التىن وردانىڭ تۇرك بەكتەرى - ناعاناي بەك جانە ونىڭ ۇرپاقتارى
«قوڭىراتتىڭ ءتۇپ اتاسى ناعاناي بابامىز ەكەن، ونىڭ وتىز بالاسى بوپتى، قازىرگى قازاق قوڭىراتتارى ونىڭ جىعالى، مەلدەبي، ورىنبي دەگەن ءۇش بالاسىنان ءورىپتى، قالعاندارى جيدەلى- بايسىن جاقتا ەكەن»، دەلىنەدى (بەيسەنباي ۇلى ج. قازاق شەجىرەسى. الماتى: اتامۇرا- قازاقستان، 1994. 42-48-ب. ).
قازاق شەجىرەسىندەگى «ناعاناي ءبيدىڭ وتىز بالاسى بوپتى» دەگەن بۇل ءاپسانا حالقىنىڭ جارتىسى قوڭىراتتاردان تۇراتىن قاراقالپاقتاردا دا بار. ولارداعى ەرەكشەلىك ناعانايدىڭ ناعاداي دەپ اتالۋىندا عانا. ماسەلەن، قاراقالپاقتىڭ ۇلى اقىنى بەرداق قارعاباي ۇلىنىڭ (رۋى قوڭىرات) «شەجىرە» اتتى شىعارماسىندا:
«ناعاداي بي يۋرت اعاسى،
جۋملا قوڭىراتتىڭ باباسى،
وتىز ۋعىلنىڭ اتاسى،
ۋعلى وتىز بولعان ەكەن»، - دەيتىن جولدار بار (بەرداق. تاڭدامالى شىعارمالارى. نوكيس: قاراقالپاقستان، 1987. 273-ب.). وسى شىعارمانىڭ تاعى ءبىر شۋماعىنداعى: «ناعادايدىڭ وتىز ۋعلى، ەبەن- سەبەن ەكي قۋلى» دەگەن جولدار دا قازاق قوڭىراتتارى شەجىرەسىندەگى: «ناعانايدىڭ وتىز ۇلى جانە ەمەن، سەمەن دەگەن ەكى قۇلى بولعان. ناعاناي ول ەكەۋىن دە ءوز بالالارى ساناعاندىقتان، وتىز ەكى بالاسى بار دەلىنەدى»؛ «ناعاناي ۇرگەنىشكە بارعاندا وعان ەمەن، سەمەن دەگەن ەكى قۇل بەرىپتى. ناعاناي ول ەكەۋىن دە قۇلدىقتان ازات ەتىپ، وزىنە بالا قىلىپ الىپتى. سولاردى قوسقاندا، ناعانايدىڭ وتىز ەكى بالاسى بولعان»، دەيتىن قوسىمشا تاپتىشتەۋلەرمەن قابىسىپ جاتادى.
اۋىزەكى شەجىرەلەردە قوڭىراتتىڭ ءتۇپ اتاسى رەتىندە اتالىپ، ءبىرسىپىرا اڭىزدىق سارىندارمەن كومكەرىلگەن ناعاناي ەسىمى - ءبىر قاراعاندا، قازاقتىڭ باسقا دا تايپالارىنا قاتىستى كەي شەجىرەلەردە ۇشىراساتىن، كوبىنە اۋەلگى ءتۇپ بابا رەتىندە حالىق قيالىنان عانا تۋىنداعان، تاريحي دەرەگى ءمالىمسىز تۇلعالار سەكىلدى بوپ تا قابىلدانار ەدى. الايدا، ناعانايدىڭ ءجونى باسقا. ول ومىردە شىن جاساعان، سوناۋ التىن وردا داۋىرىندە وزبەك حاننىڭ زامانداسى بولعان، ودان كەيىنگى جانىبەك حاننىڭ ايگىلى ۇلىسبەگى رەتىندە تانىلعان ايبىندى امىرلەردىڭ ءبىرى.
جوشى ۇلىسى (ۇلۇع ۇلىس، التىن وردا) زامانىنا قاتىستى جازبا دەرەككوزدەرگە ناعاناي بەكتىڭ ەسىمى قاراقالپاق شەجىرەسىندەگىدەي، ناعاداي، ناعاتاي نەمەسە نۋعداي، نانگۋداي، يانگۋداي تۇرىندە ءارتۇرلى بوپ تۇسكەن. قازاق ءتىلىنىڭ ءوز ۇندەستىك ەرەكشەلىگىنە ساي ول بىزدە ناعاناي بولىپ قالىپتاسقان. ەگەر مەرزىم جاعىنان دايەكتەر بولساق، ناعاناي ەسىمىنىڭ تاريحتا العاش رەت قاعازعا ءتۇسىپ تاڭبالانۋى ايگىلى اراب ساياحاتشىسى ءابۋ ءابداللاح يبن باتتۋتانىڭ (1304-1377) ارقاسىندا جۇزەگە اسقانىن كورەمىز. 1334 - جىلى جوشى ۇلىسىن ارالاپ جۇرگەن ول، وزبەك حاننىڭ بەستاۋ ماڭىنا جايلاۋعا شىققان جازعى ورداسىنا بارعاندا ءوزىنىڭ وسى بەكپەن تىكەلەي جولىققانىن جازادى.
