باس حاتشى مىنگەن تەمىر تۇلپارلار
سوندىقتان دا بۇگىن ءبىز كەڭەس وداعىن ۇزاق جىلدار بويى باسقارىپ، ەسىمى تاريحتا قالعان ازاماتتىڭ كەيبىر قاسيەتتەرى تۋرالى اڭگىمەلەگەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.
زامانداستارىنىڭ ايتۋىنشا، ورتا بويلى دەمبەلشە كەلگەن وسى ادام ەس ءبىلىپ، ەتەك جيا كەلە الۋان ءتۇرلى اۆتوكولىكتەردىڭ ۇلگىلەرىن جيناپ، قىزمەتتەن قولى قالت ەتكەندە اڭ اۋلاۋمەن اينالىسىپ، ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن كەشكى استى سۇيسىنە ىشكەندى جاقسى كورىپتى. ال تۋعان-تۋىستارى بولسا، «قىزىل يمپەريا» اتانعان الىپ ەلدى «اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعان» لەونيد برەجنەۆتىڭ استە بايلىققا قىزىقپاعانىن، وزىنە سىيلىققا ۇسىنىلعان اسا قىمبات باعالى بۇيىمداردى كادۋىلگى جاشىككە سالىپ قوياتىنىن جانە كۇندەلىكتى تىرلىكتە «مالىنىپ» كيىنۋگە قۇشتار بولماعانىن كولدەنەڭ تارتادى. دەگەنمەن ول اسا قىمبات ءھام باعالى زاتتاردى جەك كورمەگەن، ءبىراق زادىندا «قىمبات زاتقا قىزىعۋشىلىق ادام بالاسىن تۋرا جولدان تايدىرادى» دەپ ۇققان. ءسويتىپ، ول ءوز ومىرىندە مۇنداي كوزقاراستى تەمىرقازىقتاي ۇستانا دا بىلگەن.
باس حاتشى مىنگەن تەمىر تۇلپار
لەونيد برەجنەۆتىڭ وزگە باسشىلارعا ۇقسامايتىن ءبىر قاسيەتى، ول - تەمىر تۇلپاردى جانىنداي جاقسى كورىپتى. ويتكەنى لەونيد يليچ جيناعان كولىك كوللەكسيالارىنىڭ وتە باي بولعاندىعى جايىندا ونىڭ زامانداستارى، قاتار-قۇربىلارى جىر عىپ ايتىپ كەتكەن. ءبىر كەرەمەتى، ول ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىندا 40 تان استام اۆتوكولىكتى يگەرىپتى. سول كولىكتەردىڭ باسىم بولىگىن لەونيد يليچكە ەسىمى دۇنيەجۇزىنە تانىمال شەتەل باسشىلارى سىيعا تارتىپتى. ءوزى تۇستاس باسشىلاردان ءبىر ەرەكشەلىگى، كولىكتى دە شەبەر مەڭگەرگەن. العاش رەت كولىك جۇرگىزۋدى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا ۇيرەنگەن ول وتە جوعارى جىلدامدىقپەن جۇرگەندى ۇناتىپتى. ونىڭ مۇنداي باتىلدىعىنىڭ كۋاسى بولعان گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ سول جىلدارداعى كانسلەرى گەنري كيسسيندجەر: «برەجنەۆ جىلدامدىقتى ايرىقشا جاقسى كورەتىن ناعىز ورىستىڭ ءوزى ەدى...»، - دەپ ەسكە الادى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە.
