى. جەتە الا ما، قاپتاپ جۇرگەن اشتار ءبىر جەرگە قاماپ، وزدەرىن ءولتىرىپ، استىنداعى اتىن سويىپ السا قايتەسىڭ. مالىباي، اقىلجان، قايشا تىرىدەي ولەدى عوي. الدىڭ كۇز، ارتىڭ جار دەگەن وسى. قازىر جولاۋشى شىعۋدىڭ ءوزى قيامەتتەي قيىنعا اينالىپ كەتتى. باۋىرىن ويلاسا - بالاسى، بالاسىن ويلاسا باۋىرى ەسىنە ءتۇسىپ، دامەلى ۇزاق قينالىپ جاتتى. ءبىر ۇيدەگى ەرەسەك ءۇشەۋىن ءۇش جەردە اشارشىلىق سالعان ءزىل وسىلاي ازاپقا ءتۇسىردى.
ەش نارسەدە شارۋاسى جوق كەڭەسجان مەن امانگۇل عانا. ولار سابيلىك قاتتى ۇيقىنىڭ ۋىسىنا ابدەن ىلىككەن. پاك كوڭىلگە بۇلىڭعىر، بۇقپاسى كوپ تۇستەر دە جولامايتىن بولسا كەرەك. شىركىن، وسى سابيلىكتىڭ تازالىعىنداي ءومىر نەگە تازا ەمەس؟ اشارشىلىق وسىنداي بالالارعا دا تىرناعىن سالدى-اۋ. دەتدوم قانشاسىنا پانا بولار دەيسىڭ. بۇلاردىڭ ارتىقشىلىعى - اقىلجانداي اتقا مىنگەن اعاسىنىڭ بارلىعى. وزگە بالالاردىڭ، وزگە اشتاردىڭ قامىمەن ول دا بىرنەشە كۇن ءۇي كورمەي جۇرگەنىن مىنا پىش-پىش ەتكەن مۇرىندار قايدان ءبىلسىن. ءبىر كىرىپ السا، دەندەي دەرت سەكىلدى اشارشىلىق دەگەنىڭ اسا قوماعاي اپات ەكەن عوي ءوزى. جالماپ جاتىر، جالماپ جاتىر.
اقىلجان بۇل جولى قاتتى قالجىراپ ورالدى. قايشا بايەك بولىپ، قاس-قاباعىنا قاراي بەردى.
- قازىر ساسكە تۇسكە قاراي اشتار تاعى قاپتايدى. تاماعىڭدى ءىشىپ الشى، - دەپ ءبىر اياق سۇلى كوجەنى ۇسىندى. شامىرقانا جۇتىپ-جۇتىپ جىبەرگەن اقىلجان شاشالسىن دا قالسىن.
- قاۋىز تۇرىپ قالدى-اۋ تاماعىڭا، قۇداي-اي، ساقتاي كور، - دامەلى شىر-شىر ەتتى.
- ابدەن-اق تازارتىپ ەم قاۋىزىن. - ءوزىن كىنالى سەزىنگەندەي قايشا جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراي بەردى.
- تۇمانىڭ سۋىق سۋىنان جۇتىپ جىبەر.
ءبىر باقىر سۋدى الىپ كەڭەسجان تۇرا ۇمتىلدى. شىركىن، ءومىر-اي، ءوز وركەنىڭدى ءوسىرۋدى، ءوز جاپىراعىڭدى جايۋدى توقتاتپايسىڭ-اۋ! جاپ-جالاڭاش تاستى جارىپ شىعا كەلەتىن اعاش تا سول تىرشىلىكتىڭ قۋاتى-اۋ! مىناۋ قىسىلشاڭ ومىردە كەڭەسجان دا تاپ سول كۇنگە ۇمتىلعان تال شىبىقتاي جۇلقىنىپ كەلەدى. ءومىر وسى ۇزىلمەستىگىمەن، جالعاستىعىمەن قىمبات قوي. شىبىق ەكەش شىبىق تا تىرشىلىككە قۇمارتسا، مي بەرگەن، اقىل بەرگەن ادامعا نەگە قۇمارتپاسقا؟ اپىر-اۋ، سول اقىل مىناۋ اشارشىلىقتاي زۇلماتتىڭ كەلەرىن بىلمەدى مە؟ سوعان اپارىپ تىرەر اپاتتى جولدى اينالىپ وتە المادى ما؟ كەڭەسجان اناۋ اكەلە جاتقان سۋىنىڭ ءبىر تامشىسىن توكپەۋگە تىرىسادى، سول قۇرلى ساقتىقتىڭ بولماعانى ما؟
شاشالىپ جاتسا دا، اقىلجاندى وي ءيىرىمى ۇيىرە بەردى، قامالاي بەردى. ەكى-ءۇش جۇتىپ جىبەرگەن سوڭ، تاماعىنا ينەدەي شانشىلعان قاۋىز ارى كەتكەندەي بولدى دا، ءسال جەڭىلدەندى.