ول زامان التىن وردانىڭ اسا داۋىرلەپ، ەرەكشە بايىعان، ءسان- سالتاناتى ارتقان كەزى. جيهانگەزدىڭ حان ورداسى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى بەرەكەلى دە باقۋاتتى تىرلىكتى قاز- قالپىندا بەينەلەۋى - ەتنوگرافيالىق تۇرعىدان اسا قۇندى ماعلۇماتتاردى ورتاعا تارتادى. باتتۋتانىڭ بۇل جازبالارىن ۇلۇع ۇلىستىڭ سول داۋىردەگى داۋلەتتى، مامىراجاي تىنىس- تىرشىلىگى تۋرالى ەنسيكلوپەديالىق دەڭگەيدەگى جيناق دەسە دە بولادى. مۇنى وزبەك حاننىڭ حانىمدارى (قاتىندارى) كوشىنىڭ جايلاۋعا قالاي بەتتەپ كەلە جاتقاندىعى سۋرەتتەلگەن جولداردان دا ايقىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
«... ءاربىر قاتىن كۇيمەلى اربامەن جۇرەدى. كۇيمە شاتىرى التىن جالاتقان كۇمىستەن نە ويمىشتالىپ بويالعان اعاشتان جاسالعان. اربانى سۇيرەيتىن اتتار جىبەك جابۋلى. اتتاردىڭ ءبىرىنىڭ ارقاسىندا وتىرعان ايداۋشى بوزبالانى ۇلاقشى دەپ اتايدى. كۇيمەدەگى قاتىننىڭ وڭ جاعىندا اجەپتەۋىر ەگدەرگەن كارى ايەل، ونى ۇلۇقاتىن (كومەكشى) دەپ اتايدى، سول جاعىندا قۇجىققاتىن (كيىندىرۋشى) اتالاتىن ەگدە ايەل. قاتىننىڭ (حانىمنىڭ) قارسى الدىندا جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي سۇلۋ، ورىمدەي التى قىز. ال ارت جاعىندا ارقاسىن سۇيەپ وتىرۋ ءۇشىن ءدال سونداي تاعى ەكى قىز جايعاسقان. قاتىننىڭ باسىندا توبەسىنە تاۋىستىڭ اسەم قاۋىرسىنىن بەكىتكەن، قىمبات اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن ءتاج، ۇستىندە التىن- كۇمىس، اسىل تاستان كوز قارىققان جەڭىل جەلبەگەي شاپان. ۇلۇقاتىن مەن قۇجىققاتىننىڭ باستارىندا زەرلى كيمەشەك. قىزداردىڭ باسىندا توبەسىنە تاۋىس قاۋىرسىنى تاعىلعان، اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن شوشاق تەبەتەي. ءبارى دە اسىل تاستارى جارق- جۇرق ەتكەن جىبەك كويلەك كيگەن. قاتىن كوشىندە ون- ون بەس شاقتى، ۇستەرىندە جىبەكتەن تىگىلىپ، التىنمەن زەرلەنگەن، اسىل تاستارمەن ارلەنگەن كيىم كيگەن ۆيزانتيا نەمەسە ءۇندى بوزبالالارى. ولاردىڭ قولىندا التىن، كۇمىس نەمەسە سول التىن- كۇمىسپەن اپتالىپ، كۇپتەلگەن اساتاياق. قاتىن كوشىنىڭ سوڭىندا 100 گە تارتا باسقا اربالار. ولاردىڭ ءارقايسىندا ۇستەرىنە جىبەك كيىم، باستارىنا شوشاق بورىك كيگەن ءتورت- بەس قىزمەتشى ايەل. ولاردىڭ سوڭىندا تۇيە، وگىز جەگىلگەن 300 گە جۋىق اربا، ولاردا قاتىننىڭ قازىناسى، دۇنيە- مۇلكى، كيىم- كەشەگى، اس- سۋى ارتىلعان...». (تيزەنگاۋزەن ۆ. گ. التىن وردا تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار جيناعى. 1 توم. ا.: دايك- پرەسس. 2005. 219-222-ب. ) .
اراب ساياحاتشىسىنىڭ جولجازباسىنان ءدال وسىنداي سالتاناتتى قاتىن (حانىم) كوشىمەن ناعاناي بەكتىڭ قىزى كەبەك بەگىمنىڭ دە جايلاۋعا كەلگەنىن بايقايمىز. ەلدە وزبەك حاننىڭ سىيلى قوناعى رەتىندە جۇرگەن باتتۋتانىڭ بىرەر كۇننەن كەيىن ونىڭ حانىمدارىنىڭ شاڭىراقتارىنا دا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ باس سۇعىپ شىعاتىنى بار. اۋەلى باس حانىم تايدۋلى بەگىمنىڭ (جانىبەك پەن تىنىبەك حانزادالاردىڭ اناسى) ورداسىندا مەيمان بولعان سوڭ، ساياحاتشى كەلەسى كۇنى حاننىڭ ەكىنشى حانىمى كەبەك بەگىمنىڭ ورداسىنا دا ىزەت جاسايدى. ونىڭ وتاۋىنا كىرگەن كەزدە حانىم جايلى توسەنىش ۇستىندە كيەلى قۇران كىتابىن وقىپ وتىرىپتى. ءۇي ىشىندە ونشاقتى ەگدە ايەل مەن جيىرما شاقتى قىز زەرلى كيىمدەر تىگۋمەن اينالىسۋدا ەكەن. مەيمانداردىڭ ءيىلىپ امانداسقان ءىلتيپاتىنا كەبەك بەگىم سونشاما بيازى تۇردە جاۋاپ بەرىپ، ادەمى تىلەكتەرىن ءبىلدىرىپتى. مولدا قۇران وقىعاننان كەيىن، حانىم ءساندى توستاعاندارمەن قىمىز الدىرادى. سولاردىڭ ءبىرىن بەگىم ساياحاتشىعا دەگەن قۇرمەتىن ءبىلدىرىپ ءوز قولىمەن ۇسىنادى. «بۇل ناعاداي بەكتىڭ قىزى، - دەپ جازادى باتتۋتا. - اكەسىن كوردىم. زور دەنەلى كىسى. اياعىنا تۇز بايلانۋ دەرتىمەن اۋىرادى ەكەن. اياعىن باسا المايتىن بولعان سوڭ، كوبىنە اربامەن جۇرەدى. ءبىر جەرگە بارۋ كەرەك بولسا، قىزمەتشىلەرى ونى قولدارىمەن كوتەرىپ الىپ كەلەدى، سوڭىرا سولاي الىپ كەتەدى. ءدال وسىنداي ناۋقاسقا ۇلۇعبەك يسابەك تە ۇشىراپتى. ونى دا وسىلايشا كوتەرىپ الىپ جۇرەدى ەكەن»، دەيدى ءارى قاراي ساياحاتشى.
بۇل يسابەك تە - اتاقتى ۇلۇعبەك قۇتلىقتەمىرمەن بىرگە تالاي جىل وزبەك حاننىڭ ەڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرى بولعان تۇلعا. قۇتلىقتەمىر ەكەۋى ءبىر- بىرىمەن كەزەك- كەزەك الماسا وتىرىپ بەكلەربەكتىك لاۋازىمدى اتقارعان. ءوزارا تۋىستىعى، جەكجاتتىعى دا بار. 1335 - جىلى كوز جۇمعان قۇتلىقتەمىردىڭ ءوز باسى وزبەك حاننىڭ اپكەسىن العان، بالاسى هارۋنبەككە وزبەكتىڭ تايدۋلىدان تۋعان قىزىن اپەرگەن، وردانىڭ سارى سۇيەك قۇداسى بولسا، ءۇيسىن يسابەك تە وزبەككە قىزىن بەرىپ قانا قويماي (كىشى حانىم ورداشا وسى ۇلۇعبەكتىڭ قىزى)، ءوزى دە حاننىڭ ۇلكەن قىزى ۇتكوشەكتى العان بەل كۇيەۋ. ناعانايدىڭ دا حانمەن ىلىك- شاتىستىعى وسىنداي. ونىڭ قىزى كەبەك بەگىم وزبەكتىڭ ەكىنشى ايەلى بولسا، حاننىڭ تاعى ءبىر قىزى شەكەربيكەنى بالاسى اققۇسايىنسوپىعا اپەرگەن.