1968- جىلى يتاليان كوممۋنيستىك پارتياسى لەونيد برەجنەۆكە «Maserati Quattroporte» ماركالى قۋاتى 290 اتتىڭ كۇشىنە تەڭ، ساعاتىنا 230 شاقىرىمدى ەركىن «باعىندىراتىن»، دۆيگاتەلى V8، ءتورت ەسىكتى سەدان كولىگىن سىيعا تارتادى. ال گەنري كيسسيندجەر بولسا، سول جىلدارى تالايلارعا ارمان بولعان جانە وتە سيرەك كەزدەسەتىن «Mercedes 600» كولىگىن ارنايى تاپسىرىسپەن جاساتىپ، «قىزىل يمپەريا» باسشىسىنا سىيعا ۇسىنادى. ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، مۇنداي كولىكتى سول جىلدارى دۇنيەءجۇزى ەلدەرى باسشىلارىنىڭ ىشىندە تەك سەگىز ادام عانا ءمىنۋ باقىتىنا يە بولعان ەكەن. دەگەنمەن برەجنەۆكە سىيعا تارتىلعانداي التى ەسىكتى «پۋلمان-ليمۋزين» «مەرسەدەسىنىڭ» ەكىنشىسى - تەك جاپونيانىڭ ەكىنشى يمپەراتورىنا عانا سىيعا تارتىلعان.
لەونيد برەجنەۆپەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي قارىم-قاتىناستا بولعان ريچارد نيكسون 1972- جىلى «Cadillac Eldorado» كولىگىن نەبارى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ارنايى تاپسىرىسپەن جاساتىپ، ونى اسا سىيلى دوسىنا مىنگىزەدى. ال ف ر گ-نىڭ كانسلەرى گەنري كيسسيندجەر لەونيد برەجنەۆتىڭ كەزىندە ءوزى سىيلاعان تەمىر تۇلپارمەن سان مارتە «ويناق سالعانىن» دوستارىنا ۇنەمى ايتىپ، ۇلكەن ەل باسشىسىنىڭ باتىلدىعى مەن كولىكتى مەڭگەرۋ شەبەرلىگىنە ايرىقشا تاڭدانىپ، ونى ۇنەمى ماقتان ەتىپ وتىرعان.
سول كيسسيندجەر «بىردە مەنى برەجنەۆ وزىنە بۇدان ءبىر جىل بۇرىن ا ق ش پرەزيدەنتى نيكسون سىيلاعان سۇلىكتەي قارا «كاديللاكتىڭ» قاسىنا ەرتىپ اكەلىپ، وزىمەن بىرگە «سەرۋەندەپ» قايتۋعا ۇسىنىس جاسادى. ءسويتىپ، لەونيد يليچ ءوزى رۋلگە وتىرىپ، الگى «تۇلپاردى» تار كوشەمەن وتە ۇلكەن جىلدامدىقپەن قۇيعىتتى. مەنىڭ قورىققانىم سونشالىق، «جول بويىندا تىم بولماعاندا ءبىر پوليسەي كەزدەسىپ، ۇلكەن جىلدامدىقپەن اعىپ كەلە جاتقان كولىكتى توقتاتسا عوي... ەگەر كولىكتى جەلمەن جارىستىرىپ كەلە جاتقان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باس حاتشىسى ەكەنىن بىلسە، ونى ەشبىر ينسپەكتور توقتاتا المايدى-اۋ» دەپ وزەننىڭ جاعاسىنا جەتكەنشە يمانىمدى ءۇيىرىپ، ىشتەي اماندىعىمدى تىلەپ وتىردىم. ءسويتىپ، وزەن جاعاسىنا كەلىپ كىلت توقتاعان لەونيد يليچ جىميا كۇلىپ كولىكتەن ءتۇستى دە، مەنى جاعادا تۇرعان ءبىر كاتەرگە وتىرعىزدى. ءوزى كاتەردىڭ رۋلىندە. تاعى دا زىمىراپ كەلەمىز، بۇل جولى سۋ بەتىمەن. ءسىرا، ول ءوزىنىڭ كاتەردى دە «باعىندىرا» بىلەتىنىن ماعان كورسەتكىسى كەلسە كەرەك»، - دەپ ەسكە الادى كيسسيندجەر ءوزىنىڭ ەستەلىك جازبالارىندا.