- مەنىڭ سۋىم قۋىپ شىقتى، - دەپ جايناڭ قاعادى كەڭەسجان. دامەلى مەن قايشانىڭ دا كوڭىلى جايلانعانداي.
- ات قانا جەيتىن سۇلىنى ادامعا جەگىزگەن، قۇدايىم-اي، مىناۋ سۇراپىلدى توقتاتار امال تاپتىڭدار ما؟
اناسىنىڭ سۇراعى اقىلجاننىڭ وڭمەنىنەن ءوتتى. اشتىققا قارسى كۇرەس كوميسسياسىنىڭ الاسۇرىپ ىزدەستىرىپ جاتقانى دا وسى عوي. ءار-ءار جەردەن قوعامدىق تاماق ۇيىمداستىرىلدى. قايناپ جاتقان قازاننىڭ، ۇلەستىرىلىپ جاتقان ناننىڭ كەزەگىنە تۇرعانداردى كورسەڭ زارەڭ ۇشادى. بەت-اۋىزدارى دومبىققان، كوزدەرىندە وسىناۋ ومىردەن تۇڭىلگەندەي مۇڭ بار. اسىرەسە بالالارىن جەتەكتەپ جۇرگەندەر وتە ايانىشتى. سول كەزەكتە تۇرىپ-اق سىلق ەتىپ قۇلاپ، جان تاپسىرىپ جاتقاندارى دا از ەمەس. ۇلەستىرمەگە ىلىنسە دە، ودان ىشە سالىسىمەن ءىشىن ۇستاپ ءبۇرىسىپ، جەر جاستاناتىندار تاعى بار. اۋىلداعى سۋرەت اشىلماي قالعان تۇندىكتەر، جابىلماي قالعان ەسىكتەر بولسا، سارقاندتىڭ كوشەسىندەگى سۋرەت مال ءجۇرىپ وتكەننەن كەيىن دالادا قالاتىن تەزەكتەر سەكىلدى انا جەردە ءبىر، مىنا جەردە ءبىر تەڭكيىپ جاتقان ءولى ادامدار. سول ولىك-تەزەكتى تەرۋدىڭ ءوزى ارنايى قىزمەت تۇرىنە اينالعان. ولاردى كومەتىن جەردەگى كورىنىسكە ەت-جۇرەكتەن جارالعانداردىڭ كوز توقتاتىپ قاراۋى قيىن.
باسىبەك اۋىلىنا كوميسسيا كەلگەندە اقىلجان كۇتپەگەن جەردەن سۇزەگەن مولداعا كەزدەستى. قارتايعان ەكەن، جارىقتىق. جۇدەگەن دە. وقىتاتىن بالا قالماسا، جانازاسىز، يمانسىز ولىكتەر جونەلتسە، مولدەكەڭە بەرەر تۇك بولماسا، سۇزەكەڭ جۇدەمەگەندە كىم جۇدەيدى؟ اقىلجان شاكىرت كەزىندەگىدەي ءيىلىپ سالەم بەردى. سولعىن تارتقان جانارى جالت ەتكەندەي بولدى دا، ءوڭى قايتادان مۇڭدى كەيىس الدى. مۇمكىن، ەسىنە وسى شاكىرتىن وقىس ءبىر جازالاعانى، بولشەۆيكتىڭ وتىرعان ورنىنا اۋناعانى ءۇشىن شىبىرتقىلاعانى تۇسكەن شىعار. مۇمكىن، «مەنىڭ ايتقانىم كەلدى مە، قۇدايدى جوققا شىعارعانداردى قۇداي جازالاپ جاتىر» دەپ تۇر ما ەكەن. جانارىنان جىلت ەتكەن ءبىر جارقىلدىڭ كورىنۋى «سەن مەنەن وقىدىڭ عوي، ادام بولعانىڭ سول وقۋدىڭ ارقاسى ەمەس پە» دەپ تۇرعانى ما؟ ايتەۋىر، جىلۋى دا بار، سۋىعى دا بار كەزدەسۋ بولدى. حال-جاعدايدى سۇراعان سوڭ، كوميسسيا مۇشەسى رەتىندە اقىلجان سۇزەگەن مولداعا وزدەرىمەن بىرگە جۇرگەن كەرۋەننەن ەكى پۇت بيداي بەرگىزدى. بۇل جاردەم ولگەن اكەڭنىڭ ءتىرىلىپ كەلگەنىنەن دە قىمبات ەدى.