ناعانايدىڭ ارعى تەگى كىم؟
ول قوڭىراتتىڭ قاي تۇقىمىنىڭ ۇرپاعى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەر بولساق، ءبىز ونى التىن وردانىڭ توقتاي حان زامانىنداعى (1291-1312) ايگىلى قوڭىرات بەكتەرىنىڭ ەڭ مارتەبەلىسى بولعان سالجۇدايدىڭ توڭىرەگىنەن تابار ەدىك. بۇل ءامىر تۋرالى پارسىنىڭ اتاقتى تاريحشىسى راشيد ءاد- ديننىڭ «جاميع ات- تاۋاريح» كىتابىنىڭ «قوڭىرات تايپاسى» اتتى تاراۋى عانا ەمەس، باسقا دا تۇستارىندا ءبىراز ماعلۇمات بار. سالجۇداي شىڭعىس حاننىڭ بايبىشەسى بورتەگە جاقىن تۋىس بوپ كەلەتىن ءدۇمدى بەكتەردىڭ ءبىرى. اكەسىنىڭ اتى بۇلاعان نويان. بورتە بايبىشەنىڭ جاقىن تۋىسى بولعان سوڭ دا ءسوزى ءوتىمدى بۇلاعان بەك - ءوز ۋاقىتىندا شىڭعىس حاننىڭ ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ ءتورت تىرەگى بولعان ۇلدارىنىڭ كەنجەسى، قارا شاڭىراق يەسى تولەنىڭ تۋعان نەمەرەسى (ونىڭ قۇتىقتى دەگەن بالاسىنىڭ قىزى) - كەلمىش بيكەگە قۇدا ءتۇسىپ، بالاسى سالجۇدايعا الىپ بەرگەن. سالجۇداي مەن كەلمىش بيكەدەن تۋعان ولجاي بەگىم ۇلۇع ۇلىستىڭ حانى موڭكەتەمىرگە (1266-1282) شىعىپ، ەكەۋىنىڭ نەكەسىنەن التىن وردانىڭ 1291-1313 جىلدارداعى بيلەۋشىسى توقتاي حان تۋعان (ءراشيد اد- دين. جاميع ات- تاۋاريح. توم 2. م. -ل.. 1960. 84-85-ب).
ءراشيد ءاد- ديننىڭ اسا قۇندى شىعارماسىندا توقتاي حاننىڭ جوشى حانعا شوبەرە بوپ كەلەتىن تۋىسى، اتاقتى قولباسشى، دون وزەنىنەن دۋنايعا دەيىنگى ارالىقتى جەكە ءوزى بيلەپ- توستەگەن نوعاي بەكلەربەكپەن قاقتىعىسىپ قالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە وسى سالجۇدايعا قاتىستى تۋىنداعانى جازىلادى. توقتاي حانعا تۋعان قايناعا بوپ كەلەتىن سالجۇداي ءوزىنىڭ بالاسى بايلاققا (يايلاق) ايگىلى حان تۇقىمى نوعايدىڭ قىزى قياقتى (قاباق) اپەرگەن ەكەن. الايدا جاس جۇبايلار كوپ ۇزاماي بىرىنە- ءبىرى سالقىن تارتىپتى. كەلىن تۇرتپەكتەۋگە ۇشىراپتى. قياق بۇل جايدان توركىندەرىن حاباردار ەتىپتى. نوعاي بۇعان كادىمگىدەي تۋلاپ، كەزىندە توقتايدىڭ تاققا وتىرۋىنا ءوزىنىڭ اقىلىن دا، ايلاسىن دا اياماي جۇمساپ، تاقتى جاۋلارىنان تارتىپ اپەرۋگە ۇلكەن كۇش جۇمساعانىن العا تارتىپ، ەندى سول ەڭبەگىمدى ەش قىلىپ، بيلىكتى سالجۇدايعا بەرىپ قويعانىڭ قالاي، دەگەن رەنىشىن بىلدىرەدى. ەگەر مەنىمەن دۇرىس قاتىناستا بولعىڭ كەلسە، سالجۇدايدى حورەزمدەگى ءوزىنىڭ ۇلىسىنا جىبەر، دەگەن قاتاڭ تالاپقا بارادى. بۇعان توقتاي حان: «ول اكەمدەي بولعان ادام، جاسى كەپ وتىرعان بەك، وزىمە تاربيە بەرگەن، قالاي شەتتەتەمىن» دەگەن ءۋاج ايتىپ، كونبەيتىنىن بايقاتادى. اقىرى سول ەگەس ۇلكەن كيكىلجىڭگە ۇلاسىپ، نوعاي مەن توقتايدىڭ اراسىنداعى سوعىسقا ۇرىندىرادى. 1300 - جىلى نوعاي قولى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، قاسىندا قالعان ون جەتى اداممەن قاشىپ بارا جاتقاندا توقتاي حاننىڭ جاساعىنداعى ورىس ساربازىنىڭ قولىنان قازا تاۋىپ، بۇ دۇنيەدەن وتەدى (سوندا).
«جاميع ات- تاۋاريح» جىلناماسىندا سالجۇدايدىڭ بايلاقتان (يايلاق) باسقا بالاسىنىڭ ەسىمى اتالمايدى. دەگەنمەن، وسى ورايدا امەريكاندىق عالىم يۋ. برەگەلدىڭ ورتاازيالىق قوڭىراتتاردىڭ اۋلەتتىك تاريحىن زەرتتەگەن ەڭبەگىندەگى اققاداي باهادۇردىڭ ەسىمى اتالاتىن دەرەككوز مالىمەتىنە نازار اۋدارعان ماقۇل دەر ەدىك. وندا اققادايدىڭ 30 مىڭ ءۇيلى قوڭىرات پەن 100 ءۇيلى باسقا دا تۇرك جۇرتتارىن باسقارىپ، بۇلعار، شەركەس، قازان ۇلىستارىن بيلەگەنى، ونىڭ بالاسى ناعدايدى وزبەك حاننىڭ ەدىل دارياسىنىڭ تومەنگى اعىسىنداعى ەلگە بي ەتكەنى، ول بەكتىڭ حورەزمدە جەرلەنگەنى جازىلىپتى.
ناعانايدىڭ ەسىمى ءار ادەبيەتتە ءارتۇرلى اتالاتىنى جوعارىدا كورسەتىلدى. سوڭعى ءسوز بولىپ وتىرعان دەرەككوزدە دە ول ناعداي دەپ تۇرلەنگەن. وسى ورايدان العاندا سالجۇدايدىڭ بالاسىنىڭ ەسىمىنىڭ بىردە بايلاق، بىردە يايلاق تۇرىندە جازىلۋىنا قاراپ، ونى اققاداي، ياققاداي دەپ تە (ءتىپتى بايلاقتىڭ اعاسى نە ءىنىسى رەتىندە دە) توپشىلاۋعا بولاتىنداي كورىنەدى. ەگەر كەيىنگى دەرەككوزدىڭ مەرزىمى مەن كەيبىر قيسىندارىنا وي جىبەرسەك تە اققادايدىڭ سونىڭ الدىندا عانا سالجۇدايعا تيەسىلى بولعان جوعارعى دارەجەلى ۇلىسبەك مىندەتىن اتقارعانىن بايقايمىز (30 مىڭ ءۇيلى قوڭىرات پەن 100 مىڭ ءۇيلى باسقا رۋلاردى بيلەيدى).
