لەۆ تولستوي. سوڭعى تۇراق
بۇل اڭگىمە - وتكىنشى ءومىردىڭ ساعىمىنا ەرىپ، اقيقاتتان جەرىپ ساندالعان تالاي ادامعا ساباق بولارلىقتاي عيبراتتى اڭگىمە. تۇشىنىپ وقىپ، تۇسىنە بىلگەنگە اڭگىمەدەگى پاحومنىڭ ءومىرى، تۇسىنىگى مەن ارەكەتتەرى، ونىڭ جارىق كۇندە حاق نۇرىنان عاپىل قالىپ، ساعىم قۋۋى تالايىمىزدىڭ ومىرىمىزگە ۇقسايدى. ويلى وقىرمان، وزىمە اسەر ەتكەن سوڭ، ساعان دا يگى اسەرى تيەر دەگەن نيەتپەن اڭگىمەنى قازاق تىلىنە اۋداردىم. كەڭ جەردەگى تارشىلىقتان، تار جەردەگى كەڭشىلىك ارتىق.
اۋدارماشىدان
اپكەسى اۋىلدا تۇراتىن سىڭلىسىنە قوناققا كەلدى. بۇل اپكەسى قالالىق ساۋداگەردىڭ، ءسىڭلىسى اۋىلداعى شارۋانىڭ جارى ەدى. شاي ۇستىندە اپالى- ءسىڭلىلى ەكەۋى اڭگىمە ساۋلاتتى. اپكەسى مەنمەنسىپ، قالانىڭ ءومىرىن ماقتادى. ول قالاي ەركىن، تازا ءومىر سۇرەتىنىن، بالالارىنىڭ ءساندى كيىنەتىنىن، ءتاتتى تاعامدار، قىدىرۋ، سىرعاناۋ، تەاترعا بارۋدىڭ قىزىعىن ايتىپ جەلپىندى.
مىنا سوزدەر سىڭلىسىنە اۋىر ءتيىپ، ول ساۋداگەردىڭ ءومىرىن جامانداپ، شارۋانىڭ ءومىرىن ماقتاي باستادى.
- مەن، دەدى ول، - ءوز ءومىرىمدى سەنىڭ ومىرىڭنەن ارتىق كورەم. قىزىققا مالىنباساق تا، قورقىنىشتان ادامىز. ساۋداگەر بۇگىن بايىعانمەن، ەرتەڭ قايىر سۇراپ قالۋى دا مۇمكىن. ال شارۋانىڭ ءومىرى ايقىن: باي ەمەسپىز، ەشبىر ادامعا مۇقتاج دا ەمەسپىز. قارنىمىز توق.
اپكەسى:
شوشقا مەن مال بىتكەننىڭ اراسىنداعى توقتىعىڭ كىمگە كەرەك. جيناقىلىق، تازالىقتان جۇردايسىڭدار. قانشا ەڭبەكتەنسەڭ دە تەزەكتەن ارىلمايسىڭ. بالالارىڭنىڭ كورەتىنى دە سول عانا، - دەدى
- ءيا، - دەدى ءسىڭلىسى، - ءبىزدىڭ ءومىرىمىز سونداي. ەشكىمگە باعىنىشتى ەمەسپىز، ەشكىمنەن قورىقپايمىز. قالانىڭ ءومىرى اراق، ازعىندىق پەن قۇمار ويىنداردىڭ باتپاعىنا باتقان. بىرەۋىنىڭ تۇزاعىنا تۇسسەڭ، ءبارىنىڭ كۇلى كوككە ۇشادى، سولاي ەكەنى شىندىق قوي؟!
وتاعاسى، پاحوم، ايەلدەردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرعان-دى:
- بۇل شىندىق، - دەدى ول. ازاننان كەشكە دەيىن جەردە ەڭبەك ەتكەن سوڭ، جاماندىقتى ويلاۋعا دا ۋاقىتىڭ بولمايدى. ءبىر عانا قايعىم- جەرىمنىڭ تارلىعى. جەرىم كەڭ بولسا، ەشكىمنەن، ءتىپتى ءىبىلىستىڭ وزىنەن دە قورىقپاس ەدىم. جەرىمنىڭ ءىسى شەشىلسە، مەنىڭ دە ءىسىم شەشىلەر ەدى.
پاحوم ايەلىنىڭ ماقتانۋعا سەبەپ تاۋىپ بەرگەنىنە رازى بولدى. (ءبىراق وسى ساتتە پاحوم ايتقان ءسوزىنىڭ سالدارىنان ۇلكەن ءبىر سىناققا جولىعاتىنىن اڭعارعان جوق ەدى.)
2
مۇجىقتارعا قوڭسى ءبىر ايەل بولاتىن. ءجۇز جيىرما دەسياتينا جەرى بار ەدى. مۇجىقتارمەن تاتۋ تۇرىپ، ەشقايسىسىن وكپەلەتپەيتىن. سول ايەل بىردە وتستاۆكاداعى سولداتتى جۇمىسقا الدى. ونىسى اينالاداعى شارۋالارعا قيت ەتسە ايىپ سالىپ، ءبارىن مەزى قىلدى. قانشا ساقتانسا دا پاحومنىڭ بىردە اتى، بىردە سيىرى، بىردە بۇزاۋى الگىنىڭ ەگىنىنە ءتۇسىپ، ايىپ تولەۋدەن ابدەن شارشادى. ايىپتى تولەپ بولادى دا، ۇيىندەگىلەرگە ۇرسىپ، قىرعيداي تيەتىن. الگى سولداتتىڭ سالدارىنان وسى جاز پاحوم يىعىنا ءبىراز كۇنا ارقالاپ الدى.