ءبىر ايتا كەتەرلىگى، سوناۋ سوسياليزم جىلدارىندا الىپ يمپەريا - كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسىمەن ءبىرقاتار شەتەلدەردىڭ باسشىلارى ساناسقان جانە ونى ايرىقشا سىيلاي دا بىلگەن. مۇنىڭ تاعى ءبىر دالەلى، 1973- جىلى ل. برەجنەۆ دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ مىقتى كولىكتەردىڭ بىرىنەن سانالاتىن باۋىرى كوگىلدىر، ال جوعارى جاعى اسفالت تۇستەس قارا «Lincoln Continental» كولىگىنىڭ يەسى اتانادى. مۇنى وعان كەمپ-دەۆيدتە بولعان القالى جيىندا ريچارد نيكسون سىيلاپتى. سول جىلى ولار بۇل كولىكپەن امەريكانىڭ ءبىراز ولكەلەرىن ارالاپ قايتقان دا بولاتىن. «مەن لەونيد برەجنەۆتەي اينىماس دوسىما امەريكاعا كەلگەن رەسمي ساپارىندا ءوزىم ارنايى جاساتقان كوگىلدىر-قارا ءتۇستى «لينكولن كونتينەنتال» كولىگىن سىيعا تارتتىم. ەكەۋىمىزدىڭ «شىنايى دوستىعىمىزدىڭ بەلگىسىندەي بولسىن» دەگەن نيەتپەن كولىكتىڭ ىشىندەگى اسپابىنا «شىنايى سەزىممەن ۇمىتىلماس ەسكەرتكىش ءۇشىن، يگى جاقسىلىقتار تىلەيمىن» دەپ ارنايى جازدىرعان ەدىم.
ءبىر ەرەكشەلىگى، لەونيد ءىيليچ ءوزىنىڭ اۆتوكولىك دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىنىن ەشكىمنەن جاسىرماي، اشىق ايتىپ وتىراتىن. ونىڭ وزىنە ءتان تاعى ءبىر مىنەزى ول جاڭادان كولىك «بىتسە» بولدى، ونى سول ساتىندە جۇرگىزىپ كورمەيىنشە الاسۇرىپ ەسى كەتەتىن. ءتىپتى ونىڭ كەمپ-دەۆيدتىڭ تار كوشەلەرىنىڭ بىرىندە مەن سىيلاعان سۋ جاڭا لينكولندى وتە ۇلكەن جىلدامدىقپەن جۇرگىزگەنى بار. سونداي ساتتە ونىڭ قاسىندا وتىرعان مەنى بايقاپ قالعان ارنايى كۇزەتتىڭ باسشىسى قورقىنىشتان سۇپ- سۇر بولىپ كەتكەن ەدى. ال مەنى باسقادان بۇرىن: «ەگەر كولىكتىڭ الدىنان قۇپيا قىزمەتتىڭ جىگىتتەرى مىنگەن تەمىر تۇلپار بايقاۋسىزدا شىعا قالسا نە بولار ەدىك؟» دەگەن ۇرەيلى ويدىڭ بيلەگەنىن قالاي جاسىرايىن. كەمپ-دەۆيدتىڭ كوشەلەرىنىڭ ءبىرى بيىككە ءتىپ-تىك كوتەرىلىپ كەلىپ، تومەن قاراي «قۇلايتىن». كوشەنىڭ ءدال وسى جەرىندە «اباي بولىڭىز، كۇردەلى جول» دەگەن ەسكەرتپە جازۋ دا بار بولاتىن. الايدا كولىكتىڭ رۋلىندەگى لەونيد يليچ مۇنى ەلەڭ قىلماستان كۇردەلى جولدان ساعاتىنا 120 شاقىرىم جىلدامدىقپەن زىمىراپ وتە شىققاندا مەنىڭ جاعامدى ۇستاۋدان باسقا امالىم قالماعان ساتتەر دە بولعان.