ءراشيد ءاد- دين شەجىرەسى بويىنشا سالجۇداي 1302 - جىلى قايتىس بولعان. التىن وردا جىلناماشىلارى ناعانايدى 1360 - جىل شاماسىندا دۇنيەدەن ءوتتى دەپ ەسەپتەيدى. بايلاقتىڭ نوعاي قازا تاباردان ءۇش- ءتورت جىل بۇرىن ۇيلەنگەنىن ەسكە الساق، ونى (ياكي بايلاقتى) 1280 - جىلداردىڭ و جاق، بۇ جاعىندا دۇنيەگە كەلدى دەپ جورامالدار ەدىك. دەمەك سالجۇداي 1302 - جىلى كوز جۇمعاننان كەيىن، ونىڭ جاسى جيىرمالار توڭىرەگىندەگى بالاسى بايلاقتىڭ (نەمەسە اققادايدىڭ) اكەسى اتقارعان جوعارى لاۋازىم مەن ونىڭ قاراۋىندا بولعان ۇلىستى باسقارۋى ءوز قولىنا العانى كادىمگىدەي يلانتادى. وندا ناعانايدىڭ وسى اققاداي (نەمەسە بايلاق) بەكتىڭ بالاسى بولۋى ابدەن مۇمكىن. بۇعان ناعانايدىڭ جاسى دا ۇيلەسىپ تۇر. 1313 - جىلى 15-16-سىندا تاققا مىندى دەلىنەتىن وزبەك حانمەن شامالاس، نە ودان ءسال عانا ۇلكەن بوپ شىعادى. ياعني، 1334 - جىلى باتتۋتا جوشى ۇلىسىن ارالاعان كەزدە ناعانايدىڭ قىزى، حاننىڭ ەكىنشى حانىمى بوپ وتىرعان كەبەك بەگىمنىڭ جاسى سول شاقتا جيىرمالار شاماسىندا، دەپ قيسىنداتۋ دا شىندىقتان الىس كەتپەيدى.
بۇل جەردە ناعانايدىڭ وزبەك حانعا قايىناتالىعى مەن وزبەكتىڭ قىزىن بالاسىنا الىپ بەرۋىنىڭ ارجاعىندا، سوناۋ سالجۇدايدىڭ توقتايعا تۋعان ناعاشىلىعىنان باستالعان ەكى شاڭىراق اراسىنداعى جاقىن قۇداندالىق ءۇردىستىڭ ءارى قاراي ساباقتاسىپ جالعاسۋى جاتقانى ايدان انىق. ناعانايدىڭ سالجۇداي ۇرپاعى ەكەندىگى تۋرالى بۇل بولجامدى - سالجۇداي بەكتىڭ ورداداعى ايگىلى قوڭىرات ۇلىسبەگى رەتىندە ىلعي الدىڭعى ورىننان بايقالار بيىك مارتەبەسىنىڭ، سو قالپىندا كەيىننەن اققادايعا اۋىسقانى، ودان ناعانايعا وتكەنى، ودان سوڭ ناعانايدىڭ بالاسى اققۇسايىنعا دەيىن جالعاسقانى تۋرالى ماعلۇماتتار دا جوققا شىعارمايدى. ءبىز تومەندە نازار اۋدارعالى وتىرعان قۇندى دەرەككوزدەر تىزبەگىندە دە سول دايەكتى ودان ءارى تياناقتاي تۇسەتىن تۇستار بارشىلىق.
بۇل دەرەككوزدەر «التىن وردا حاندارىنىڭ جارلىقتارى» دەپ اتالاتىن قۇجاتتار شوعىرىنان تۇرادى. ول جارلىقتاردا ادەتتە حان تاراپىنان قابىلداناتىن زاڭدار، نورمالار مەن كەلىسىمدەر، جەكە ايماقتاردا ساۋدا جاساۋعا قاتىستى ءجون- جوسىق ەرەجەلەرى مەن سالىق مولشەرلەرى، كەي تۇلعالارعا بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەر سياقتى ءارتۇرلى ماسەلەلەر قۇقىقتىق نەگىزدە بەكىتىلىپ، مەملەكەتتىك مارتەبەمەن مىندەتتەلىپ جاتادى. اۋەلدە ولار تەك حاننىڭ ءوز اتىنان عانا جاريالاناتىن دارا بيلىك پارمەنى بولىپ كەلسە، ءحىۇ عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنان باستاپ، جارلىقتار ماتىنىنە ۇلۇع ۇلىستىڭ ساياسي ومىرىندە جەتەكشى ورىندارعا شىعا باستاعان بەكلەربەكتەر مەن قاراشى، ۇلىسبەكتەردىڭ دە اتى- جوندەرى قوسىلا باستايدى.
سونداي ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ ءبىرى - عىلىمي اينالىمدا «جانىبەك حاننىڭ ۆەنەسيا كوپەستەرىنە 1342 - جىلعى جارلىعى» دەگەن اتپەن ەنگەن قۇقىقتىق دەرەككوز بولىپ تابىلادى. اۋەلى سول داۋىردە التىن وردانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلعان قىپشاق تىلىندە جازىلعان بۇل جارلىق الدىمەن ازاۋ قالاسىندا يتاليان تىلىنە اۋدارىلىپ، ودان ۆەنەسياعا جەتكىزىلىپ، ۆەنەسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ سول كەزدەگى رەسمي قاعازدار ءتىلى لاتىنشاعا ءتارجىمالانعاسىن عانا ەلدەگى سەنات كوميسسياسىنىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلىپتى. يتاليا ارحيۆتەرىندە التىن وردا بيلەۋشىلەرى تاراپىنان جازىلعان مۇنداي جارلىقتاردىڭ ونشاقتىسى بار كورىنەدى. كونەگە ۇقىپتى يتاليا مۇراعاتشىلارى ولاردىڭ ءبارىن شىپ- شىرعاسىن شىعارماي قاتتاپ ساقتاي بەرگەن. 1880-1889 - جىلدارى ۆەنەسيادا مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى كەلىسىمدەرى مەن سولارعا قاتىستى قۇجاتتار جيناقتالعان ەكى تومدىق باسىلىپ شىققاندا، ارحيۆتە دايىن تۇرعان وسى حان جارلىقتارى كىتاپقا ءبىر تاراۋ رەتىندە ەنگەن. كىتاپتا يتاليان، لاتىن تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىمەن عانا جاريالانعان ول جارلىقتار، كەيىننەن سول تىلدەردەن ورىسشاعا ءتارجىمالانىپ، زەرتتەۋشىلەر اراسىندا تالاي ۋاقىتتان بەرى التىن وردا تاريحىن قاۋزاۋدىڭ قۇندى دەرەككوزدەرى ساناتىندا پايدالانىلىپ كەلەدى. اسىرەسە بۇل رەتتە، كەيىنگى جىلدارى تۇركولوگ- دەرەكتانۋشى ءهام رومان تىلدەرىنىڭ ماماندارى ا. پ. گريگورەۆ، ۆ. پ. گريگورەۆ سەكىلدى پەتەربورلىق عالىمداردىڭ قىرۋار ىستەر اتقارعانىن اتاپ وتۋگە بولادى. ولار ۆەنەسيادا ساقتالعان حان جارلىقتارىنىڭ ءاۋ باستاعى ءتۇپنۇسقاسى قىپشاق تىلىندە جازىلعاندىعىن انىقتاۋ ماقساتىندا كوپ ەڭبەك ەتىپ، جارلىقتاردا كەزدەسەتىن تۇلعالاردىڭ كىم ەكەنىن ناقتىلاۋ بويىنشا دا تياناقتى تالدامالار جاسادى (گريگورەۆ ا. پ. ، گريگورەۆ ۆ. پ. ۆەنەسيادا ساقتالعان XIV عاسىرداعى التىنوردالىق قۇجاتتار جيناعى. س پ ب. 2002).
