ءابىلقايىر حاندى زەرتتەۋ جۇمىسىن ءارى قاراي جالعاستىرۋ كەرەك - ولكەتانۋشى

اقتوبە. قازاقپارات - اقتوبەدە ءابىلقايىر حان مەن بوپاي حانىمدى ۇلىقتاۋ ءىس- شاراسى ءوتتى.

تاريحشىلار مەن ولكەتانۋشىلار ءالى دە بولسا زەرتتەۋدى جالعاستىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

ءابىلقايىر حان جەرلەنگەن حان مولاسى قورىمى «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەر گەوگرافياسى» جوباسىنا ەنگەن. بىلتىر مۇندا اۋماقتى اباتتاندىرۋ جانە قورىمنىڭ اينالاسىن قورشاۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى.

اقتوبەدە وتكەن ۇلىقتاۋ شاراسىنا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، مادەنيەت قايراتكەرلەرى، عالىمدار، مەتسەناتتار مەن باسقالار، سونىڭ ىشىندە نۇر- سۇلتان، الماتى قالالارىنان، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ، قوستاناي وبلىستارىنان كەلگەن عالىمدار قاتىستى.

«ءابىلقايىر حاننىڭ قازاق تاريحىنداعى ءرولى مەن ماڭىزى باعا جەتپەس. ۇلى قولباسشى قيىن كەزەڭدەردە ءۇش ءجۇزدى بىرىكتىرىپ، جاۋعا تويتارىس بەرىپ، جەردى ساقتاپ قالدى. ەل بولاشاعى ءۇشىن جاستارىمىزدى ءابىلقايىر حان سياقتى ۇلى قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلگىسىندە پاتريوتيزم رۋحىندا تاربيەلەۋ ماڭىزدى. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - اتا- بابالارىمىزدىڭ ەرلىكتەرىن ەستە ساقتاۋ جانە ولاردى ەسكە الۋ»، - دەپ اتاپ ءوتتى وبلىس اكىمى وڭداسىن ورازالين.

ۇلىقتاۋ راسىمىندە ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىنەن جارىس ءوتىپ، ايتىس تا ۇيىمداستىرىلدى. سونىمەن بىرگە جينالعان زەرتتەۋشىلەر، تاريحشىلار ءالى دە اقتاڭداق تۇستارعا توقتالىپ، زەردەلەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.

«تولىق زەرتتەلدى دەپ ايتۋعا قيىن بولاتىن سەبەپتەر بار. ماسەلەن ءابىلقايىر حان عۇلامانىڭ ۇرپاعى ابدۋجالەل نارقوجايەۆتى حيۋا بۇحارادان ات جىبەرىپ الدىرىپ، رەسەي پاتشايىمى اننا يوانوۆناعا حات جازدىرعان. ارابشا، ديپلوماتيالىق تىلمەنەن «سىزدەردىڭ قولاستىڭىزداعى باشقۇرت، قالماق ەلدەرىمەن تاتۋ بولامىز» دەگەن باعىتتا جازىلعان. ءبىراق وسىنى ورىسشاعا اۋدارعان كەزدە ءبىرقاتار اۋىتقۋشىلىققا جول بەرىلىپ، ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا «اكەڭىز رەسەي پاتشالىعىنا بودان بولامىن دەپ ۋادە بەردى» دەگەن ناسيحاتپەن 300 جىل بويى الداندىق. بۇگىنگى تاڭدا الكەي مارعۇلان اتامىزدىڭ شاكىرتى سامات وتەنيازوۆ، سەرىك ءاجىعالي، نوعاي ورداسىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن اكادەميك ترەپاۆلوۆتار بۇل حاتتىڭ ءتۇپنۇسقاسىن تاۋىپ، جاريالاپ جاتىر.

شىندىققا قادام باستالدى دەپ ويلايمىز. وسى قورىمنىڭ 40 جىلدىق زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسى سەرىك ءاجىعاليدىڭ اۆتورلىعىمەن جازىلعان كىتاپ. قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلىندەگى جازىلعان كىتاپ 10 جىلدان بەرى قولجازبا كۇيىندە جاتىر. جارىققا شىقسا، حاننىڭ، حانىمنىڭ، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ تۇلعاسىن زەرتتەسە دەيمىز. ماسەلەن قامبار مەدەتوۆ، سال مۇحيت ءابىلقايىر حاننىڭ ۇرپاعى. بۇگىنگى تاڭدا بەس سۇلتاننان تاراعان 150 ءتۇتىننىڭ ءتىزىمى قولىمىزدا. سونىڭ ەلۋىنەن سىناما الىنىپ، جالپى گەنەتيكا جانە تسيتولوگيا ينستيتۋتىندا، باشقۇرتستان، ۆانگريادا گەنەتيكالىق اناليز جاسالدى. سونىڭ ناتيجەسىمەن حان قايتادان ءوز ورنىنا جەرلەندى»، - دەدى ولكەتانۋشى بەكارىستان مىرزاباي.

ءال- فارابي اتىنداعى قۇۋ پروفەسسورى سامات وتەنيازوۆ تا ءوز ويىن ءبىلدىرىپ، ءابىلقايىر حاندى تەڭدەسى جوق تۇلعالىق قابىلەتىن اشا ءتۇسۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى.

«بۇل ءوزىنىڭ باعاسىن الا الماي، اقتالماي كەلە جاتقان تۇلعا. شىن مانىندە ول قازاقتىڭ ۇلتتىق باتىرى. ونىڭ ەڭبەگىنىڭ تەڭدەسى جوق. ءوزىم « ءابىلقايىر جانە 1738 -جىلعى قۇجات تاريحى» بايانداماسىن جاسادىم. نەگىزى حاتتىڭ ءتۇپنۇسقاسىنىڭ وقىلعانىنا دا 22 جىل بولدى. ءالى دە اشىپ ايتپاي وتىر. بۇل كىسىنىڭ ۇلكەن ەڭبەگى - 1709 -جىلعا دەيىن 10 جىل بويى رەسەيمەن سوعىستى. سونىڭ ارقاسىندا 1709 -جىلى حان بولىپ سايلاندى. 38 جىل حان بولدى. بارلىعى 48 جىل رەسەيمەن سوعىستى. شىندىق جاتپايدى، تۇبىندە جەڭەدى. قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىنا وعان ەسكەرتكىش قويىپ، كوشە بەرۋ كەرەك»، - دەدى سامات وتەنيازوۆ.

اۆتور التىناي ساعىندىقوۆا