قازاق مال مەن اۋا رايىنا نە ءۇشىن قارعىس ايتقان؟
ەكى ۇعىم دا ءتۇرلى جاعدايدا ايتىلادى. ەتنوگراف، جازۋشى بولات بوپاي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ەرتەدە قارعىس تەك ادامعا ايتىلماعان.
مامان قارعىس پەن العىس قانداي جاعدايدا ايتىلاتىنىن جانە قازاق نەلىكتەن مال مەن تابيعاتتى قارعايتىنىن ءتۇسىندىردى.
بولات بوپاي ۇلى العىس پەن قارعىس قاي كەزدە ايتىلاتىنىن ءتۇسىندىردى.
«العىس اق باتاسىن اقتارىپ، بال سوزدەن مەرەي توكسە، قارعىس نالەت جاۋدىرۋ سوزبەن ولتىرە اربايدى. قازاق ءتىلدىڭ وسى سيپاتتارىنا قاراي وتىرىپ، ءبىر جۇرەكتىڭ ەكىنشى جۇرەككە ىستىق ىقىلاسىن ارناپ، ادام رۋحىنىڭ مەرەيىن جوعارى كوتەرىپ، ومىرگە جىگەرلەندىرە، بولاشاققا ۇمىتتەندىرە ايتىلاتىن ءتاتتى تىلەك سوزدەردى «العىس» دەپ اتادى دا، ادام رۋحىنا سوققى بەرەتىن، ومىردەن تۇڭىلدىرەتىن، جاعىمسىز قىلىقتارعا قارسى ايتىلعان اشتى سوزدەردى «قارعىس» دەپ اتادى. ءسويتىپ، قازاق جاقسىلىق ىستەگەن ادامدارعا العىس ايتىپ ماداقتايتىن، وپاسىز، جاۋىز ادامدارعا قارعىس جاۋدىراتىن بولعان»، - دەيدى ەتنوگراف.
ماماننىڭ سوزىنشە، ەرتەدە العىستى دا، قارعىستى دا جاي سوزبەن ەمەس، شەشەن تىلمەن ايتۋ شارت بولعان ەكەن.
«العىس تا، قارعىس تا بەلگىلى ادامعا، ءارتۇرلى شارۋاشىلىققا، ءتىپتى، ومىردەگى نارسەلەردىڭ بارىنە ارنايى ايتىلادى. وسى تۇرعىدان كەلەمىز دە العىس پەن قارعىستى شەشەندىك سوزدەردىڭ ءبىر سالاسى - شەشەندىك ارناۋعا جاتقىزامىز. نەگە؟ اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ شۇرايلى سالاسى شەشەندىك سوزدەردىڭ كەنجە زەرتتەلگەنى بىلاي تۇرسىن، قازاقتىڭ العىستارى مەن قارعىستارى ەل اۋزىنان جيىلا باستاعانىنا دا، تىم ۇزاق بولعان جوق»، - دەيدى بولات بوپاي ۇلى.
بولات بوپاي ۇلى العىس نەندەي جاعدايدا جانە كىمدەرگە ايتىلاتىنىن ءتۇسىندىردى.
«العىس كوبىنەسە الەۋمەتكە، حالىققا كومەگى تيگەن، جاقسىلىق كورسەتكەن كىسىگە ريزا بولعاندا، كەيدە توپتى جەردە، كەيدە جەكە جەردە ايتىلادى. كەيدە العىس سەكىلدى جاقسىلىققا جاقسىلىق ىستەگەن ادامعا قاراتا كوپتى كورگەن قاريالار ءومىر تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ جاقسى تىلەك ايتىپ، اق باتاسىن اقتارادى. بۇل جاعىنان باتا العىسقا ۇقساپ كەتەدى. ءبىراق العىس از سوزبەن ايتىلىپ، جاقسى لەبىز ناقتى بىلدىرىلەدى. مىسالى، «جانىڭا جاماندىق بەرمەسىن، قاراعىم»، «مارتەبەڭ ءوسسىن»، «مىڭ جاسا»، «راقمەت»، «جاسىڭ ۇزاق بولسىن»، «ۇرپاقتى بول»، مىنە، بۇل العىستار قازاق حالقىنىڭ مەيىرىم تۇسكەن ادامعا ايتاتىن، اق جول تىلەپ ارنايتىن سوزدەر. مۇنداي العىس سوزدەر كوڭىل ءدان ريزا بولىپ، مارقايىپ وسكەن مەزگىلدە ايتىلادى. العىستا ونداي استىرتىن ماعىنا بولمايدى. العىس تەك تۋرا ماعىنادا عانا جاقسى ادامدارعا قاراتا قولدانىلادى»، - دەيدى ەتنوگراف.