قىس ايىندا ايەل جەرىن ساتادى ەكەن، جەرىن ۇلكەن جولدىڭ بويىنداعى بىرەۋ ساتىپ الماق ەكەن دەگەن اڭگىمە شىقتى. بۇنى شارۋالار ەستىپ، «اتتەگەن-اي، جەردى ول ساتىپ السا، ايىپ سالىپ، ەسىمىزدى شىعارادى- اۋ» دەستى. بۇل جەرسىز ءومىر ءسۇرۋ بىزگە قيىن بولار دەدى. شارۋالار جينالىپ، ايەلگە باردى: جەردى وعان ەمەس بىزگە سات دەپ ءوتىنىش جاسادى. قىمباتىراق الامىز دەپ ۋادە بەردى. ايەل كەلىستى. بىرىگىپ ساتىپ الارعا كەلىسە المادى، شايتان ازعىرىپ، ءبىرىن- ءبىرى تىڭدامادى. سوڭىندا اركىم ءوزىنىڭ شاماسى كەلگەن جەرىن الۋعا كەلىستى، بۇعان جەردىڭ يەسى دە قارسى بولعان جوق. پاحوم كورشىسىنىڭ جيىرما دەسياتينا جەر الىپ، جارتى اقشاسىن كەلەر جىلى بەرەتىن بوپ كەلىسكەنىن ەستىدى. پاحومنىڭ جۇرەگىندە قىزعانىش تۇتاندى: «جەردىڭ ءبارىن باسقالار ساتىپ السا، مەن جەرسىز قالارمىن» دەپ ويلادى. قاتىنىمەن كەڭەستى.
- ادامدار جەر ساتىپ الىپ جاتىر، ءبىز دە الماساق بولماس، جەرسىز ءومىر سۇرە الماسپىز، - دەدى. قالاي ساتىپ الماقتى ويلاستى. ساقتاپ وتىرعان ءجۇز سومى بار ەدى، ءبىر تايىن ساتتى، ۇلىن جۇمىسقا سالدى، باجاسىنان قارىز الدى، ايتەۋىر جارتى اقشا دايىن بولدى.
پاحوم اقشاسىن جيىپ، ورمان- توعايلى ون بەس دەسياتينا جەردى ءسۇيىپ، جەردىڭ يەسىنە ساۋدالاسۋعا باردى. ساۋداسىنا كەلىسىپ، قول الىسىپ-بەرىسىپ، اقشانىڭ ءبىر بولىگىن حانىمعا ۇستاتتى. قالاعا بارىپ، جەردىڭ قاعازىن الىپ، جارتى اقشاسىن تولەپ، قالعانىن ەكى جىل كولەمىندە وتەمەككە كەلىستى.
پاحوم جەرلى بولدى. قارىزعا ۇرىق الىپ- سەپتى: جاقسى ءونىم الدى. حانىم مەن باجاسىنا قارىزىن ءبىر جىلدا وتەپ تاستادى. پاحوم باي- باعلان بولدى: جىرتىپ، ەگىن ەككەن جەر وزىنىكى، جايىلىم دا وزىنىكى، ءشوپتى دە ءوز جەرىنەن وردى. پاحوم ءوز جەرىن تاماشالاپ، تويماي راحات كۇي كەشتى، ءوز جەرىندە وسكەن ءشوپ پەن جايقالعان گۇل مۇلدە باسقا بوپ كورىندى. بۇل جەردى بۇرىن دا كورەتىن، ەندى بۇل جەر وزگەشە جايناپ كورىندى پاكەڭنىڭ كوزىنە.
3
پاحومنىڭ ءومىرى وسىنداي شات- شادىمان شات ءومىر بولدى. ءبارى جاقسى ەدى: تەك مۇجىقتار جايىلىم مەن ەگىنىنە تىنىشتىق بەرمەدى. قانشا ايتسا دا ۇقپادى: بىردە ەگىنىن سيىرلار ايپاپ، بىردە جىلقىلار جايپاپ كەتە بەردى. پاحوم تۇسكەن مالدى ايداپ، كەشىرىپ ءجۇردى، سوتتاسقان جوق، سوڭىنان شىدامى تاۋسىلىپ، بولىسقا شاعىمداندى. شارۋالاردىڭ قاستىقپەن ەمەس، جەردىڭ تارلىعىنان وسىندايعا جول بەرگەنىن ءبىلدى، بىلسە دە: «ءبارىبىر ەگىنگە مالدى جىبەرىپ قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. جازالاۋ كەرەك» دەپ ويلادى.