سۇزەگەن مولدا ىشتەگى قۋانىشىن جاسىرعىسى كەلگەنىمەن، بيدايدى قاپقا سالىپ جاتقاندا بۇكشەڭ-بۇكشەڭ ەتىپ، ساقالى قالتىلداپ كەتتى. قولىن جايىپ، اقىلجانعا ۇزاق باتا بەردى. سوناۋ جىلدارداعى بەرە الماعان باتاسىن بار ىقىلاسىمەن ەندى بەرىپ تۇرعانداي. جانە قانداي جاعدايدا. مىناداي كەرۋەن ىلەستىرىپ جۇرگەن ادامنان بۇل دۇنيەدە اۋقاتتى ادام جوق سياقتى بوپ كورىندى وعان.
ءبىراق اقىلجانعا وسى ۇيىمداستىرعاندارىنىڭ ءبارى كەشىككەن كومەك سياقتاندى. كوپ ادام ءولىپ كەتتى، كوپ اۋىل يەسىز قالدى. ەندى ىشكەن تاماقتارىن كوتەرە الماي، جۇتتان شىعىپ، كوككە اۋزى ىلىنگەندە تىشقاقتاپ ءوز-وزىنەن قىرىلاتىن مال سەكىلدى ادامدار دا كومەكتى الا وتىرىپ، جۋسانداي جاپىرىلدى. ولسە وزىمەن كەتسىن، تاپ قايشا ەكەۋىندەي ەكى جاستىڭ ولىگىنىڭ ۇستىنەن شىقتى-اۋ! قوسىلعاندارىنا كوپ بولماسا كەرەك، ابدەن جۇدەگەن، قۇر سۇيەك. سوندا دا سوڭعى دەمى بىتەردە ايقاسا جاتىپتى، كيىز ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا تاقاي جينالعان جۇپىنى جۇكتىڭ جانىندا ءبىر-بىرىنە سۇيەنە قاتىپ قاپتى. ماحابباتتى دا اياماعان اشتىق ازا بويىن قازا ەتتى.
مىناۋ سۇراپىل بولماسا، ءومىر ءدامىن، ونىڭ ءلاززاتىن ەندى عانا تاتتىق پا دەگەن جاستاردان الدە ءبىر ادەمى ۇرپاق تارار ما ەدى، ونىڭ ىشىنەن اقىن، باتىر، سۇلۋ جاندار شىعار ما ەدى. جاس كەلىنشەكتىڭ اشتىققا دەيىن كەلىستى بولعانى بايقالىپ-اق تۇر. ارىعان كەزدە جىلقىعا جال-قۇيرىق قالاي جاراسپاسا، جۇدەگەن كەزدە ايەلگە شاش تا سونداي جاراسپايدى ەكەن-اۋ. قولاڭ شاش قوبىراپ، اعاش باسىنان تۇسكەن قۇستىڭ ۇياسىنداي ۇيپا-تۇيپا بولىپ جاتىر. ءبىر قولىن جىگىتىنىڭ يىعىنا اسا جان تاپسىرىپتى. الدە دە بولسا سونىڭ ءبىر جاردەمى، نە سونىڭ بەلگىسىن بىلدىرگەنى مە ەكەن؟ بارىنەن دە اقىلجاندى قاتتى تەبىرەنتكەنى ولەر الدىندا دا بۇل ەكەۋىنىڭ قاتارلاسا قۇشاقتاسىپ جاتقاندارى. و، ماحاببات، اشتىققا سەنىڭ دە ءالىڭ كەلمەي قالعان-اۋ. مانا سۇزەگەن مولدانىڭ «بۇل اللانىڭ ءىسى ەمەس، ادامنىڭ ءىسى عوي» دەگەنى جۇرەگىنە ساداقتىڭ وعىنداي قادالىپ ەدى. ماحابباتقا دا ادامنىڭ اقىماقتىعىنان كەلەر اپات از ەمەس-اۋ.
