قۇماي دەيتىن ءبىر قۇس بار
وسى ساپارىمىزدا، ادەتتەگىدەي ايماق ورتالىعىنداعى ولكەتانۋ مۋزەيىنە باس سۇقتىق.
مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا اتالعان مۋزەي: تابيعات، تاريح، ەتنوگرافيا ءبولىمى، قۋعىن-سۇرگىن، قازىرگى زامان ءبولىمى قاتارلى بەس قۇرىلىمعا جىكتەلگەن ەكەن. ال قورداعى جادىگەرلەر سانى 5400 ارتەفاكتىنى قۇراسا، بۇلاردىڭ 60 پايىزى ەكسپوزيتسيا تورىندە تۇر.
وسىنداعى كورمە سورەسىنەن ورىن العان ەكسپوناتتىڭ ءبىرى - قۇماي قۇستىڭ تۇلىبى. كولەمى تىم الىپ. بۇركىت ونىڭ قاسىندا قارعاداي-اق كورىنەدى ەكەن. جايىلعان قوس قاناتىنىڭ ۇزىندىعى - 3,2 مەتر. دەنەسىنىڭ ەتىن كەپتىرىپ تاستاعاندىقتان تۇلىپ كۇيىندەگى سالماعى 5 كيلودان اسپايتىن سياقتى. ال ۆيكيپەديالىق انىقتامالىقتا ۇلكەن قۇمايدىڭ سالماعى - 7,5-8 كيلو بولادى دەپ جازىپتى.
بۇل قۇستى ورنيتولوگ-عالىمدار قارشىعا تۇقىمداستار توبىنا جاتقىزادى. تاۋلى جەردە ءومىر سۇرەدى. اسىرەسە، قازىرگى باي-ولكە ايماعى ورنالاسقان التاي تاۋىنىڭ قولات-قويناۋىندا بارشىلىق. بۇل قۇستى موڭعولدار «يەل» دەيدى. سوعان بايلانىستى التايدىڭ تەرىسكەيى قوبدا بەتىندە «يەلتى» (قازاقشا - جولتى) اتاۋلى قۇزدار كوپ.
ال مىنا مۋزەيدەگى قۇماي قۇس جايلى جازىلعان عىلىمي انىقتامالىقتا: «1960 -جىلى دەلۋن سۇمىننىڭ ءبىر ازاماتى اتاقتى لاقشىن كەزەڭىنىڭ ارعى بەتىندەگى يەلتى تاۋىنان ۇستاپ اكەلىپ تاپسىرعان»، دەگەن جالعىز جول جازۋ عانا بار. رەتتىك سانى - 60.434.
كەيىن بۇل جادىگەردى كىم تۇلىپتاعانى بەيمالىم. ءبىراق جاقسى ساقتالعان. كەرىلگەن قوس قاناتى كەرەگە ءتارىزدى جايىلعان. كىرەۋكە جۇندەرى سول قالپى ءبۇتىن تۇر. ىرگە قاناتى، ارا قاناتى جانە شالعىسى ساپ-ساۋ. كەرمە يىعى مەن توپشىسى ءسال قيسايعانى بايقالادى. قاسقا قۇيرىعى، بالاق ءجۇنى، تۇياعى ءبۇتىن. جاقسىلاپ قاراعان ادام تۇياق ۇستىندەگى بۇجىر تاستارىن ساناي الاتىنداي. تەگەۋرىن، جەمباسار، سىعىم، شەڭگەل سالالارى كوپ جىل تۇرىپ قالعاندىقتان، ەپتەپ سولعانى بولماسا، قارا تۇياعى سول قالپى.