وسىلايشا سوتقا بەرىپ، ءبىر جازالادى، ەكى جازالادى، ايىپتى دا ەكى قايىرا سالدى. كورشىلەرى ءتىسىن قايراپ، جىبەردى مالدى ەگىنگە ادەيى ايداپ. بىرەۋى تۇندە ورمانعا بارىپ، ون شاقتى اعاشتى ارالاپ الىپ كەتتى. ورماندى ارالاپ ءجۇرىپ پاحوم اعاراڭداعان اعاش تۇبىرلەرىن كوردى. شوعىردىڭ ءبىر ءتۇبىن كەسىپ السا مەيلى، زالىم ءبارىن بىردەي وتاپ اپتى. پاحوم زىعىردانى قايناپ، ءتىسىن قايراپ: «كىم ەكەنىڭدى بىلەر مەدى، جون تەرىڭدى سىلار ەم» دەدى. كىم ەكەن دەپ ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ: «سەمكەدەن باسقا ەشكىم ەمەس» دەپ ءتۇيدى. سەمكەگە باردى، ايعايدى سالدى، ۇرىستان باسقا ەشتەڭە ونبەدى. سەمكە الدى دەگەن كۇدىگى قومدانىپ قايتتى. ارىز بەردى. سوتقا شاقىردى. سوتتاستى، ءتۇبى سەمكە اقتالدى. ايعاق تابىلمادى. پاحوم بۇرىنعىدان بەتەر اشۋ شاقىرىپ، ستارشىن مەن سوتقا باقىرىپ، ۇرسىپ تىندى.
- ۇرىعا دەم بەرگەن سەندەرسىڭ. ءوزىڭ ادال ءومىر سۇرگەندە ارامدى اقتار مەڭ، - دەدى.
پاحوم سوتپەن دە، قوڭسىمەن دە ۇرىستى. پاحومعا جەر كەڭىگەنمەن، الەم تارىلا ءتۇستى.
وسى ۋاقىتتا ادامدار جاڭا قونىسقا كوشىپ جاتىر دەگەن سىبىس ەستىلدى. پاحوم: «ءوز جەرىمنەن كەتۋدىڭ مەن ءۇشىن ءمانى جوق، قوڭسىلارىم كوشسە، جەرىم كەڭىپ، ولاردىڭ جەرىن وزىمە الىپ، قورشاپ السام، ءومىرىم دە جاقسارا تۇسەر ەدى. ايتپەسە مىنا تارشىلىققا شىداۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ ويلادى.
بىردە پاحومنىڭ ۇيىنە قۇدايى قوناق كەلدى. ۇيىنە كىرگىزدى، تاماق بەردى، قايدان كەلەسىڭ دەپ ءجون سۇرادى. «ەدىلدىڭ ار جاعىنان تومەننەن كەلە جاتىرمىن، سول جاقتا جۇمىستا بولدىم» دەدى. ادامداردىڭ سوندا جوڭكىلە كوشىپ، جايعاسىپ جاتقانىن، ادام باسىنا ون سوتتىق جەردەن ۇلەستىرگەنىن ايتتى.
- جەر بولعاندا قانداي جەر، اتتىڭ جونىن جاسىرادى، ءبىر جىگىت تاقىر كەدەي بوپ بارعان، قازىر التى ات، ەكى ەنەكەسى بار، - دەدى.
پاحومنىڭ جۇرەگى الىپ ۇشتى. «جاقسى ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك باردا، مىنا تارشىلىقتا كەدەيلىكتەن قور بوپ نەگە وتىرمىن. ءۇيىمدى، جەرىمدى ساتام، اقشاسىنا مول جەر الىپ، ساراي سالام. مىنا تار جەردەن كۇنادان باقسا ەشتەڭە تاپپادىم. ەبىن تاپسام ەكى اسايمىن»، دەپ ويلادى.
جاز جينالىپ، سوندا كوشتى. ەدىلمەن سامارعا دەيىن پاراحودپەن ءجۇزىپ، ارى عاراي ءتورت ءجۇز ۆەرستتى جاياۋ ءجۇردى. دىتتەگەن جەرىنە جەتتى. ءبارى ويداعىداي. كەڭشىلىك، جان باسىنا ون دەسياتينا جەر بەرەدى، قۇشاق جايىپ قارسى الادى. اقشاڭ بولسا، ۇلەس جەردەن بولەك شاماڭ كەلگەنشە الا بەر.
پاحوم ءىستىڭ انىق- قانىعىن ءبىلىپ، كۇزگە قاراي ۇيىنە ورالدى، ءۇي-جايىن ساتا باستادى. ءبارىن ساتىپ بولعاسىن، جازعىتۇرىم ءۇي ىشىمەن جاڭا جەرگە قونىس اۋداردى.
4
پاحوم جاڭا قونىسقا وتباسىمەن كەلىپ، ۇلكەن اۋىل قوعامىنا مۇشەلىككە تىركەلدى. اقساقالداردى رازى عىپ، قاعازدارىن رەتتەپ الدى. پاحومدى قابىلداپ، قوراسىنان باسقا ەلۋ دەسياتينا جەر بەردى. جايعاسىپ، مال ءوسىردى. بۇرىنعىعا قاراعاندا جەرى ءۇش ەسە ۇلعايدى. جەرى قۇنارلى ەكەن. جاعدايى ون ەسە جاقساردى. ەگىستىك جەرى، جەم-ءشوبى مول ەركىن جايلادى. مالدى دا قالاعانىڭشا ۇستاۋعا ەرىكتىسىڭ.