ال جاماندىققا، بۇزاقى ادامدارعا نازالانعاندا قازاقتا قارعىس جاۋدىرادى.
«مىسالى «كوكشەشەك بول»، «كوگالا كەلىپ، اتىڭ ءوشسىن»، «بارعانىڭنان كەلمە»، «جالعىزىڭنان جايرا» دەپ نالەت جاۋدىرادى. ءدامىن قىزعانىپ بەرەكەنى قاشىراتىن دۇنيە قۇمارلاردى «ءدامىڭدى يت جەسىن»، «ءدام اتسىن»، «باسىڭ استا قالسىن»، «اسقا جارىل»، «يتاياعىڭدى جالاعىر» دەپ سىبايدى. ال اسىن ءىشىپ، اياعىن بىلعايتىن توعىشارلاردى «ءدام- تۇز اتقىر»، «ىشكەنىڭ بويىڭا قونباعىر»، «ارامتاماق قايىرشى»، «جارىماي قال»، «ءىشىڭ كەپكىر» دەپ قارعايدى...
«اينالايىن، قۇلىنىم، ويناي عوي، انشەيىن كۇلىڭ ءۇيىلىپ قانا قالسىن» دەيتىن جىمسىما قارعىستار بولادى. دۇنيەدەگى قارعىستىڭ ەڭ جامانى - «جىمسىما قارعىس». سىرتى ماقتاۋ، مۇسىركەۋ سياقتى بولعانىمەن، ىشكى استارى تولعان - ۋ»، - دەپ ءتۇسىندىردى بولات بوپاي ۇلى.
ەرتەدە قازاق حالقى جانى كەيىگەندە ءتىپتى مالىنا دا قارعىس ايتقان ەكەن.
«مىسالى «ارام قاتقىر»، «قاسقىر جەگىر»، «پالە كەلگىر»، «اق بولعىر» دەپ جالپى ءتورت تۇلىك مالعا قاراتا قارعىس قولدانسا، ءار تۇلىكتىڭ باس-باسىنا قارعىس ايتادى. «تۋلاق بوپ قال، تۋلاق بولعىر» دەگەن قارعىستى جىلقى تۇلىگىنە، «بوزداپ قال، بوزداپ قالعىر» دەپ تۇيە تۇلىگىنە، «كەبەنەك كەلسىن، كەبەنەك كەلگىر» دەپ ەشكى تۇلىگىنە، «قاراسان كەلسىن، قاراسان كەلگىر» دەپ سيىر تۇلىگىنە، ال «توپالاڭ كەلسىن، توپالاڭ كەلگىر» دەگەن قارعىستى قوي تۇلىگىنە قاراتا قولدانادى.
ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، مالعا قولدانعان قارعىس پەن ادامعا قاراتقان قارعىستىڭ ايىرماشىلىعى كوپ. مالعا قاراتا قولدانىلعان قارعىستاردىڭ ءبارى اۋرۋ- ىندەت توڭىرەگىندە بولسا، ولارعا سانا-سەزىمگە قاراتپاي، تەك اۋرۋ تىلەگەن. مالعا قاراتقان قارعىستارداعى تاعى ءبىر وزگەشەلىك - قارعىستاردى قوسارلاپ ايتۋ ارقىلى ءسوزدىڭ ەموتسيالىق ءمانىن كۇشەيتىپ وتىرعان.
