مادينا احمەتوۆا . تاس ديىرمەندە ساقتالعان سىر

استانا. قازاقپارات - حالىقتىڭ رۋحاني دامۋىنىڭ بىردەن-ءبىر مۇمكىندىگى ءومىر بولمىسىن حالىق تاعدىرىن بەينەلەيتىن مادەني وشاقتاردىڭ باستى سالاسىنىڭ ءبىرى - مۋزەي سالاسى ەكەنى بەلگىلى.

اتا-بابالارىمىدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى مەن ولكەمىزدىڭ وتكەن تاريحىن تانىپ، بىلۋدە مۋزەيلەردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. مۋزەي وتكەن شاق پەن قازىرگى زاماندى بايلانىستىراتىن التىن كوپىر ىسپەتتەس. مۋزەي جادىگەرلەردىڭ تاريحىن ءبىر حرونولوگيالىق جۇيەگە كەلتىرە وتىرىپ، تۇتاس بەينەلەيتىن ورتالىق. سوندىقتان حالىقتىڭ رۋحاني قورى نەگىزىنەن مۋزەيلەردە شوعىرلانعان دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

اقمولا وبلىسىنداعى «ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيى» 1989 -جىلى قازاق ك س ر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ قاۋلىسى نەگىزىندە بەكىتىلىپ، 1993 -جىلدان باستاپ حالىقتىڭ رۋحاني-مادەني بايۋىنا قىزمەت جاساپ كەلەدى. مۋزەي قورى ون ءبىر مىڭعا جۋىق اقمولا وڭىرىنەن شىققان قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىندە ەرەكشە ورىن الاتىن تۇلعالاردىڭ ءومىربايانى، ولاردىڭ جەكە زاتتارى، شىعارماشىلىق تۋىندىلارى مەن قولجازبالارى، ەتنوگرافيا عىلىمىنا جاتاتىن ەجەلگى قۇندى جادىگەرلەر تۇرلەرى ساقتالعان تاريحي وردا. وسى ورايدا مۋزەيلەردىڭ جاڭعىرىپ-جاڭارۋىنا بايلانىستى ما، جوق الدە ادامداردىڭ مۋزەيلەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىنا بايلانىستى ما، سوڭعى جىلدارى مۋزەيلەرگە دەگەن كەلۋشىلەر سانى دا كۇننەن-كۇنگە ارتىپ كەلەدى.

ارينە، كەلۋشىلەردىڭ قىزىعىپ، تاڭدانىسپەن تاماشالايتىن جادىگەرلەرى اتا-بابامىزدىڭ تۇرمىستا قولدانعان، ءتۇپ نۇسقاداعى تاستان، تەرىدەن، اعاشتان جاسالعان بۇيىمدارى.

مۋزەي قورىنداعى وسىنداي قۇندى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى اتا-بابامىزدىڭ تۇرمىستا قولدانعان قول ديىرمەنى. وسىنداي قول ديىرمەننىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ مۋزەيدە № 3321/1، 3321/2 نومىرىمەن ساقتالعان.

قول ديىرمەندى مۋزەي قورىنا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى رۋزايەۆ اۋدانى سارىبۇلاق اۋىلىندا تۇراتىن قويباعاروۆ جانزاقتىڭ قىزى، ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرى اياگوز اسقاروۆا تاپسىردى. اتادان بالاعا ميراس بولعان قول ديىرمەن قويباعاروۆ جانزاق اعانىڭ ۇيىندە ساقتالىپ كەلگەن. جانزاق اعا 1968 -جىلى ساربۇلاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. قول ديىرمەن جانزاقتىڭ اكەسى امانتايدىڭ كىشكەنتاي كەزىندە، ياعني جانزاق اعانىڭ اتاسىنىڭ ۇيىندە تۇرمىستا قولدانعان. جانزاق اعا قازىرگى تاڭدا تۋعان اۋىلىندا ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، تۋعان ءۇيىنىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىرعان جايى بار.