بىردە مەنىڭ ءدال وسى جەردەن تەجەگىشتىڭ كومەگىنە جۇگىنىپ، باياۋ جىلدامدىقپەن ارەڭ وتكەنىم بار. ال ءوزىنىڭ كوزسىز «ەرلىگىنە» ريزا بولعان برەجنەۆ «مىناۋ وتە تاماشا كولىك ەكەن، ناعىز جولعا ارنالعان تەمىر تۇلپار!» دەپ قۋانىش سەزىمىن ءبىلدىرىپ، ەشنارسە بولماعانداي كۇي كەشتى. ۇرەيىمدى ارەڭ باسقان مەن «ۇيالعان تەك تۇرماس» دەگەندەي قاپەلىمدە نە دەرىمدى بىلمەي: «لەونيد يليچ، ءسىز عالامات جۇرگىزۋشى ەكەنسىز. مەن كولىكتى بۇلاي يگەرە المايمىن. ءسىز كولىكتىڭ قۇلاعىندا «وينايدى» ەكەنسىز، كەرەمەت!..» دەپ مەن ونى قاقپاقتاي جاۋىرىنىنان قاعىپ، قۇشاعىما قىستىم. مۇنىڭ ءوزى دە ديپلوماتيا ونەرىنىڭ ءبىر كۇردەلى ءساتى بولاتىن»، - دەيدى كەيىننەن پرەزيدەنت ريچارد نيكسون برەجنەۆپەن بولعان سول ءبىر ۇمىتىلماس ءساتتى ەسكە الىپ.
باس حاتشىنىڭ ەڭ جاقسى كورىپ، ايرىقشا قۇرمەتپەن قاراعان كولىكتەرىنىڭ ءبىرى «Rolls-Royce Shadow» كولىگى قازىر ريگاداعى اۆتوكولىك مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر. سوناۋ ءبىر جىلدارى ونى لاتۆيانىڭ ەسكى كولىكتەردى جينايتىن كلۋبى ساتىپ العان-دى.
ءبىر قىزىعى، قازىر كوپشىلىك قىزىعا تاماشالايتىن سول «رولس-رويستىڭ» رۋلىندە قۇددى برەجنەۆتىڭ وزىندەي بولىپ، لەونيد يليچتىڭ بالاۋىز ءمۇسىنى وتىر. كورمەنى تاماشالاۋعا كەلگەن جۇرتشىلىق برەجنەۆپەن بىرگە قايتا-قايتا سۋرەتكە ءتۇسىپ الەك.
لەونيد يليچ ومىردە قانداي ادام بولعان؟
قىزىل يمپەريانى ۇزاق جىل باسقارىپ، بىرنەشە رەت قاتارىنان سوسياليستىك ەڭبەك ەرى جانە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى بەلگىسىن وڭىرىنە تاققان برەجنەۆتىڭ قاراپايىم ومىردە قانداي ادام بولعانىن دا بىرەۋ بىلسە، ەندى بىرەۋ بىلە قويماس. سوندىقتان دا بولار لەونيد يليچ برەجنەۆ ومىردەن وزعاننان كەيىن ونىڭ جاقىن تۋىستارى، دوس-جاراندارى ەستەلىكتەردى جارىسا جازدى. بالكىم بۇل برەجنەۆتەي «بايسالدى» تۇلعاعا دەگەن قۇرمەت سەزىمى بولار. سولاردىڭ ءبىرى برەجنەۆتىڭ نەمەرەسى اندرەي ءوزىنىڭ ەستەلىك جازباسىندا برەجنەۆتىڭ قىزمەتتەن تىس ۋاقىتتا ءبىر ءسات تە دامىل تاپپاي ەڭبەك ەتكەنىن جازدى. باسقانى بىلاي قويعاندا، قىزمەت كابينەتىنە كىرىپ، جۇمىس ستولىنا وتىرعان ونى ءوزى ورنىنان تۇرمايىنشا «مازالاۋعا» ەشكىمنىڭ دە قۇقى بولماعان كورىنەدى.
