ەرتەدە قازاق مالدىڭ قاي مۇشەسىن جەمەگەن؟
ءبىراق قازاق حالقىنىڭ اس ءمازىرىنىڭ، ءداستۇرلى اسحاناسىنىڭ وزىنە عانا ءتان ەرەكشە تۇستارى دا بار. سونىڭ ءبىرى - مال مۇشەلەرىنىڭ اسقا قولدانىلۋىنا بايلانىستى. قازاق مالدىڭ قاي بولىگىن جەپ، قاي بولىگىن اسقا قوسپاعانىنا، ءداستۇرلى قازاق اسحاناسى نەسىمەن ەرەكشەلەنەتىنىنە شولۋ جاسادىق.
«ىشەك- قارىن ەتتەن كەم ەمەس»
حالقىمىز مالدىڭ تازا ەتىنەن بولەك، ىشەك- قارىنى، باۋىرى، بۇيرەگى، جۇرەگى، قۇيىمشاعى، وكپەسى، قۇلاعى، سيراعىنان اس دايىنداعان. بۇل بولىكتەر ءبىر قاراعاندا، الەم حالىقتارى ءۇشىن ادامشوشىرلىق كورىنۋى مۇمكىن. الايدا بۇل قاتارداعى تاعامداردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى وراسان زور ەكەنى تالاي مارتە ايتىلعان. سونىڭ ىشىندە ىشەك- قارىن پايداسى قۇرامىنداعى دارۋمەندەرى جاعىنان ەتتەن ەش كەم تۇسپەگەن. ءتىپتى ىشەك- قارىننان ءتۇرلى تاعام جاسالعان، قۋىرداققا قوسىپ تا قۋىرىلعان. وسىنداي تاعامنىڭ ءبىرى - جورگەم. جورگەم - مالدىڭ اش ىشەگى مەن توق ىشەگىنەن ءورىلىپ جاسالاتىن، قۋىرىپ نەمەسە اسىپ دايىندالاتىن تاعام ءتۇرى. بۇعان تاتىمىنا قاراي بۇرىش، تۇز، جۋا قوسقان.
قازاق تاريحىنا كوز سالساق، حالقىمىز كوشپەلى بولعانى بەلگىلى. سوندىقتان كوش كەزىندە وشاق باسىنا نان كومىپ كەتەتىن بولعان. مۇنىڭ استارىندا وزدەرىنەن كەيىنگى كوشكە دەگەن قامقورلىق جاتىر. ويتكەنى كەيىنگى كوش سول ناندى جەپ، تالعاجاۋ ەتكەن. ناننان بولەك مالدىڭ ىشەگىن كەپتىرىپ، ءىلىپ كەتەتىن بولعان. مۇنى دا جەپ، قيىن شاقتا امان قالعان. وسىعان وراي تىلدە «جۇرگەنگە جورگەم ىلىنەدى» دەگەن دانالىق ءسوز قالىپتاسقان.
«قازاق كارى جىلىكتى قىزعا بەرمەگەن»
قازاق مال مۇشەلەرىنىڭ ءارقايسىنا زور ءمان بەرگەن. سونىڭ ىشىندە كارى جىلىكتى قىز بالاعا بەرمەگەن. ويتكەنى ءداستۇرلى دۇنيەتانىم بويىنشا «قىزعا كارى جىلىك بەرسە، وتىرىپ قالادى» دەگەن تۇسىنىك بار. كەرىسىنشە حالقىمىزدا قىزعا «سىباعاڭ» دەپ قۇيىمشاق بەرىلگەن. كارى جىلىك مالدا ەكى- ەكىدەن بولادى، بۇل «كادەلى جىلىك» دەپ تە اتالعان.
«تاماقتى قولمەن جەگەن»
ءار حالىقتىڭ اس ءىشۋ ادەبى بار. ماسەلەن، قىتاي حالقىندا قاتتى دىبىس شىعارۋ مادەنيەتى قالىپتاسسا، جاپوندار تاياقشامەن جەگەن ءارى اس ىشكەندە جاي دىبىس شىعارعان. ال وزبەكتەردە شاي قۇيۋ ادەبى بار. كەسەگە قۇيىلعان شايدىڭ مولشەرىنە قاراي ءۇي يەسىنىڭ قوناقتى جاقتىرىپ- جاقتىرتپاعانىن انىقتالعان.