ال جارلىقتاردىڭ قىپشاقشا جازىلعان ءتۇپنۇسقالارى قايدا بولعان ەدى؟ ولار سول داۋىردە نەگىزىنەن ازاۋ قالاسىنداعى ۆەنەسيا كونسۋلدىعىنىڭ كەڭسەسىندە ساقتالىپ كەلگەن ەكەن. 1395 - جىلى ءامىر تەمىر جوشى ۇلىسىنا جويقىن شابۋىل جاساپ، ونى يمپەريا استاناسى جاڭا سارايمەن (ساراي ءال- جاديدپەن) بىرگە قيراتقان كەزدە، بۇل الاساپىراننان تەڭىزدىڭ القىمىندا تۇرعان ساۋدا- ساتتىق ورتالىعى ازاۋ شاهارى دا امان قالمايدى. اسىرەسە قالانىڭ ۆەنەسيالىق كوپەستەر تۇراتىن ورامى ەرەكشە ءبۇلىنىپ، تۇگەلىمەن ورتكە ورانادى. سوندا كونسۋلدىقتاعى بار قۇجات كۇلگە اينالىپتى، دەسەدى ۆەنەسيالىق دەرەككوزدەر.
جانىبەك حاننىڭ 1342 - جىلعى ۆەنەسيا كوپەستەرىنە ارنالعان جارلىعىنىڭ قىپشاق تىلىندەگى نۇسقاسىنىڭ باسى مىناداي تۇردە قاعازعا ءتۇستى دەپ تابار ەدىك. «اللاعا بەرىلىپ، ونىڭ يگى ءىسى مەن قايىرىم راقىمىنا ءۇمىت ارتامىن. (ياعني «عالا اللاهي تاۋاككالتۋ ۋا عالا كاراميح ۋا احسانيكي عاۋۋاالتۋ» دەگەن ارابشادان اۋدارما). مەنىڭ جانىبەك ءسوزىم، موعول ۇلىسىنىڭ موعۇلبۇعا باسشىلىق ەتەتىن وڭ قول، سول قول وعلاندارىنا، ازاۋدىڭ شەركەسقوجا باسشىلىعىنداعى مىڭباسى، ءجۇزباسى، ونباسى بەكتەرىنە، دارۋعالارىنا، تامعاشى، تارتىناقشىلارىنا، بۇقاۋل، تۇتقاۋىلدارىنا، كوپ ادامدارعا، كەي جورتار جولاۋشىلارىنا، بارشاعا». سوڭعى اتاۋلارداعى: دارۋعا ءسوزى - ايماق ءامىرى، تامعاشى - كەدەنشى، تارتىناقشى - تارازىشى، بۇقاۋل - تابىستى رەتتەۋشى، جورتار - جۇرگىنشى دەگەن ماعىنالاردى بەرەتىنىن ەسكە سالامىز (يباتوۆ ا. 14- عاسىرداعى حاندار جارلىقتارىنىڭ ءتىلى. الماتى: عىلىم، 1990. 12-29-ب. ).
ۆەنەسيا كوپەستەرىنە ازاۋ قالاسىنان ارنايى جەر ءبولىپ بەرۋ، ساۋدا- ساتتىقتارىن جۇرگىزۋ، سالىق تولەۋ، كەمەلەردەن ءباج الىمىن الۋ، تۋىنداعان داۋلاردى شەشۋ ماسەلەلەرى جۇيە- جۇيەسىمەن قاراستىرىلعان التامعالى (قىزىلتامعالى) جارلىقتىڭ سوڭىندا ونىڭ جىلقى جىلىنىڭ ونىنشى ايىندا (1342 جىلدىڭ 30 قاراشاسى) ، وردا بالىسىردا تۇرعاندا جازىلعانى كورسەتىلەدى. (بالىسىر ازاۋ تەڭىزىنىڭ تەرىسكەيىندەگى قۇمداۋىت تۇبەك).
جارلىقتىڭ ەڭ تومەنگى جاعىندا ونى ۆەنەسيا ەلشىلەرىنىڭ قولىنا سالتاناتتى تۇردە ۇستاتقان التىن وردانىڭ ءدۇمدى سەگىز بەگىنىڭ ەسىمدەرى دە تىزىلگەن ەدى. سوندا ەڭ ءبىرىنشى بوپ- ناعاناي ەسىمى جازىلىپ تۇر. ودان كەيىنگىلەرى - ءالي، موعۇلبۇعا، احمەت، بەكلەمىش، قۇرتقاباشى، قۇتلىقتەمىر، ايتەمىر سەكىلدى بەكتەر. بۇنى ناعانايدىڭ ورداداعى بەدەل- بيىگىنىڭ سول كەزدە قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىن بايقاتاتىن سالماقتى دەرەكتىڭ ءبىرى رەتىندە قابىلداۋعا بولادى. ياكي ۇلۇع ۇلىستى ەرەكشە داۋىرلەتكەن وزبەك حان بيلىگىنىڭ سوڭىنا دەيىن دە (وزبەك سودان ءبىر جىل بۇرىن، 1341 - جىلدىڭ كۇزىندە عانا دۇنيەدەن وزعان بولاتىن)، قوڭىراتتاردىڭ سوناۋ سالجۇداي بەك زامانىنان بەرگى ورداداعى بيىك مارتەبەلى ورنىنىڭ مىعىم كۇيىندە ەكەنى بايقالادى. حان اۋلەتىنە ءارى ناعاشى، ءارى جيەن بوپ كەلەتىن بۇل تايپا بەكتەرىنىڭ ءالى دە ءىس باسىندا، الدىڭعى لەكتە وتىرعانىن كورەمىز. وزبەكتەن كەيىن حاندىق تاققا وتىرعان جانىبەك (1342-1357) تە وزىنىڭ بەل قۇداسى، كىشى شەشەسى كەبەكتىڭ اكەسى، ءارى تۋعان قارىنداسى شەكەربيكەنىڭ قايىن اتاسى ناعانايدى بيلىككە جاقىن ۇستايدى. مۇنى ول شىققان اۋلەت وكىلدەرىنىڭ اتادان بالاعا اۋىسىپ كەلە جاتقان مارتەبەلى ورنىنا سايكەس، ەسىمىنىڭ تىزىمدە ءبىرىنشى بوپ جازىلىپ تۇرعانىنان دا انىق پايىمداۋعا بولادى.