العاشىندا ءبارى جاقسى ەدى، كەلە-كەلە بۇل جەر دە تارلىق قىلا باستادى. العاشقى جىلى ەككەن ەگىنى بىتىك شىقتى. جەردى تارسىنىپ، ەگىن ەگۋگە قۇلقى بولمادى. اينالاداعى بايىعان ادامداردىڭ تىرلىگى پاحومنىڭ مازاسىن الىپ ءبىتتى. قايتسەم جەردى ماڭگىلىك مەنشىگىمە اينالدىرام دەۋمەن ءومىرى ءوتىپ بارا جاتتى. وسىلايشا ءۇش جىل ءومىر ءسۇردى. تاعى جالعا جەر الىپ ەگىپ، مالىن ەسەلەپ كوبەيتتى. بۇل دا از كورىندى پاحومعا: «جەر وزىمدىكى بولسا، ەشكىمگە جالىنباس ەم، كۇنادان دا پاك بولار ەم» دەپ ويلادى.
ەندى ماڭگىگە ساتىلاتىن جەر ىزدەي باستادى. ءبىر ادامعا جولىقتى. جەرىن ارزانعا ساتادى ەكەن. ساۋدالاسىپ، ساۋداسىنا كەلىسىپ تە قويعان ەدى، ۇيىنە ءبىر جولاۋشى ساۋداگەر كەلىپ، ءبارى وزگەردى. شاي ۇستىندە اڭگىمەلەستى. ساۋداگەر قيانداعى باشقۇرتتاردان كەلە جاتقانىن، بار بولعانى مىڭ تەڭگەگە بەس مىڭ دەسياتينا جەر ساتىپ العانىن ايتتى. پاحوم جەردىڭ ءجون- جوسىعىن سۇرادى. ساۋداگەر جاۋاپ بەردى.
- اقساقالدارىن رازى قىلساڭ بولدى. كىلەم مەن كيىم، شاي مەن شاراپ بەرىپ، ءار دەسياتينانى جيىرما تيىنعا الدىم، - دەدى ساۋداگەر. جەرى قۇنارلى، وزەن جاعالاي ورنالاسقان.
پاحوم ءىستىڭ ءمان-جايىن جاقسىلاپ سۇراستىرا باستادى.
- باشقۇرتتىڭ جەرىن جىل اينالىپ تاۋىسا المايسىڭ، حالقى مال سياقتى، اقىلسىز، جەرىن تەگىن الۋىڭ دا مۇمكىن، - دەدى.
«بارەكەلدى، - دەپ ويلادى پاحوم، - مىڭ تەڭگەگە جەر الىپ، قارىزدانىپ نەم بار. ودان دا مىڭ تەڭگەگە باشقۇرتتىڭ ارزان جەرىن المايىم با؟!»
5
جولدىڭ جايىن سۇراستىرىپ، ساۋداگەردى قىر استىرىپ، ءوزى دە جولعا قامداندى. ءۇيىن قاتىنىنا تاپسىرىپ، قاسىنا كومەكشىسىن الىپ، باشقۇرت جاققا تارتتى پاكەڭ. قالاعا كەپ، كىلەم مەن كيىم شاي مەن شاراپ الدى، العاندا ساۋداگەردىڭ ايتقانىنداي عىپ الدى. سودان جۇرە- جۇرە بەس ءجۇز ۆەرستتى ارتقا تاستادى. جەتىنشى كۇن بولعاندا باشقۇرت جۇرتىنا تابان تىرەدى. ءبارى ساۋداگەردىڭ ايتقانىنداي ەكەن. ءبارى يەن دالادا، وزەن جاعالاي، كيىز ۇيلەردە تۇرادى. ەگىن ەكپەيدى، نان جەمەيدى. جايلاۋىندا قورا- قورا مال، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى. كيىز ءۇيدىڭ جانىندا قۇلىنشاقتار. بيە ساۋىپ، قىمىز باپتايدى. قاتىندارى قىمىز ءپىسىپ، سىر جاسايدى، ەركەكتەرى شاي ءىشىپ، ەت اسايدى. سىرناي تارتادى، باسقا ءىسى جوق، كوڭىلدى ەكەن، قوناقجاي ەكەن. جازدى ساۋىق- سايرانمەن وتكىزەدى ەكەن. حالقى ساۋاتسىز، ورىسشا بىلمەيدى، ءبىراق سىپايى.
پاحومدى كورە سالىپ، قوناقتى قارسى الدى. ءتارجىماشى دە تابىلدى. پاحوم جەر ىزدەپ كەلگەنىن ايتتى. باشقۇرتتار قۋانىپ، پاحومدى قولتىقتاپ، ءساندى ۇيگە كىرگىزدى. استىنا كىلەم باسىنا قۇس جاستىق بەرىپ، قاۋمالاپ كەپ، شاي مەن قىمىز ۇسىندى. قوي سويىپ، ەت اساتتى. پاحوم تارانتاستان سىيلىقتارىن الدىرىپ، باشقۇرتتارعا تاراتتى. باشقۇرتتار ءماز-ءمايرام بولدى. ءوزارا كەۋكىلدەسىپ، ارتىنشا سونىسىن اۋدارماشىعا ايت دەپ بۇيىردى.
- ساعان ايت دەپ بۇيىرعانى، - دەدى ءتىلماش، - ولار سەنى ۇناتتى، ءبىزدىڭ سالت بويىنشا قوناقتىڭ قالاعانى ىستەلىپ، سىيىنا سىي قايتارىلادى. سەن بىزگە سىي بەردىڭ، ەندى ساعان ءبىزدىڭ تاراپتان قانداي سىي جاسالعانىن قالايسىڭ، ايت.