«اتام مارقۇم ساياجايدا ۇيقىعا جاتار الدىندا عانا از كەم تىرشىلىك تۋرالى ويلاۋعا مۇرسات الاتىن. ويتكەنى كۇنى بويعى جۇمىستان سوڭ كەشقۇرىم ۇيگە كەلگەن ول كيىمىن اۋىستىرا سالىسىمەن كەشكى اسىن ءىشىپ، ودان سوڭ جوعارعى قاباتتاعى ءوزىنىڭ جۇمىس كابينەتىنە كوتەرىلەتىن. ءدال وسى كەزدە ونىڭ كومەكشىسى ريابەنكو وعان ساندىققا سالىنعان قۇجاتتاردى اكەپ بەرەتىن. لەونيد يليچ بولسا قۇجاتتاردى مۇقيات قاراپ، الدەكىمدەرگە تەلەفون شالىپ، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن تاتپىشتەپ ايتاتىن. جوسپارلى جۇمىسىن اياقتاعان سوڭ عانا تومەنگى قاباتتاعى مەيمانحاناعا ءتۇسىپ، سوراپتاپ شاي ءىشىپ، ودان سوڭ «ۆرەميا» اقپاراتتىق باعدارلاماسىن تاپجىلماي قارايتىن. ودان سوڭ قايتادان جوعارىداعى بولمەسىنە كوتەرىلىپ، ۇيقىعا ەرىك بەرەتىن. وتباسىنداعى وزگە جانداردان اتامنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ول قانشالىقتى كەش جاتسا دا تاڭەرتەڭ وتە ەرتە تۇراتىن. ءبىراز دالادا سەرۋەندەگەن سوڭ تاڭعى اسىن ءىشىپ، ودان سوڭ شاشتارازعا كىرىپ، تاڭعى توعىزدا كرەملدە بولۋعا اسىعاتىن. مۇنداي «ءتارتىپ» ونىڭ بۇلجىماس ومىرلىك كەستەسىنە اينالدى»، - دەپ لەونيد يليچ تۋرالى نەمەرەسى اندرەي برەجنەۆ ەسكە الدى ءوزىنىڭ جازباسىندا.
ال برەجنەۆتىڭ زامانداستارىنىڭ پىكىرىنشە، الەمدەگى ەڭ ءىرى مەملەكەت - كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسى بولعان ول ۇيدە دە كوشباسشى بولۋعا ۇمتىلىپتى. سوندىقتان لەونيد يليچ كۇندەلىكتى ءۇي تىرلىگىندە ءوزىن سابىرلىقپەن ۇستاپ، سوكەت قىلىق كورسەتپەۋگە تىرىسقان ەكەن. مىسالى، ول ۇيىندە جۇرگەندە كادۋىلگى حالات كيىپ، ءوزىن ءارۋاقىت سابىرلى دا سالماقتى قالىپتا ۇستاي بىلگەن. لەونيد يليچ ۇيىندە ءبىر اسپاز بەن ءۇي قىزمەتشىسىن جانە ءۇش ءۇي جيناۋشى، سونداي-اق، بىرنەشە جۇمىسشى مەن ءۇيدىڭ اۋلاسىن كۇزەتەتىن ارنايى كۇزەتشى ۇستاعان. ول قىرىمعا دەم الۋعا بارعاندا قالىڭ جىلى شالبارى مەن ۋكراينادا تىگىلگەن جەل وتپەيتىن جەڭىل كويلەگىن ۇنەمى ۇستىنەن تاستامايتىن. كەيدە سپورتتىق كوستيۋم كيىپ، تابيعاتتا سەرۋەندەۋدى ءجون كورگەن.
تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، لەونيد يليچ اياق كيىمگە دە ايرىقشا ءمان بەرگەن كورىنەدى. ول كوپشىلىگىندە تازا قۇرىم باتەڭكە كيگەندى ۇناتقان ەكەن. ال ونىڭ ومىرلىك جارى ۆيكتوريا پەتروۆنا بولسا الاسا وكشەسى بار تۋفليدى جاقسى كورىپتى.