ءبىر قىزىعى ەرتەدە جاعىمسىز اۋا رايىنا دا قارعىس ايتىلعان.
«قازاق تابيعاتتىڭ جاعىمسىز تارتاڭ كۇندەرىنە دە قارعىس ايتادى. «ىزىڭداعان كۇنىڭ قۇرىسىن»، «سىركىرەگەن جاڭبىرىڭ بار بولعاي»، «قاپ-قارا ءتۇنىڭ قۇرىسىن»، «قاپتاعان توپان سۋىڭ قۇرىسىن»، «سىلكىنگەن جەردىڭ بەتىن ارى قىلسىن» دەيدى. مۇندا قازاق حالقى ءوزىنىڭ قاراپايىم باقىلاۋ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، ەكولوگيالىق تەڭدىكتى تىم ەرتەدەن-اق قورعاعان»، - دەيدى مامان.
وسىلايشا قازاق تابيعاتتى سوزبەن عانا سەسكەندىرگەن ەكەن.
«تابيعاتتى قاپتاعان اسكەر، قالىڭ قورعاۋشى قويماي-اق، قاپ-قاپ قۇجات شىعارىپ شىعىندالماي- اق، سىم تەمىرمەن قورشاپ قورعاماي-اق تورعاي اۋزىڭداعى سەستى سوزبەن-اق سەسكەندىرە بىلگەن عوي. ال وسىمدىكتەردى سىندىرىپ، جاسىل تىرشىلىكتى بۇلدىرگەن، گۇلدەردى ءۇزىپ، اعاش بۇتاقتارىن سىندىرعان سوتقار بالالاردى «كوكتەي سول»، «جەر جاستانعىر» دەپ قارعايدى. مىنە، بۇل جاڭا زامانىمىزدا دا ەكولوگيالىق تەڭدىكتى قورعاۋ، كۇللى ادام بالاسىنىڭ باستى سانالى قيمىلىنا اينالىپ وتىر»، - دەيدى بولات بوپاي ۇلى.
بولات بوپاي ۇلى قازاق قارعىستارى مازمۇن جاعىنان سان الۋان، فورماسى جاعىنان كۇردەلى بولاتىنىن ايتادى. ءتۇرى جاعىنان دا ومىردەگى بارلىق قيمىلدى تۇگەلدەي قامتىپ، جاماندىق اتاۋلىنىڭ بارىنە قاراتا ايتىلا بەرەدى ەكەن.
ال تاريحقا بايلانىستى قارعىستار ءۇش ءتۇرلى جاعدايدا قولدانىلعان.
«ءبىرى - ەلدى جاۋ شاۋىپ، جەرىن، مال- مۇلكىن توناپ، قىرعىن تۇزاعىن قۇرعان باسقىنشى جاۋعا، ولار تۋعىزعان سوعىس الاپاتتارىنا قارعىس ايتقان. بۇل قارعىستار وتە ءزارلى تىلدەن تۋىپ، جاۋدى جەتى قات جەر استىنا جاستاندىرادى. ەكىنشى ءبىر ءتۇرى - ادامدار جاي نازالانعاندا نەمەسە بىرەۋدەن جازىقسىز ءجابىر كورگەندە، وت الىپ قوپاعا تۇسكەندە سوعان قاراتا قارعىس ايتادى»، - دەيدى مامان.
ەتنوگرافتىڭ سوزىنشە، قارعىستىڭ ءۇشىنشى ءتۇرى - جاس ۇرپاقتى جاماندىقتان جيرەندىرىپ، بەزدىرۋ ءۇشىن «قارعىس ەستيسىڭ» دەپ قورقىتۋ ماقساتىندا ايتىلادى. قازاقتىڭ العىستارى مەن قارعىستارى وسىلايشا تۋىپ، تەكتەرى مەن تۇرلەرى بارعان سايىن كوبەيىپ، ەل تاريحىمەن بىرگە سان عاسىر سارابىنان ءوتىپ، اۋىزشا ساقتالىپ بىزگە جەتكەن.
Tengrinews.kz