- ماعان ۇناعانى ءسىزدىڭ جەرىڭىز، ءبىزدىڭ جاقتا جەر تار، ابدەن توزىعى جەتكەن، ءسىزدىڭ جەر كەڭ دە جاقسى دا ەكەن، بۇرىن- سوڭدى بۇندايدى كورمەگەم، - دەدى پاحوم.
اۋدارماشى ءسوزىن اۋدارىپ بەردى. باشقۇتتار ءوزارا تاعى دا اڭگىمەلەستى. پاحوم ولاردىڭ نە ايتقانىن ۇققان جوق، ءبارى كوڭىلدى، كۇلىپ قويادى، بىردەڭە دەپ ايقايلاسىپ جاتىر. ارتىنشا تىم-تىرىس تىنا قالىپ، پاحومعا قارادى، اۋدارماشى:
- ساعان ايت دەپ بۇيىرعانى: سەنىڭ كوڭىلىڭ ءۇشىن قانشا جەر كەرەك بولسا، سونشاسىن بەرەمىز، قاي جەر كەرەك ەكەنىن ايت، قولىڭمەن نۇقىعان جەر سەنىكى، - دەدى.
باشقۇرتتار تاعى دا ءوزارا اڭگىمەگە باستى، بىرنارسەگە تالاسىپ، كەلىسە الماي جاتىر. پاحوم ولاردىڭ نەگە تالاسىپ جاتقانىن سۇرادى. اۋدارماشى:
- بىرەۋى جەردىڭ ماسەلەسىن ستارشىننان سۇراۋ كەرەك دەسە، ەكىنشىلەرى ونسىز دا شەشۋگە بولاتىنىن ايتىپ جاتىر، - دەدى.
6
باشقۇرتتار تالاسىپ جاتقاندا، تۇلكى تۇماق كيگەن ءبىر ادام كەلدى. اڭگىمە ساپ تىيىلىپ، بارلىعى ورىندارىنان تۇردى. اۋدارماشى:
- ەڭ ۇلكەن باستىق - وسى، - دەدى.
پاحوم كيىمنىڭ ەڭ گوزالىن، شايدىڭ ەڭ جاقسىسىن الىپ، ستارشىنعا سىيلادى. ستارشىن سىيلىقتى الىپ، قۇرمەتتى ورىنعا جايعاستى. باشقۇرتتار وعان بىردەڭەلەردى ايتا باستادى. ستارشىن تىڭدادى، تىڭدادى دا باسىن يزەپ، «تىنىشتال» دەگەن بەلگى بەردى دە، پاحومعا ورىسشالاپ:
- نە دەيمىز، بولادى. ۇناعان جەرىڭدى ال. جەر جەتەد، - دەدى.
«قالاعانىمشا قالاي الماقپىن، ونى قاعازبەن بەكىتۋ كەرەك بولار، ايتپەسە قازىر سەنىكى دەپ بەرىپ، ەرتەڭ تارتىپ الار» دەپ ويلادى پاحوم.
- پەيىلدەرىڭىزگە راحمەت، سىزدەردىڭ جەرلەرىڭىز ۇلان- عايىر عوي، ماعان از عانا جەر كەرەك. مەن قاي جەردى يەمدەنەتىنىمدى بىلسەم دۇرىس بولار ەدى. قانشا دەگەنمەن ولشەپ، مەنىڭ اتىما قاعازبەن بەكىتۋ كەرەك شىعار. ءولتىرىپ-تىرىلتپەك قۇدايدىڭ ەركىندە. سىزدەر جاقسى ادامسىزدار، جەردى بەرۋىن بەرەرسىز، بالالارىڭىز تارتىپ الىپ جۇرەر، - دەدى پاحوم.
- ايتىپ وتىرعانىڭ شىندىق. بەكىتۋگە بولادى، - دەدى ستارشىن.
- مەن سىزدەردە ءبىر ساۋداگەر بولدى دەپ ەستىدىم. وعان جەر سىيلاپ، ساۋدا جاساپسىزدار، ماعان سونداي بولسا ءتاۋىر بولار ەدى، - دەدى پاكەڭ.
ستارشىن ءبارىن ءتۇسىندى:
- بۇنىڭ ءبارىن ىستەۋگە بولادى. پيسىرىمىز دا بار، قالاعا بارىپ، ءمور باسىپ، قاعازدى رەتتەيمىز.
- باعاسى قانداي بولادى، - دەپ سۇرادى پاحوم.
- بىزدە ءبىر-اق نارىق: ءبىر كۇنگە مىڭ تەڭگە.
پاحوم تۇسىنبەدى:
- كۇن دەگەن قانداي ولشەم؟ وندا قانشا دەسياتينا بار؟
- ءبىز ونداي ساناقتى بىلمەيمىز. ءبىز كۇنگە ولشەپ ساتامىز: ءبىر كۇندە قانشا جەردى اينالىپ شىقساڭ، سونىڭ ءبارى سەنىكى، قۇنى مىڭ تەڭگە، - دەدى.
پاحوم اڭ-تاڭ بولدى:
- ءبىر كۇندە كوپ جەردى اينالۋعا بولادى عوي.