جارلىق سوڭىندا تىزىمدە تۇرعان بەكتەردىڭ ءبىرسىپىراسى دا، ءبىرازدان وردا توڭىرەگىندە جۇرگەن شونجارلار نەمەسە سولاردىڭ ۇرپاقتارى ەدى. ەكىنشى تۇرعان ءاليدىڭ ەسىمى بىزگە باتتۋتا جولجازباسىنان تانىس. ول وزبەك حاننىڭ ورداشا بەگىم اتتى حانىمىنىڭ (بەكلەربەك ءۇيسىن يسابەكتىڭ قىزى) ءسىڭلىسىن العان، ءبىر جاعىنان حانعا تۋعان باجا، يسابەككە بەل كۇيەۋ بالا ەسەبىندەگى بەك. سونداي- اق تىزىمدەگى احمەت، بەكلەمىش اتتى ەسىمدەردى، شاماسى، كەيىننەن ورىستىڭ احمەتوۆتار، بەكلەمىشوۆتار سەكىلدى تۇركتەن تاراعان اۋلەتتەرىنىڭ تۇپ- تەگى رەتىندە جورامالداۋعا بولادى. قۇرتقاباقشى - ورداداعى ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋشى، بىتىكشى، ياكي كەڭسە باستىعى دەگەندى بىلدىرەدى. ال قۇتلىقتەمىر - باتتۋتا ورداعا ساياحاتتاپ كەلگەن كەزدە قىرىمنىڭ دارۋعاسى بولعان قيات تولەكتەمىردىڭ بالاسى. ءتىزىمنىڭ سوڭىنداعى ايتەمىردىڭ كىم ەكەنى بەلگىسىز، دەيدى زەرتتەۋشىلەر.
ارادا ءبىراز جىلدار وتكەندە، ياكي 1358 - جىلى جانىبەك حاننىڭ بالاسى بەردىبەك حاننىڭ دا ۆەنەسيا كوپەستەرىنە قاتىستى كەزەكتى جارلىق شىعارۋىنىڭ رەتى كەلىپتى. ارينە بۇل كەزدە ناعانايدىڭ شاۋ تارتىپ، ءارى اياعىنىڭ اۋرۋى دا تىپتەن اسقىنىپ، قيمىل- قوزعالىستان قالعان شاعى. الايدا بۇل اۋلەتتىڭ وردا بەكتەرى اراسىندا العاشقى بوپ اتالاتىن مىعىم ورنى سو كۇيىندە ساقتاۋلى. دالىرەك ايتقاندا، ونىڭ ورنىندا تىزىمدە ءبىرىنشى بوپ بالاسى قۇسايىنسوپىنىڭ (اققۇسايىنسوپى) ەسىمى جازىلىپ تۇر. ناعانايدىڭ بيلىككە بەلسەنە ارالاسقان اققۇسايىنسوپى جانە ءجۇسىپسوپى ەسىمدى ەكى بالاسى بولعان. وزبەكتىڭ تۋعان كۇيەۋ بالاسى اققۇسايىنسوپىنىڭ دا بيلىككە كادىمگىدەي كىرىسكەنىن وسى جارلىققا ەسىمى ءبىرىنشى بوپ ەنۋىنەن دە بايقاۋ قيىن ەمەس. ول تىزىمدە اكەسى ناعاناي سياقتى، بەردىبەك حاننىڭ باس بەكلەربەگى قيات موعۇلبۇعانىڭ، باس ۋازىر سارايتەمىردىڭ (قوڭىرات قۇتلىقتەمىردىڭ ءىنىسى) دە الدىندا تۇر. ولاردان كەيىنگىلەر دە وسال ەمەس. باحرين تايپاسىنىڭ كوسەمى توعلۇباي مەن قيات بەگى قۇتلىبۇعا.
ناعاناي بالالارىنىڭ ەسىمدەرىنە سوپى قوسىمشاسىنىڭ جالعانۋى، ولاردىڭ حورەزمدىك سوپىلار باۋىرلاستىعىنا قاتىسى بارلىعىن اڭعارتادى. ءبىر كەزدەردە ولاردىڭ تۋىسى قۇتلىقتەمىر ۇلۇعبەك تە وسى تاريقات تالاپتارىنا ساي قيمىل- ارەكەت جاساي ءجۇرىپ، جوشى ۇلىسىندا مۇسىلماندىقتى ورنىقتىرۋ ءىسىن جۇزەگە اسىرعان ەدى. دەمەك، ناعانايدىڭ ۇلدارى دا قوڭىراتتاردىڭ ءتول ۇلىسىندا وركەن جايعان سول رۋحاني ءىلىمنىڭ جولىن قۋعان مۇسىلمان باسشىلارى قاتارىندا بولعان. بۇل رەتتە سول داۋىرلەردە سوپىلىقتىڭ ادەبى مەن ءتارتىبىن بەيبارىس، بابىر، حايدار دۋلاتي سەكىلدى تۇرك تەكتى پاتشالار ۇستانعانىن ەسكە سالا كەتۋ دە ارتىقتىق ەتپەيدى. ناعاناي ۇرپاقتارىنىڭ دىنگە جاقىن بولعاندىعىن، باتتۋتا جولجازباسىنداعى «ۇلىسبەكتىڭ قىزى كەبەك حانىم قۇران كىتابىن وقىپ وتىر ەكەن» ، دەگەن جولداردان دا بايقار ەدىك.
وزبەك پەن جانىبەك حاندار باسقارعان جىلداردا مەيلىنشە وركەندەگەن التىن وردا بەردىبەكتىڭ ەكى جىلداي عانا ۋاقىتقا سوزىلعان بيلىگى (1357-1359) كەزىندە كەرى كەتە باستايدى. اقىرى ءوزىنىڭ بار باۋىرلارىن قىرىپ تاستاپ تاققا مىنگەن بەردىبەكتىڭ ءومىرى دە شولاق بولدى. ءبىر دەرەككوزدەردە ول سىرقاتتان قايتتى دەلىنسە، ەكىنشىسىندە كىسى قولىنان قازا تاپتى (پوچەكاەۆ ر. يۋ. التىن وردا حاندارى. س پ ب. 2010. 199-200-ب. ) ، دەلىنەدى. ول قايتىس بولعاننان كەيىن، داعدارىسقا كيلىككەن ۇلۇع ۇلىس ىدىراپ، جيىرما جىلداي ۋاقىتقا سوزىلعان الاساپىران كەزەڭدى باستان كەشتى. ۇساق يەلىكتەرگە ءبولىنىپ اپ، ءبىرىنىڭ تۇبىنە ءبىرى جەتكەن، ءبىر بيلەۋشىنى ەكىنشى بيلەۋشى ساقاشا الماستىرعان كەلتە حاندار زامانى باستالدى.
