اقشامشىق، مونداناق: ۇمىت بولا باستاعان ۇلتتىق ويىندار

استانا. قازاقپارات – ءاربىر ۇلتتىڭ وزىندىك تاريحى، ءتىلى مەن ءدىنى، سالت-ءداستۇرى، ونەرىمەن قاتار ۇلتتىق ويىندارى دا بار.

ەرتەدەن كەلە جاتقان 150 گە جۋىق ءداستۇرلى ويىندارىمىزدىڭ بۇگىندە ءبىرقاتارى ۇمىت بولا باستادى.

«مونداناق»

مونداناقتى جازىق، كوگالدى الاڭدا وينايدى. قاتىسۋشىلاردىڭ جاسىنا شەكتەۋ جوق. ءبىراق ويىنشىلاردىڭ سانى 15-20 ادامنان كوپ بولماۋى كەرەك. ويىنعا قوس قاباتتاپ ەسىلگەن ورامال پايدالانىلادى.

ويىنعا قاتىسۋشىلار اياقتارىن ىلگەرى سوزىپ، تىزەسىن ءسال كوتەرىپ، شەڭبەر ءتۇزىپ وتىرادى. بۇگىلگەن تىزەلەرىنىڭ استىنان ارى-بەرى جۇگىرتكەن كەزدە ورامال ەركىن وتەتىن بولۋى كەرەك. اياقتارىنىڭ باستارى شەڭبەردىڭ ورتاسىنا جاقىن تۇيىسەدى. تاپ سول جەردە ويىندى جۇرگىزەتىن ادام وتىرادى. ويىن باستالعان كەزدە قولىندا ورامالى بار ويىنشىنىڭ ءبىرى ورتاداعى جۇرگىزۋشىنى ورامالمەن جونىنان تارتىپ قالىپ، ونى لەزدە تىزەسىنىڭ استىنان وتكىزىپ جىبەرىپ، «انە كەتتى مونداناق، مىنە كەتتى مونداناق!» دەپ اندەتە جونەلەدى. بۇل ءاندى بارلىعى قوسىلا شىرقايدى.

ويىن جۇرگىزۋشىسى ورامالدى جۇرتتىڭ اياقتارىنىڭ استىنان ىزدەي باستايدى. ارينە، ورامالدى تاۋىپ الۋ وڭاي ەمەس. ويتكەنى، ويىنشىلاردىڭ ءبارى قولدارىن تىزەلەرىنىڭ استىندا ۇستاپ، ارى- بەرى «جۇگىرگەن» ورامالدى ءبىر- بىرىنە وتكىزىپ وتىرعانعا ۇقسايدى. ەگەر جۇرگىزۋشى ورامالدى ۇستاپ السا، وندا ونى الىپ قويعان ويىنشىمەن ورىن اۋىستىرادى. ءسويتىپ، ويىن قايتا جالعاسادى.

بۇل ويىننىڭ ەكىنشى ءبىر تۇرىندە ورامالمەن ۇستالعان ويىنشى ورتاعا شىقپاس بۇرىن كوپشىلىكتىڭ ۇيعارۋىمەن ونەر كورسەتەدى. سودان كەيىن عانا ورىندارىن اۋىستىرادى.

«اقشامشىق»

ويىنشىلار ويىن كەزىندە اراسىنان ءبىر كىسى وتەتىندەي ەتىپ دوڭگەلەنە وتىرادى. ال جۇرگىزۋشى ورتاعا شىعىپ، ەكى الاقانىن بەتتەستىرە ۇستايدى. قالعاندارىنا دا سولاي ىستەۋدى تاپسىرادى. كەيىن الاقاندارىنىڭ اراسىنداعى ساقينانى ويىنشىلاردىڭ بىرىنە تاستاۋ ءۇشىن اينالا جۇگىرىپ، بارىنە ساقينا تاستاۋدىڭ بەلگىسىن جاسايدى. الايدا، ول ساقينانى بىلدىرمەي بىرەۋىنە عانا تاستايدى. ساقينا جاسىرىلعان ادام دا ونى باسقالارعا بايقاتپاۋعا تىرىسادى.