ستارشىن قارقىلداپ كۇلدى:
- اينالعانىڭنىڭ ءبارى سەنىكى، ءبىر عانا شارت بار: كۇن باتپاي تۇرىپ، شىققان جەرىڭە ورالماساڭ، اقشام بوسقا كەتتى دەي بەر.
- ءجۇرىپ وتكەن جەردى قالاي بەلگىلەيمىز، - دەپ سۇرادى پاحوم.
- ءبىز ساعان ۇناعان جەرگە بارىپ تۇرامىز، ال سەن اينالىپ شىعا بەر، ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرىڭدى قازىپ بەلگى ساپ وتىر، كەيىن سول بەلگىلەردى سوقامەن جىرتىپ اراسىن قوسامىز، جىرتىلعان جەر سەنىڭ شەكاراڭ بولادى. قانشا جەردى اينالعىڭ كەلسە، سونشاسىن اينال، ءبىراق كۇن باتقانشا كەتكەن جەرىڭە ورالۋ كەرەكسىڭ. ۋاقتىلى كەلسەڭ، جەر سەنىكى.
پاحوم قۋانىپ كەتتى. تاڭ الاگەۋىمدە شىعاتىن بولدى. كەلىستى، قىمىز ءىشتى، ەت جەدى، ءشاي ءىشتى، ءتۇن بولدى. پاحومدى قۇس توسەككە جايلاستىرىپ، باشقۇرتتار تارادى. تاڭ اتپاي كەزدەسپەككە ۋادەلەستى.
7
قۇس توسەككە جايعاسقان پاحوم ۇيىقتاي المادى، جەر ەسىنەن شىقپاي قويدى. «مولىنان اينالام، قۇلا دالا جەردى يەمدەنەم. ەلۋ ۆەرستى شىرمايمىن، كۇن ۇزاق جۇرە بەرەم، جۇرە بەرەم تالمايمىن، ناشارىن ساتام، جاقسىسىن وزىمە قونىس قىلام، ەكى سوقاعا ەكى ادامدى جالداپ، جارتىسىنا ەگىن ەگىپ، جارتىسىنا مال جايام» .
پاحوم تۇنىمەن كىرپىك ىلە المادى. تاڭ اتا عانا تالىقسىپ كەتتى. ءتۇس كوردى: وسى ۇيدە جاتىر ەكەم دەيدى، سىرتتا بىرەۋدىڭ كۇلكىسىن ەستىدى. كۇلگەن كىم ەكەنىن بىلەيىن دەپ سىرتقا شىقسا، ءۇي سىرتىندا ماناعى ستارشىن وتىر ەكەن دەيدى، ءىشىن ۇستاپ، بىردەڭەگە ىشەك- سىلەسى قاتا كۇلىپ جاتىر. قاسىنا كەپ: «نەگە كۇلەسىڭ؟» دەپ سۇرادى. قاراسا بۇل ستارشىن ەمەس، باياعى بۇعان جەر تۋرالى ايتقان ساۋداگەر ەكەن. ساۋداگەردەن «مۇندا قاشان كەلدىڭ؟» دەپ سۇراعانى سول ەدى، ونىسى باياعى تومەننەن كەلگەن شارۋا بوپ شىقتى. تاعى دا مۇقيات قاراسا، بۇنىسى شارۋا ەمەس، شايتان ەكەن دەيدى، ءمۇيىزى، تۇياعى بار، كۇلىپ وتىر، شايتاننىڭ الدىندا جالاڭاياق، كويلەكشەڭ، دامبالشاڭ ءبىر ادام جاتىر. پاحوم كىم ەكەن دەپ انىقتاپ قاراسا، شايتاننىڭ الدىندا ولگەن ادام جاتىر، ولىك بۇنىڭ ءوزى ەكەن. پاحوم شوشىپ وياندى. وياندى دا «ءتۇس تۇلكىنىڭ بوعى دا» دەدى. تاڭ اعاراڭداپ اتىپ كەلەدى، ادامداردى وياتۋ كەرەك دەپ ويلادى. قىزمەتشىسىن وياتىپ، اتىن جەككىزىپ، باشقۇرتتاردى تۇرعىزۋعا كىرىستى:
- ۋاقىت بولدى، دالاعا بارىپ، جەر ولشەيىك.
باشقۇرتتار تۇرىپ، جينالدى، ستارشىن دا كەلدى. شاي، قىمىز ىشەيىك دەپ ەدى، باراتىن بولساق ەرتەرەك بارايىق دەپ بولمادى.
8
باشقۇرتتار جينالىپ، اتپەن ، اربامەن جولعا شىقتى. پاحوم دا قىزمەتشىسىمەن بىرگە تارانتاسقا جايعاستى، كۇرەك اپ الدى. جەر باسىنا كەلدى، تاڭ قىلاڭ بەردى. ءبارى ات، اربادان ءتۇسىپ، ءبىر جايعا جينالدى. كوسەم پاحومنىڭ قاسىنا كەپ:
- كوز جەتكەن جەردىڭ ءبارى بىزدىكى، تاڭداي بەر، - دەدى.
پاحومنىڭ كوزى شىراداي جاندى: جەر قۇنارلى، الاقانداي تەگىس، شىمقاي قارا، كۇندەي سارا ەكەن. ءشوبى بيىك، كوزگە كۇيىك ەكەن. باستىق تۇلكىتۇماعىن شەشىپ، جەرگە قويدى:
- بەلگى وسى بولسىن، وسى جەردەن كەتىپ، وسى جەرگە كەلەرسىڭ. اينالىپ شىققان جەردىڭ ءبارى سەنىكى.