ال قازاق حالقىنىڭ ەرەكشەلىگى - كەيبىر تاعام تۇرلەرىن قولمەن جەۋى. وسىعان وراي ءالى كۇنگە داۋلى بولىپ كەلە جاتقان «بەسبارماق» نەمەسە «بەشبارماق» دەگەن اس اتاۋى قالىپتاسقان دەگەن دە پىكىر بار. اشىق دەرەككوز مالىمەتتەرىندە ۇلى بريتانيالىق عالىمدار كىشكەنتاي بالالارعا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ناتيجەسىندە استى قولمەن جەۋدىڭ پايداسىن انىقتاعانى ايتىلادى. وسى تاجىريبە بويىنشا، انا سۇتىنەن اجىراي باستاعان بالالار ەكى توپقا ءبولىپ قاراستىرىلعان. ءبىرىنشى توپتاعى بالالار استى قولمەن جەگەن، سايكەسىنشە ولاردىڭ تويىمدىلىعى، تابەتى جاقسى بولعان. ال قاسىق نەمەسە شانىشقى قولدانعان بالالاردىڭ اسقا تويىمدىلىعى ءبىرىنشى توپقا قاراعاندا، تومەن بولىپ شىققان.
قازاق حالقى اسىلعان ەتتى قولمەن جەگەن. ويتكەنى ءتۇرلى اشىق دەرەككوز مالىمەتتەرىندە ادام قولىندا ەرەكشە قاسيەت بارى كەلتىرىلەدى. تاماق اسقازانعا جەتكەنشە، ساۋساق ۇشتارى ارقىلى ميعا بەلگى بەرىپ، ادامنىڭ تابەتى ارتىپ، زيان ميكروبتار ساۋساق ۇشى ارقىلى جويىلادى ەكەن.
«ايىپپۇل دا تولەگەن». اساتۋ ءداستۇرىنىڭ قانداي ەرەكشەلىگى بولعان؟
قازاق حالقىنىڭ اس ادەبىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - اساتۋ ءداستۇرى. جولى ۇلكەن ادام جاسى كىشىگە تاباقتا تۇرعان ەتتىڭ بولىگىنەن ءدام تاتىرعان. بۇل «اساتۋ» دەپ اتالعان. ول وسى ارقىلى ءوزىنىڭ ءىلتيپاتىن، كوڭىلىن بىلدىرگەن. بۇل ءداستۇر بويىنشا جاسى كىشى ۇسىنىلعان استان باس تارتپاعان. ونىڭ جەرگىلىكتى جەرگە بايلانىستى وزىندىك ەرەكشەلىگى دە بولعان. ماسەلەن، XIX عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن شىعىستا كەلگەن قوناق ەتتى ءۇش تۇيىردەن قاتارلاسا اساتقان. «قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى» ەڭبەگىندە ادام ءۇش ءتۇيىر ەتتى بىردەن اساي الماسا، قوناق رەنجىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنى كەلتىرىلگەن.
سونىمەن قاتار، اساتۋعا بەرگەن ەت ءۇش تۇيىردەن كوپ بولىپ كەتسە نەمەسە ادام وعان قاقالىپ قالسا، ايىپپۇل تولەگەن ەكەن. ءتىپتى ايىپپۇل كۇنى ءجۇز جىلقىعا جەتكەن. ال ءۇش ءتۇيىر ەتكە عانا قاقالسا، ايىپپۇل تولەنبەگەن.
قازاق نە جەمەگەن؟
قازاق حالقىنىڭ مال سويۋ رەتى شاريعات شەڭبەرىندە بولعان. سوعان ساي مال قانىن، بەزدەرىن جەۋگە تىيىم سالىنعان. ونىڭ ۇستىنە باۋىزدالعان مالدىڭ قانى تولىق سارقىلعانشا ءارى قاراي پىشاق تيگىزبەگەن. ويتكەنى مالدىڭ جانى تەز شىعىپ، ەتتە قان تولىق كەتپەي قالاتىن بولعان. ال مالدىڭ تەرىسى تۇگەلدەي سىپىرىلىپ تاستالعان سوڭ، جىنىس مۇشەلەرىن، بەزدەرىن جەۋگە جارامدى ەتكە جاقىنداتپاي الىپ تاستاعان. سونىڭ ىشىندە باۋىرداعى ءوت، ماي بەزدەرى، جۇتقىنشاق بەزى، مويىن بەزى، تاقىرشاپ بەزى، اسىقتى جىلىك بەزى، جامباستاعى قانجىعا بەزدەرى الىپ تاستالعان.