كىتاپتا بۇل قۇس 40 جىل ءومىر سۇرەدى دەپ جازىلعان. الەمدە بۇل سياقتى بيىككە ۇشاتىن قۇس جوق. مىسالى، بۇركىت 4,5 مىڭ مەترگە دەيىن بيىكتە سامعاي السا، قۇماي 7500 مەتر بيىككە القىنباي كوتەرىلەدى. ۇياسىن 1700 مەتردەن الاسا تاۋعا سالمايدى جانە جىل سايىن اۋىستىرىپ تۇرادى. شىڭجان قازاقتارىنىڭ ۇلكەن اقىنى اقىت ءۇلىمجى ۇلى (1868-1940) ءوزىنىڭ «قۇماي دەگەن ءبىر قۇس بار» اتتى تولعاۋىندا:
«قۇماي دەگەن ءبىر قۇس بار،
كوك بەتىندە مەكەنى،
ماعۇلىم ەمەس ادامعا،
ءدال قاي جەردە ەكەنى،
جىلدا ءبىر جەرگە جاقىنداپ،
سايا سالىپ كەتەدى،
ساياسى تۇسكەن ادامزات،
شىن داۋلەتكە جەتەدى»، - دەپ جىرلاعان ەكەن. وسىنداعى ماتىندە ايتىلعانداي، بۇل قۇستىڭ ۇيا سالار ورنى مەن مەكەنى ماعلۇم ەمەس جانە بۇل قۇستىڭ ۇياسىن كورگەن ادام باقىتقا جەتەدى- مىس.
قۇماي قۇس تۋرالى ەل اراسىندا اڭىز-اڭگىمە جەتەرلىك. مىسالى، قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، زايسان اۋدانىنداعى ساۋىر- سايقان تاۋلارىن قاق جارىپ اعىپ جاتقان ۇيدەنە وزەنىنىڭ بويىندا بيىك قۇز جارتاس بار. وسىندا الىپ ۇيا ورنالاسقان. ەل ونى «قۇماي ۇياسى» دەپ اتايدى. جەرگىلىكتى جۇرت «ۇياسى وسىنداي ۇلكەن بولعاندا، قۇمايدىڭ ءوزى قانداي ەكەن؟»، دەپ جۇرت تاڭعالادى.
ەل اراسىندا وسى ۇيا تۋرالى مىناداي اڭىز بار. ەرتە زاماندا مالاي دەگەن قويشى بولىپتى. ءبىر كۇنى ونى قوي جايىپ جۇرگەن جەرىنەن قۇماي كوتەرىپ اكەتىپ، بيىك كۇز جارتاستىڭ ىشىندەگى بالاپانىنىڭ قاسىنا اكەلىپ تاستاپتى. مالاي بولسا بالاپانمەن بىرگە قۇس اكەلىپ بەرگەن اڭ- قۇستىڭ ەتىن جەپ، كۇن كورەدى. شىڭىراۋدان قالاي شىعۋدىڭ امالىن ويلاستىرا باستايدى. اڭ مەن مالدىڭ تارامىسىن ەسىپ ارقان جاسايدى. كۇز كەلىپ، بالاپان ءوسىپ جەتىلەدى. مالاي بالاپاننىڭ ەكى اياعىنا تارامىس ارقاندى تۇساۋلاپ بايلايدى دا، ءوزى وعان اسىلىپ جاتادى. ءبىر كۇنى ەنەسى ەسەيگەن بالاپانىن باۋلىپ جوعارى كوتەرىلەدى. ارقانعا بەلىنەن اسىلىپ جاتقان مالاي دا بىرگە ۇشادى. ەكى قۇماي قاتار ۇشىپ، تاۋدىڭ باسىنا قونادى. مالاي قۇستىڭ اياعىنداعى ارقاندى شەشىپ سول جەردە قالا بەرەدى. قۇمايلار ۇشىپ كەتەدى. وسىلاي ءبىر جاز جوعالىپ كەتكەن مالاي ەلىنە ورالادى. ونى كورگەن جۇرت تاپقىرلىعىنا ريزا بولادى. «مالاي، تاسقا ءتۇسۋىڭ قالاي؟»، دەگەن ماتەل وسىدان قالعان ەكەن.
بۇل اڭىزدىڭ وزەگىندە شىندىق بار. ويتكەنى الىپ قۇماي ءىرى قارا مالدىڭ ءبۇتىن جەمتىگىن كوتەرىپ ۇشا الادى. ۇساق مالدى سۇيەگىمەن قوسىپ جۇتىپ جىبەرەدى. بۇل حايۋان-قۇس كوبىندە سۇيەك جۇتىپ كورەكتەنەدى. ءىرى قارانىڭ ۇلكەن جىلىگىن كوتەرىپ ۇشىپ، 100-150 مەتر بيىكتەن جەردەگى تاسقا تاستاپ شاعىپ جۇتادى. بۇل ادىسكە بالا قۇماي جەتى جىل بويى ۇزبەي جاتتىعادى ەكەن.
بەكەن قايرات ۇلى
«ەگەمەن قازاقستان»