پاحوم پۇلىن شىعارىپ، تىماققا سالدى. كافتانىن شەشىپ، سىمداندى، نان مەن سۋ، كۇرەگىن الدى. جۇرۋگە قامداندى. ءبارى ادەمى، قايدان باستاسام ەكەن دەپ ويلادى. شىعىسقا قاراي جۇرەم دەپ شەشتى. ءجۇزىن شىعىسقا بۇرىپ، كۇننىڭ شىعار ءساتىن كۇتتى. ۋاقىت جوعالتپاي، تاڭعى سالقىنمەن كۇرەگىن يىعىنا اسىپ، ساپارىن باستادى.
پاحوم ورتا جۇرىسكە سالدى. ءبىر ۆەرست ءجۇردى، توقتاپ، شۇڭقىر قازىپ، بەلگى سالدى. قايتا جۇرە باستادى، دەنەسى قىزىپ، ادىمى اشىلا ءتۇستى. ءبىراز جۇرگەن سوڭ، تاعى ءبىر شۇڭقىر پايدا بولدى.
ارت جاققا كوز سالدى، ادامدار ورنىندا تۇر ەكەن. بەس ۆەرست جۇرگەنىن شامالاپ ءبىلدى. ىستىقتاعان سوڭ، جەيدەسىن شەشىپ، يىعىنا اسىپ الدى. تاعى بەس ۆەرست ءجۇردى. كۇن قىزا باستادى. تورتتەن ءبىرىن ءجۇرىپ وتكەن بولارمىن، بۇرىلۋعا ءالى ەرتە دەپ ويلادى. ەتىگىن شەشىپ، بەلىنە بايلاپ الدى. ءجۇرۋ جەڭىلدەدى:
«تاعى بەس ۆەرتتەي جۇرگەن سوڭ، سولعا بۇرىلامىن، مىنا جەردى تاستاۋعا قيمايمىن، جۇرگەن سايىن جەر دە كەڭىپ جاتىر». وسى ويمەن تىكە جۇرە بەردى. ارتىنا بۇرىلىپ ەدى، ادامدار قۇمىرسقاعا ۇقساپ كورىندى، ءبىراز ءجۇرىپ تاستاپتى.
«بۇل تاراپقا ءبىراز ءجۇردىم، ەندى بۇرىلايىن. ءشول دە قىسىپ بارادى» دەپ ويلادى پاحوم. توقتاپ، شۇقىر قازىپ، بەلگى سالدى، سۋعا قانىپ الدى، قانىپ الدى دا، سولعا قاراي شارت بۇرىلدى. جۇرە بەردى، كەتە بەردى، ءشوپ قالىڭداپ، كۇن قاقتاي باستادى.
پاحوم شارشاي باستادى، كۇنگە قاراسا، بەسىن ۋاقتى بوپتى. «دەمالۋ كەرەك» دەپ ويلادى. توقتاپ، تىزە بۇكتى. نان مەن سۋ ءىشتى، جاتقان جوق، جاتسام، ۇيىقتاپ قالارمىن دەپ ويلادى. ءبىراز وتىرىپ، ءجۇرىپ كەتتى. العاشىندا جەڭىل قوزعالدى. تاماق ءال بەردى. كۇن ىسىپ، ۇيقى قىسىپ، قينالسا دا جۇرە بەردى، ازىراق شىداسام، راحاتقا دا كەنەلەرمىن دەدى.
وسى تاراپپەن ۇزاق ءجۇردى، سولعا بۇرىلماق بولعاندا، ءشوبى شۇيگىن ءبىر جەر كەزدەسىپ، ونى تاستاپ كەتە المادى. «مىناعان ەگىن ەكسەم، مول ءونىم الام» دەپ ويلادى. تاعى دا تىكە جۇرە بەردى. ءشوبى شۇيگىن جەرگە بەلگى ساپ، سولعا بۇرىلدى. ادامدار كورىنە مە ەكەن دەپ قارادى: ىستىقتان اۋا بۇلدىرادى، اۋادا بىردەڭە شايقالعانداي بولدى، ساعىمنىڭ اراسىنان ادامداردىڭ بۇلدىر سۇلبالارى السىرەپ كورىنەدى، ولارمەن اراسى ون بەس ۆەرتتەي شاماسى. ەندى ۇلگەرۋ كەرەك، ادامدارعا قاراي اسىعا ادىمدادى. كۇن اسر ۋاقتىنا تايادى، ەكى ۆەرستتەي ءجۇردى. ولارمەن اراسى سول ون بەس ۆەرتتەي شاماسى. جەر قيسىق بولسا دا، ەندى توتەلەتۋ كەرەك دەدى پاحوم. تۇرعان جەرىنە شۇقىر قازىپ، ادامدارعا قاراي تارتتى.