قايشاسى ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن. ونى ءبىر زۇلىمدىقتىڭ تىرناعىنان الىپ شىقسا دا، ەندى مىنا اشارشىلىق دەگەن اپاتتان الىپ شىعا الار ما ەكەن؟ ءبىر عانا قايشانى ما! اكەسى، شەشەسى، ءىنى-قارىنداسى، ءتىپتى بۇكىل 27- اۋىل وسىنىڭ موينىندا ەمەس پە؟ مىناۋ كەرۋەندى 20- تۋعان اۋىلىنا دا بۇرىپ اكەتەر ەدى-اۋ، ءبىراق اۋداندارىنىڭ بولەك بولىپ تۇرعاندارىن قاراشى! ول جاقتا دا بۇل اۋدانداعىداي قارەكەت بار شىعار. وندا دا اشتىقپەن كۇرەس جونىندەگى كوميسسيا جۇمىس ىستەپ جاتقان شىعار. ءبارىنىڭ ەسىل-دەرتى - الداعى پىسەر استىققا جۇرتتىڭ اۋزىن تيگىزۋ. سوسىن نە بولارىن ءومىر كورسەتەر.
قۋ تاماق نە ىستەتپەيدى، ءبىر جەردەگى سيرەك ەگىندى كورگەندە مىناداي جاعدايدى ەستىدى: تۇقىم سەبىلىسىمەن اتكوشەكتەر ەگىندىككە قارعاداي جابىلىپ، توپىراق اراسىنداعى ءداندى بىرتىندەپ تەرىپ جەپتى. قانشا قۋعانمەن وكىمەت تۇك ىستەي الماپتى. كوسەنىڭ ساقالىنداي ءار جەردەن ءبىر شىققان ساباق «مەن دە اشارشىلىقتىڭ قۇربانىمىن» دەپ تۇرعانداي. ەڭ قيىن ۋاقىت وسى يۋن ايى بولعالى تۇر.
اۋداندىق كوميتەت ءار اۋىلنايعا ەسەپ جۇرگىزۋدى تاپسىردى: بۇرىن قانشا ادام بولىپ ەدى، ەندى قانشاسى قالدى؟ شودىر اۋىلدىق سوۆەت ءتوراعالارىن تۇگەل كوميسسيا قۇرامىنا كىرگىزىپ، ءبىرىنىڭ جەرىن بىرىنە ادەيى ارالاتتىرعان. سۇمدىقتى دا كورسىن، سۇراپىلدى دا ءوز جاندارىمەن سەزسىن. ورىس حالقى باسىم مەكەندەردە قانشا ايتقانمەن، مالدى تۇگەل سىپىرىپ، جۇرتتىڭ اۋزىنا توسپاعان. اقپەن جاندارىن ساقتاپ، جاڭا ەگىنگە جەتۋگە ماقتاۋلى بولماعانمەن، حالدەرى بار. ءبىراق بوسقىندار ولاردى دا قاجىتقان. اينالايىن قازەكەم، بەلسەندىلىككە باسام دەپ، اۋىلىمەن كوپ جەردە شوڭقيىپ قالىپتى. اشتىقتىڭ تىرناعى كيىز ۇيدەگىلەرگە قاتتىراق باتقان.
اقىلجان ەسەپ جۇرگىزۋدە قايشاسىنا قاتتى سەندى. ساۋاتىنىڭ بارلىعىنا شۇكىرشىلىك. ءبىراق اكەسىنىڭ شىداي الماي تۋعان اۋىلىنا كەتىپ قالعانى ەداۋىر الاڭداتتى. وزدەرى ءۇي بولعالى اكە ءجۇزىن كورگەن جوق. بارىنەن دە ۋاقىت ءامىرى كۇشتى بولىپ، اكەلى-بالالى ەكەۋىن ەكى جاقتا تاستاي دومالاتىپ ءجۇر. التىن قازىعى، تۋعان اۋىلى. تۋىسقاندىق سەزىم جەم جەگەن جەرىن اينىتپاي تاباتىن جىلقى سەكىلدى تۋعان اۋىلىنا اياق-قولىن جەرگە تيگىزبەي الىپ كەتكەن عوي. ايتپەسە كوپتەن بالاسىن ءبىر يىسكەۋ ءۇشىن جارتى كۇن ايالداۋىنا بولماس پا ەدى. كەلەر مەرزىمى بەلگىسىز، قۇر كۇتىپ قالام با دەپ ويلاعان شىعار. مىناداي جاعدايدا يەسىز تاستاپ كەتكەن ءبىر ءۇيىر جىلقى ونسىز دا مالساق ادامنىڭ ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن شۇرقىراعان دا تۇرعان شىعار. ادالدىقتىڭ دا قامشىسى اياماي الدىنا سالىپ ايداي بەرەدى. اقىلجاننىڭ تۇسىنىگىندە اكەسى سونداي قامشى ۇدايى ۇستىنەن ءۇيىرىلىپ تۇراتىن پەندەلەردىڭ قاتارىنا جاتادى. شۇعىل كەتىسىن سولاي دەپ قانا ءتۇسىندى.
كاكىمجان قازىبايەۆ
(جالعاسى بار)