«باستى اكەسى ءتىرى ادام ۇستاماعان»
حالىقتىڭ تاباق تارتۋ راسىمىندە ورىندالاتىن ءداستۇرىنىڭ ءبىرى - باس تارتۋ. بۇل كەزدە جيىندا، قانداي دا ءبىر باسقوسۋدا قادىرلى ادامعا ارناپ مالدىڭ سىباعالى مۇشەسى بەرىلگەن. سونىڭ ىشىندە ءبارىنىڭ باستاۋى دەگەن سەننىممەن «باس تارتۋ» ءداستۇرى ورىندالعان. ءبىراق بۇل ءداستۇر ءار وڭىردە تۇرلىشە ورىندالعان. اشىق دەرەككوز مالىمەتتەرىندە قازالى، ارال قازاقتارى باس ۇسىنعاندا، وڭ جاق قۇلاعىن كەسىپ، كىشكەنتاي بالاعا بەرىپ، وڭ قۇلاقسىز ۇسىنعانى ايتىلادى. ونىڭ استارىندا «ىرىسىم ءوز بوساعامدا قالسىن» دەگەن سەنىم بولعان.
سونداي-اق، تاعى ءبىر ەرەكشەلىك مالدىڭ ءتىسى قاعىلىپ ۇسىنىلۋى كەرەك. ال موڭعوليا، قىتاي قازاقتارى ءتىسىن قاقپاي، قوناعىنا باس ۇسىنعان ەكەن. وسى ارقىلى قوناق قاي جاستاعى مال سويىلعانىن انىقتاعان. باس تارتۋ داستۇرىنە قاتىستى تاعى ءبىر جايت - اكەسى ءتىرى ادام باس ۇستاماۋى. بۇل «اكەسى باردا العا تۇسپەۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ» دەگەن ماندە تۇسىندىرىلگەن.
بالاعا مال مۇشەسىنەن نە بەرىلگەن؟
قازاق كىشكەنتاي بالاعا قۇلاق، كوز، ءتىل بەرگەن. ونىڭ ءارقايسىنىڭ تۇپكى ءمانى بار. سونىڭ ىشىندە قاريالار قۇلاقتى ادەيىلەپ بەرگەن. ونىڭ تۇپكى ماعىناسىندا «قۇيما قۇلاق بول، ايتقان ءتىلدى ال، ۇلكەن ازامات بول» دەگەن ىزگە نيەت جاتىر. ال كوز بەرگەندە، «اينالاسىنا ءادىل بولسىن، كورەگەن بولسىن» دەگەن سەنىممەن بەرگەن. الايدا مالدىڭ ەكى كوزىن ءبىر عانا ادامعا بەرگەن. ەكى ادامعا بەرسە، الاكوز بولادى نەمەسە داۋلاسادى، ادىلدىكتەن كەتەدى دەپ ويلاعان.
قازاق بالاعا ءتىل بەرگەندە، «دۇشپانىڭنىڭ ءتىلى كەسىلسىن» دەپ سەنگەن، ال بالاعا ۇسىناردا «قاراقىلدى قاق جارعان، ايتا جاعى ىشىندە كەتپەيتىن شەشەن بول» دەگەن تىلەكپەن بەرگەن. حالىقتىڭ تاڭداي بەرۋ ءداستۇرى دە وسى ماعىناعا ساي كەلەدى. تاڭداي بەرۋ ارقىلى بالاسىنىڭ «اقىن، شەشەن، ءانشى» بولۋىن تىلەگەن. وسىلايشا، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى اسحاناسىنىڭ، اس ادەبىنىڭ، مال مۇشەلەرىنە قاتىستى تانىم- تۇسىنىگىنىڭ تاربيەلىك ءمانى زور ەكەنىن دە بايقاۋعا بولادى.