9
پاحوم قوسىنعا قاراي ءجۇرىپ بارا جاتىر، قاتتى شارشادى. شولدەگەن، اياعى ءتىلىنىپ كەتكەن، ونىڭ ۇستىنە قايتا- قايتا شالىنىپ قۇلاي بەردى. دەمالعىسى كەلەدى، ءبىراق وعان مۇرسا جوق: كۇن باتقانشا جەتە الماي قالۋى مۇمكىن. كۇن سۋداي اعىپ، كوكجيەككە جاقىنداپ بارادى. «قاتەلەسىپ، كوپ سىلتەپ جىبەرگەن جوقپىن با ءوزى، ۇلگەرەم بە، جوق پا؟!» دەپ ويلانا باستادى. قوسىنعا ءبىر، كۇنگە ءبىر قارادى، ادامدار الىستا، كۇن بولسا كوكجيەككە جاقىنداپ قالدى. پاحوم ۇمىتپەن كۇدىكتىڭ اراسىندا شايقالعان ءبىر كۇيگە ءتۇستى.
پاحوم وسىلايشا ءجۇرىپ بارا جاتىر، ءجۇرۋ قيىنداپ بارادى، ودان سايىن اسىعا ادىمدادى. ءجۇرىسى ونبەگەن سوڭ، سار جەلىسكە سالدى. كويلەگىن، ەتىگىن، تورسىعىن، قالپاعىن ءبارىن تاستادى، تەك قولىنداعى كۇرەگى قالدى. سوعان سۇيەنىپ: «ماسقارا بولدىم، ءبۇلدىردىم ءبارىن، كۇن باتقانشا جەتە المايمىن» دەپ ءابىرجىدى. بويىن ۇرەي بيلەدى. اۋزى كەۋىپ، تەرلەپ كيىمى دەنەسىنە جابىستى. كەۋدەسى كورىكتەي قىزىپ، جۇرەگى اتتاي تۋلادى. اياعى السىرەپ، باسۋعا كەلمەي بارادى. پاحومنىڭ مۇلدە بەرەكەسى ۇشىپ، «زورىعىپ ءولىپ كەتپەسەم بولعانى» دەپ ويلادى.
ءولىپ قالام با دەپ قورقادى، - توقتاۋعا تاعى بولمايدى. «وسىنشا جۇگىرىپ، توقتاپ قالسام، ەل جىندى دەر» . جۇگىرە- جۇگىرە ادامدارعا دا جاقىنداپ قالدى، باشقۇرتتاردىڭ ايقاي- شۋى ەستىلدى، ولاردىڭ ايقايىنان جۇرەگى ودان سايىن ورتەندى. پاحوم سوڭعى كۇشىن سارقي جۇگىردى، كۇن دە كوكجيەككە ءتونىپ، مۇنارعا بوگە، ۇلعايىپ القىزىل تۇسكە ەندى. ءانى-ءمىنى دەگەنشە كوكجيەك اسپاق. كۇن دە ءتوندى كوكجيەككە، بۇل دا تاياپ قالدى ادامدارعا. پاحوم قوسىنداعى ادامداردىڭ قول بۇلعاپ، بۇنى اسىقتىرعانىن كوردى. جەردەگى تىماقتى، تىماقتاعى اقشانى كوردى، ستارشىندى دا، ونىڭ ءىشىن ۇستاپ تۇرعانىن دا بايقادى. وسى ساتتە پاحومنىڭ كورگەن ءتۇسى ەسىنە ءتۇستى. «جەر كوپ، قۇداي سول جەردە ءومىر ءسۇرۋدى ءناسىپ قىلا ما؟! مەن سورلادىم، جەتە المايمىن» دەپ ويلادى.
پاحوم كۇنگە قارادى، كۇن جارتىلاي كوكجيەككە ەنىپ ۇلگەرىپتى. ول بار كۇشىن سارپىپ، دەنەسىن العا سالا جۇگىردى، قوسىنعا دا جەتتى، جەتكەن ساتتە، كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. كۇن باتىپ ۇلگەرىپتى، «قاپ» دەدى پاحوم. «ەڭبەگىمنىڭ ءبارى زايا كەتتى-اۋ» دەپ ويلادى. توقتايىن دەپ ەدى، باشقۇرتتاردىڭ ايقايىن ەستىپ، ءوزىنىڭ تومەندە تۇرعانى، قوستىڭ باسىندا ءالى دە كۇننىڭ كورىنىپ تۇرعانى ەسىنە ءتۇستى. تىرمىسىپ، قوس باسىنا شىقتى. كۇن ءالى باتپاپتى. كوزىنە تىماق ءتۇستى، تىماقتىڭ قاسىندا ستارشىن وتىر، ىشەك- سىلەسى قاتىپ، كۇلىپ وتىر.
تۇندە كورگەن ءتۇسى ەسىنە ءتۇسىپ، پاحوم «قاپ» دەدى، اياعى شالىنىپ، تىماقتى ۇستاعان كۇيى ەتپەتىنەن قۇلادى.
- بارەكەلدى، جارادىڭ! كوپ جەر يەلەندىڭ، - دەپ ايقايلادى ستارشىن.
قىزمەتشىسى ورنىنان كوتەرمەك بوپ ەدى، پاحومنىڭ اۋزىنان قان اعىپ، ءولىپ جاتىر ەكەن.
باشقۇرتتار «اتتەگەن- اي» دەپ، جانى اشىپ وكىنىش ءبىلدىردى.
قىزمەتشى كۇرەك الىپ، باسى مەن اياعى سياتىنداي عىپ، ءۇش ارشىن ولشەپ كور قازىپ، پاحومدى كومدى.
اۋدارعان اباي قالشابەك