بەردىبەكتەن كەيىنگى ءبىر تاق تالاسى كەزىندە ناعاناي دا باسقا بەلگىلى بەكتەرمەن بىرگە قازاعا ۇشىرادى دەلىنەدى. دەگەنمەن داعدارىس باستالعان كەزدە ونىڭ بالالارى اققۇسايىنسوپى مەن ءجۇسىپ سوپى انا جىلدارى قۇتلىقتەمىر ۇلىسبەك بوپ باسقارعان، كەيىن ناعانايعا اۋىسقان، ءاۋ باستان قوڭىرات بەكتەرىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن حورەزم ۇلىسىن التىن وردادان بولىپ الىپ، دەربەس مەملەكەت ەتىپ قۇرىپ تا قويعان ەدى. قوڭىرات اۋلەتى قۇرعان بۇل ۇلىستىڭ العاشقى ءامىرى بولعان اققۇسايىن سوپى 1359-1372 - جىلدار ارالىعىندا بيلىك جۇرگىزدى. قوڭىرات ۇلىسى كۇشەيىپ العان سوڭ ىرگەدەگى شاعاتاي ۇلىسىنا ايبات شەگىپ، 1365 - جىلى ونىڭ قۇرامىنداعى قيات پەن حيۋانى وزىنە قوسىپ الىپ، باياعى حورەزمشاحتار مەملەكەتىنە ەتەنە ايماقتاردى تۇگەندەي باستاپتى. ءبىراق، سودان كەيىنگى جىلدارى شاعاتاي يەلىكتەرىن بىرتىندەپ وزىنە قاراتا باستاعان جاۋجۇرەك ءامىر تەمىر (اقساق تەمىر) قولباسشى ول قالالاردى قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتىپتى. قۇسايىن سوپى وعان كونبەگەسىن، تەمىر وعان قارسى سوعىس جاريالاپ، 1872 - جىلى ۇرگەنىشتى قورشايدى. سول قورعانىس شايقاسى كەزىندە قۇسايىن سوپى قازا تابادى. ونىڭ ورنىنا بيلىككە كەلگەن ءجۇسىپ سوپى امال جوق ءامىر تەمىرمەن كەلىسسوزگە شىعىپ، قيات پەن حيۋادان باس تارتۋعا ءماجبۇر بولادى. تەمىر ونىمەن قوسا، قۇسايىن سوپىنىڭ قىزى سۇيىنبيكە سۇلۋدى (وزبەك حاننىڭ جيەنى) بالاسى جاهانگەرگە ۇزاتۋدى تالاپ ەتەدى. كەلەسى جىلى سامارقان توڭىرەگىندەگى تەمىردىڭ جازعى ورداسىندا ءامىرزادا مۇحاممەد جاهانگەر مەن سۇيىنبيكە ارۋدىڭ ۇيلەنۋىنە ارنالعان تەڭدەسسىز توي وتەدى. ءامىر تەمىردىڭ توڭىرەگىندەگى جىلناماشىلار ناعانايدىڭ وسى نەمەرە قىزىنىڭ ەسىمىن كوبىنە حانزادا دەپ جازادى (فاسيح احماد ءال- حاۆافي. مۋدجمال- ي فاسيحي. تاشكەنت. فان. 1980. 97-98-ب. ).
ءامىر تەمىر تۋعان قۇداسى بولسا دا ءجۇسىپ سوپىنىڭ حورەزمدى بيلەۋىنە ودان ءارى كوپ ەرىك بەرە قويمايدى. قوڭىرات امىرلەرى تاعى ءبىراز جىل بيلىك قۇرعانداي بولعانىمەن، اقساق تەمىر مەن جوشى ۇلىسىن قايتا قالپىنا كەلتىرگىسى كەلگەن توقتامىس حان اراسىنداعى كيكىلجىڭ تالاستاردىڭ وتىندە قالعان ايماقتىڭ مازاسى جىلدان جىلعا كەتە باستايدى. اقىرى ناعاناي ۇرپاعى سۇلەيمەنسوپىنىڭ توقتامىستىڭ ايداپ سالۋىنا ەرىپ، تەمىرگە قارسى كادىمگىدەي كوتەرىلۋىنىڭ سوڭى - ءامىر تەمىردىڭ 1388-جىلى ۇرگەنىشكە جويقىن شابۋىل جاساپ، قوڭىرات اۋلەتى مەملەكەتىن جويىپ جىبەرۋىمەن تامامدالادى. تەمىر ۇرگەنىش جۇرتىن سامارقانعا كوشىرىپ، ءشاهاردى تىپ- تيپىل ەتىپ جويىپ، تەگىستەلگەن ورنىنا ارپا ەگۋگە بۇيرىق بەرەدى. ءامىردىڭ ساربازدارى ون كۇندەي اسا باي دا گۇلدەنگەن قالانى توناپ، قيراتىپ، ويرانىن شىعارادى. ۇلىس تۇگەلىمەن تەمىر يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا قارايدى (ياكۋبوۆسكي ا. يۋ. تيمۋر. م.1992. 31-32-ب. ).
ەلى اۋا كوشكەن ۇرگەنىش شاهارى وسىدان كەيىن- اق قايتا وڭالمايدى. ءارى وعان 15 -عاسىردىڭ باسىنان باستاپ، تابيعاتتىڭ اۋىسۋىنان تۋىنداعان ەكولوگيالىق جاعداي دا اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. ءامۋداريا ارناسىنىڭ وزگەرىپ، قالادان قىرىق شاقىرىمداي قاشىقتىققا اۋناپ كەتۋى سالدارىنان، بايىرعى استانا ايماعى قۋاڭشىلىققا ۇرىنىپ، اقىرى ول ءبىر كوشەدەن عانا تۇراتىن شاعىن مەكەنگە اينالادى. شاهاردىڭ ۇرگەنىش اتاۋى 1645 - جىلدارى ودان وڭتۇستىك- باتىسقا قاراي 190 شاقىرىمداي جەردە ىرگە كوتەرگەن جاڭا ورتالىققا اۋىسىپ، ول جاڭاۇرگەنىش اتالادى. سوناۋ عاسىرلاردا ايبىندى حورەزمشاحتار مەملەكەتىنىڭ، ودان كەيىندەرى ناعاناي بالالارى قۇرعان قوڭىرات اۋلەتى ۇلىسىنىڭ ەلورداسى بولعان باعزى ۇرگەنىش شاهارى كونەۇرگەنىش دەگەن اتقا يەلەنەدى. كەيىننەن ورتالىقتىڭ تاعى دا اۋىسىپ، حيۋا شاهارىنا كوشىرىلۋىنە بايلانىستى، ەندى ۇلىس تا حيۋا حاندىعى دەپ اتالا باستايدى.