قول ديىرمەن - مىڭجىلدىق تاريحى بار، ەكى قىشا تاستان جانە ساپتان جاسالعان كونە مەحانيزم. ول بيدايدى نەمەسە باسقا دا ءداندى داقىلداردى ۇگىپ، ۇن جاساۋعا ارنالعان ءۇي-تۇرمىسىندا قولدانىلعان قۇرىلعى. «ديىرمەن تاسى» (جەرنوۆ) ءسوزىنىڭ ءوزى سلاۆيان تىلىندەگى «جرنۆە» سوزىنەن شىققان. ونىڭ اۋدارماسى «اۋىر» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ۋكراين، بەلارۋس، چەح تىلدەرىندە دە ماعىناسى وسىعان ۇقساس سوزدەر كەزدەسەدى. ديىرمەن تاستارى قاتتىلىعىمەن، بەرىكتىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن اكتاستان نەمەسە ۇساق تۇيىرشىكتى قۇمتاستان جاسالعان. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋى بويىنشا قول ديىرمەن نەوليت كەزەڭىندە ويلاپ تابىلىپ، العاش رەت دوڭگەلەك ءپروتوتيپىنىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال جاساعان. ەرتەرەكتە العاشقى ادامدار قاۋىمى قول ديىرمەننىڭ كومەگىمەن ءداندى-داقىلداردى ۇگىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار جاڭعاقتاردى، ءتۇرلى تامىرلار مەن بوياعىشتاردى دا ۇككەن.

ديىرمەن تاستارى ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنە قويىلعان بىردەي ولشەمدەگى ەكى دوڭگەلەك بلوكتان تۇرادى. ەكى بلوكتىڭ بەتتەستىرىلگەن جاقتارى 6-12 داناعا دەيىن كەدىر-بۇدىرلى سىزىقتاردان قۇرالعان ويىقتار تۇرىندە بەدەرلى ورنەكپەن جابىلعان. ولاردىڭ تەرەڭدىگى 15 تەن 20 ميلليمەترگە دەيىن جەتكەن. سىزىقتى ويىقتار بەتكەيلەرمەن كەزەكتەسىپ وتىرادى. شۇڭقىرلار ورتالىق تەسىككە باعىتتالعان، وندا جۇمىس كەزىندە پايدا بولعان ۇن قۇيىلادى.

داندەر ەكى تاس بلوكتىڭ قاراما-قارسى ويىقتارىنا ءتۇسىپ، ۇساق بولشەكتەرگە بولىنەدى. وسىنىڭ ارقاسىندا استىقتى ۇنتاقتاۋ پروتسەسى قامتاماسىز ەتىلەدى.

ۋاقىت وتكەن سايىن ۇن جاساۋ قۇرىلعىلارى جەتىلدىرىلىپ، سۋدىڭ، جەلدىڭ نەمەسە ءۇي جانۋارلارىنىڭ (وگىزدەر، جىلقىلار، ەسەكتەر) كۇشىمەن باسقارىلىپ، ارنايى مەحانيزمدەردى اينالدىراتىن ۇلكەن مولشەردەگى شاعىن ديىرمەن قوندىرعىلارى ويلاپ تابىلدى.

قوعام اراسىندا ديىرمەن تاستارىن جاساۋمەن، جەكە بولشەكتەردى جوندەۋمەن اينالىساتىن قولونەرشىلەردىڭ ارنايى قاۋىمداستىعى بولدى. تۇراقتى جۇمىس كەزىندە ديىرمەن تاستارى توزىپ، ولاردىڭ بەتتەرى تەگىس جانە ءتيىمسىز بولىپ قالعان جاعدايلاردا ديىرمەندى جوندەيتىن قولونەرشىلەرگە جۇگىنىپ، قايراتىپ الىپ وتىرعان.

كوپتەگەن ەلدىڭ مادەنيەتتەردە تاس ديىرمەندەردى جاھاندىق وزگەرىستىڭ سيمۆولى رەتىندە ساناعان. مىسالى، بۋدديزمدە ديىرمەن تاستارى سانسارانى، ال سكانديناۆيادا اينالاتىن عالامدى بەينەلەيدى. كەي مەملەكەتتەردىڭ مادەني بولمىسىندا، ءبىر-بىرىنە بەتتەسە ورنالاسقان قول ديىرمەنىنىڭ تومەنگى جاعى قاتتى جەردى بىلدىرسە، ال جوعارعى تاسى اسپان سيمۆولىن بىلدىرگەن.

وتكەن عاسىرلاردا قول ديىرمەندى اۋىلداردا، ءار ۇيدە كەزدەستىرۋگە بولاتىن. قازىرگى كەزدە قول ديىرمەنى مۋزەي جادىگەرىنە اينالىپ كەتكەنى شىن.

اقمولا وبلىسى، كوكشەتاۋ قالاسى، ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنىڭ ەكسكۋرسوۆودى

madeniportal.kz