جۇرگىزۋشى تۇگەل اينالىپ شىققان سوڭ ورتاعا كەلىپ، «اقشامشىعىمدى بەر!» دەپ داۋىستايدى. سوندا ساقينانى العان ويىنشى ورنىنان اتىپ تۇرۋى كەرەك. ءاربىر ويىنشى وڭ جاعىندا وتىرعان كورشىسىن اڭديدى. سوندىقتان ساقينانىڭ وندا بارىن بىلسە ورنىنان تۇرعىزباۋعا تىرىسادى. ال ساقينانى العان ويىنشى بىلدىرمەي تۇرىپ كەتسە، ءوزى جازا تارتادى، ول تۇرا الماي قالسا، ايىپكەر كوپشىلىكتىڭ ۇيعارۋىمەن نە ولەڭ ايتادى، نە بي بيلەيدى، نە دومبىرا تارتادى. ونەرىن كورسەتىپ، جازاسىن وتەۋى ءتيىس. سودان كەيىن ويىن قايتا جالعاسادى.

«اۋە تاياق»

بۇل ويىن كوگالدا نەمەسە جاي الاڭدا 12 ادامنىڭ قاتىسۋىمەن وتەدى. ويىنعا ۇزىندىعى 80 سانتيمەتردەن اسپايتىن، جۋاندىعى 4-5 سانتيمەتر جۇمىر تاياق پايدالانىلادى. ويىنشىلار بىرنەشە جۇپقا بولىنەدى. جۇرگىزۋشى ەكى ادامنىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر- ءبىر تاياقتان بەرەدى. ولاردىڭ بىرەyi تاياعىن اۋەلەتە لاقتىرعان كەزدە، ەكىنشىسى ۇشقان تاياقتى ءوز تاياعىمەن ۇرۋى ءتيىس. تاياقتى كىمنىڭ لاقتىراتىنىن، كىمنىڭ ونى كەزدەپ ۇراتىنىن جەرەبە بويىنشا انىقتايدى. ەگەر ويىنشىلار ەكى توپقا بولىنسە، ۇشقان تاياققا كوبىرەك تيگىزگەن توپ جەڭگەن بولىپ ەسەپتەلەدى. سوسىن كەلەسى كەزەكتە لاقتىرۋشىلار مەن تيگىزۋشىلەر ورىن الماسادى.

«جاياۋ اۋدارىسپاق»

مۇنى بالالار «باتىرلار جەكپە-جەگى» دەپ تە اتايدى. قاتىسۋشىلار ەكى توپقا بولىنەدى. اركىم ءبىر-ءبىر بالانى ات قىلىپ مىنەدى دە، «ات» ۇستىندە وتىرعاندار ءوزارا تارتىسادى. استىنداعى ات-بالالار قوزعالماي تۇرۋعا ءتيىس. اۋدارىسقانداردىڭ قايسىسى قۇلاپ قالسا نەمەسە اياعى جەرگە ءتيىپ كەتسە، سول جەڭىلەدى.

«اتباقىل»

ويىنعا ەكى ويىنشى قاتىسادى. ءارقايسىسىندا سيىردىڭ اسىعى بولادى. ولار ءوزارا كەلىسىممەن بىرەۋى ساقاسىن الىسىراق يىرەدى دە، ەكىنشىسى ساقا يىرىلگەن جەردەن الگى ساقانى اتادى. ەگەر قارسىلاسىنىڭ ساقاسىنا ءدال تيگىزسە، وندا قارسىلاسى ونى سول اتقان جەردەن ساقاسى جاتقان جەرگە دەيىن ارقالاپ اپارادى. كەيىن سول جەردەن ساقاسىن قايتا يىرەدى. ال ەگەر ساقاعا تيگىزە الماسا، سول جەردەن ونىڭ ساقاسىن اتادى. ءسويتىپ ويىن قايتالانا بەرەدى.

دەرەككوز: بازاربەك توتەناي «قازاق ۇلتتىق ويىندارى» كىتابى

Turkystan.kz