ورتا عاسىرلىق مۇسىلمان دەرەككوزدەرىندە ناعاناي ەسىمى ءاردايىم ەڭبەگى ەلەۋلى تۇلعالار قاتارىندا اتالاتىنى نازار اۋدارتادى. 14- عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن مۋين اد- دين ناتانزي جازعان، بارتولد «ەسكەندىر انونيمى» دەپ شارتتى ات قويعان پارسىشا شىعارمادا «وزبەك تاراپىندا ءامىر ناعادايداي ەلەۋلى تۇلعا بولعان ەمەس، بىلەتىن كوزى قاراقتى جاندار وعان تەك شادىبەك تەڭ ەدى دەسەدى» دەگەن جولدار بار (ەسكەندىر انونيمى//پارسى دەرەككوزدەرىنلەگى قازاقستان تاريحى. دايك- پرەسس. 2006. 263-ب.).
14- عاسىرداعى حيۋالىق تاريحشى وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىس- نامە» شىعارماسىندا «حارازم ۋالاياتىنىڭ هاكىمى قوڭىرات ناعادايوعلى اققۇسايىن» تۋرالى دا ءسوز بولادى. وندا اققۇسايىن دا اكەسى ناعاناي سياقتى ەل بيلەگەن بەدەلدى تۇلعا، شامىنا تيسە حورەزم اسكەرىن جيىپ، سول كەزدە داعدارىسقا مالتىققان ساراي ۋالاياتىنىڭ (التىن وردانىڭ) وزىنە دە جورىققا اتتانىپ، تايدۋلى بەگىم تاققا وتىرعىزعان بازارشى حاندى ورنىنان الىپ، ماڭعىتاي ۇلى حىزىرعا تاقتى الىپ بەرەتىن قۇدىرەتكە يە ادام رەتىندە بەينەلەنەدى (وتەمىس قاجى. شىڭعىس- نامە // قازاقستان تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى. 1 توم. ا.: دايك- پرەسس. 2005. 230-231-ب. ).
1760 - جىلداردان باستاپ حيۋا حاندىعىنىڭ بيلىگىنە قايتادان ناعاناي ۇرپاقتارىنىڭ كەلۋ ءۇردىسى بايقالادى. سوعان دەيىن دە تاق توڭىرەگىندەگى جوعارعى ورىندارعا تاعايىندالىپ جۇرگەن قوڭىرات شونجارلارىنىڭ اراسىنان ىشمۇحاممەد بي جاڭا قوڭىرات اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالايدى. بۇل اۋلەت وزدەرى حان تۇقىمى بولماعاننان كەيىن، تاققا كەيدە قازاق سۇلتاندارىن دا شاقىرىپ، مارتەبەلەگەن سياقتى بولعانىمەن، وزدەرى يناق دەگەن لاۋازىمعا يەلەنىپ نەگىزگى بيلىكتى قولدارىندا ۇستاپ وتىردى. سودان ولار 1920 - جىلعا دەيىن حيۋا حاندىعىنىڭ تىزگىنىن قولدان شىعارعان جوق. 1800 - جىلداردان باستاپ وزدەرىنە دە حاندىق لاۋازىمدى زاڭداستىرىپ، ءبىر ورتالىققا بىرىككەن قابىرعالى مەملەكەت باسشىلارىنا اينالادى. حيۋا تاريحشىلارىنىڭ جازبالارىندا سول قوڭىرات بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبارىنىڭ وزبەك حاننىڭ زامانداسى بولعان، اسىل سۇيەگى كونە قيات قالاسىندا جەرلەنگەن ناعاداي ءبيدىڭ (ناعانايدىڭ) ۇرپاقتارى ەكەندىگى ءاردايىم نازارعا الىنادى (بارتولد ۆ. 1973. حورەزم تاريحى تۋرالى جاڭا دەرەككوز. 575-578-ب.).
ولار وزدەرىنىڭ حاندىق بيلىگى ابدەن داۋىرلەگەن جىلدارى، بابالارى ناعاناي مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنا استانا بولعان كونەۇرگەنىشتى قايتادان ورتالىق ەتۋدىڭ دە جولدارىن قاراستىرىپتى. شاهارعا سۋ جەتكىزەتىن ارنايى ارىق (ومان) قازىلىپ، مۇحاممەد- ءامين حاننىڭ كەزىندە (1845-1855) استانانى حيۋادان ەجەلگى ورنىنا كوشىرمەك بوپتى. ناعاناي زامانىنداعى ساۋلەتتى وردانىڭ ورنىنا «حورەزم باق» دەپ اتالاتىن مىعىم بەكىنىس تە سالدىرىپتى. الايدا مۇحاممەد- اميننىڭ ءوزى تۇرىكمەندەرمەن وتكەن ءبىر شايقاستا قازا تاۋىپ، جوسپارلانعان بۇل ءىس اياقسىز قالىپتى. ارتىنشا حيۋانى رەسەي يمپەرياسى جاۋلاپ الادى دا، بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن كەتكەن زامان باستالادى. كونەۇرگەنىش سول شاعىن كەنت كۇيىنەن وسپەي قالادى. بۇگىندە ول تۇرىكمەنستاننىڭ تاشاۋز ۋالاياتىنا قارايتىن كونەۇرگەنىش اتىرابىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى عانا. باياعى حورەزم مەملەكەتى زاماندارىنان ەجەلگى وركەنيەتتەر استاناسى رەتىندە تانىلعان قالادا باعزى دۇنيە جادىگەرلەرىندەي بوپ ءبىرقاتار ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى اۋپىرىممەن ساقتالىپ قالعان. سولاردىڭ اراسىندا قوڭىرات قۇتلىقتەمىردىڭ ۇلىسبەكتىك بيلىگى كەزىندە سالىنعان بيىكتىگى الپىس جەتى مەترلىك قۇتلىقتەمىر مۇناراسى، ايگىلى سوپى عۇلاماسى ناجماددين كۋبرانىڭ ءزاۋلىم كەسەنەسى، ناعاناي بالالارىنىڭ بيلىگى كەزىندە تۇرعىزىلعان تورەبيكە بەگىمگە (قۇتلىقتەمىردىڭ زايىبى) ارنالعان ساندى كەسەنە، حورەزمباح، تاسقالا سارايلارىن، موڭعول جورىعىنا دەيىن سالىنعان حورەزمشاح تەكەشكە ارنالعان كەسەنە سەكىلدى تاماشا عيماراتتار ءالى دە كوزدىڭ جاۋىن الادى (كونەۇرگەنىش //«ۆيكيپەديا» ەنسيكلوپەدياسى) .. .
جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى
دەرەككوز: «انا ءتىلى» گازەتى