- اتام مارقۇم كوستيۋمدى تەك قىزمەتكە بارعاندا عانا كيەتىن. ول نەگىزىنەن وتاندىق كوستيۋمدەردى ۇناتاتىن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، لەونيد يليچ كوگىلدىر كويلەك كيگەندى جاقسى كوردى. ول كوستيۋمدەرىن ءسان ۇيىنە، ال كويلەكتەرىن ايگىلى «بولشەۆيچكا» فابريكاسىنا تىككىزگەندى ۇناتاتىن. تەك گالستۋكتەردى عانا شەتەلدەردەن الدىراتىن. ول بايلاناتىن گالستۋكتى «موينىمدى قىسادى» دەپ جاقتىرمايتىن ەدى. سوندىقتان اتام ىلگەگى بار گالستۋكتەردى پايدالانعاندى ۇناتاتىن. ال ول اس مازىرىندە كادۋىلگى قارا قوشقىل ماكاروننىڭ بولعانىن جاقسى كورەتىن. ول مۇنداي ماكارونداردى سۇيىق مايعا پىسىرگەندى ۇناتاتىن، - دەيدى لەونيد برەجنەۆتىڭ نەمەرەسى اندرەي اتاسى تۋرالى سىر اعىتىپ.
ۇنەمى اتاسىنىڭ جانىندا جۇرەتىن سۇيىكتى نەمەرەسى اندرەي يۋرەۆيچتىڭ ايتۋىنشا، برەجنەۆ كولەمى ۇلكەن سىيلىقتاردى قابىلداعاندى جاس بالاداي جاقسى كورىپتى. جانە ول مۇنداي سىيلىقتاردى ءارۋاقىتتا استارلى قالجىڭ ايتىپ، قابىلداعاندى ءجون كورگەن ەكەن.
دەگەنمەن زامانداستارىنىڭ ايتۋىنشا، برەجنەۆ قانداي دا ءبىر سىيلىق الۋدى ءتىپتى دە ارمانداماعان. ويتكەنى ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن مەملەكەت ەسەبىنەن ءومىر ءسۇردى. سوندىقتان دا ول «اناۋ جوق، مىناۋ قاجەت» دەپ ءتىپتى دە باس قاتىرعان جوق. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ول قايسىبىر ەلدەردىڭ ءوزى قۇرالىپتاس باسشىلارى سەكىلدى شەتەلدىك «جىلتىراقتارعا» ءتىپتى دە اۋەس بولماعان. كەرىسىنشە، كەڭەس وداعىندا وندىرىلگەن ساپالى بۇيىمدار مەن زاتتاردى جوعارى باعالاي بىلگەن. سوندىقتاندا بولار ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن كەڭەستىك «سلاۆا» ساعاتىن پايدالانىپ، «نوۆوست» تەمەكىسىن شەككەن. قايسىبىر ەل باسشىلارىنا ەلىكتەپ التىن پوتسيگار نەمەسە التىن تەمەكى تۇتاتقىشتى قولىنا دا الماپتى. دەگەنمەن، التىنمەن اپتالىپ كۇمىسپەن قاپتالعان ونداي زاتتاردى ارىپتەستەرى لەونيد يليچ برەجنەۆكە سان مارتە سىيعا تارتقان. ال برەجنەۆ بولسا، ونداي زاتتاردى ءتىپتى پايدالانباستان ارنايى شكافىندا ساقتاعان. مۇنىڭ ءوزى لەونيد يليچ برەجنەۆتىڭ قاراپايىمدىلىعىن، جىلتىراققا قىزىقپاعانىن بىلدىرسە كەرەك. باس حاتشى قاراپايىم حالىقتىڭ ەسىندە وزىنە ءتان قاراپايىمدىلىعىمەن قالدى.
جومارت مولداحمەت ۇلى
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2011
