قازاقتا مۇشەل جاس نەگە قاتەرلى سانالادى؟
وسى 100 جاستىڭ 50 جاسىن «ۇيقىلى ومىر» نەمەسە «بارزاق عۇمىر»، قالعان 50 جاسىن «وياۋ تىرلىك» نەمەسە «سانالى عۇمىر» دەپ ەسەپتەيدى. ال وياۋ تىرلىكتىڭ 15 جاسىن ويناقتاعان بالالىق، 75 تەن اسقانىن جەر تايانعان كارىلىك، سوندا ورتاسىندا «قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىر» دەپ ەسەپتەيتىنى سودان.
قازاقپارات ءتىلشىسى ەتنوگراف بولات بوپاي ۇلىنىڭ قازاقتىڭ مۇشەل جاس ۇعىمىنا قاتىستى ەڭبەگىنەن دەرەكتەر كەلتىرەدى.
قازاق ەسەبىندە ادام ءومىرىنىڭ ءار ون ءۇش جىلىندا ءبىر مۇشەل اينالىپ كەلىپ وتىرادى. مۇندا ءبىر نارسەنى انىق ءبىلۋىمىز كەرەك. مۇشەلىنىڭ العاشقىسى نەمەسە ءبىرىنشى مۇشەل 13 جىلدا قايىرىلسا، قالعان مۇشەلدەر 12 جىلدان قايىرىلىپ وتىرادى. ماسەلەن، جۇزدەن اسىپ جىعىلعان ادامنىڭ مۇشەل جاسى 9 رەت اينالىپ كەلەدى. 13 جاس - ءبىر مۇشەل، 25 جاس - ەكىنشى مۇشەل، 37 جاس - ءۇشىنشى مۇشەل، 49 جاس - ءتورتىنشى مۇشەل، 61 جاس - بەسىنشى مۇشەل، 73 جاس - التىنشى مۇشەل، 85 جاس - جەتىنشى مۇشەل، 97 جاس - سەگىزىنشى مۇشەل، 109 جاس - توعىزىنشى مۇشەل دەپ ەسەپتەلەدى.
ءبىر مۇشەلدە 12 جىل بار. جىل قايىرۋدا العاشقى تۋعان جىلى قايتا ورالعاندا مۇشەلگە تولىپ وتىرادى. مۇشەل جاس تاق جىلداردان قايىرىلادى، جۇپ جىلداردان ەمەس. مىنە، قازاق وسى ەسەپتى «مۇشەل قايىرۋ» دەپ اتايدى.
قازاق ادەبي تىلىندە جۇزدەن اسىپ، ياعني توعىزىنشى مۇشەلدى تولىق جاساعان اتانى «اردا اتا»، «اق اتا»، «ارۋ اتا»، «كيەلى اتا» دەپ اتايدى. وسىنداي جاسقا تولعان انانى «كەيۋانا»، «اق اپا»، «اۋليە اپا» دەپ اتايدى.
قازاقتىڭ عۇمىر تۋرالى مىنا ولەڭ جولدارىنان ءومىردىڭ قالاي وتكەنىن كورۋگە بولادى:
ءبىر جاستا جانىپ تۇرعان شىراقتايسىڭ،
دۇنيەگە جاڭا كەلىپ تۇراقتايسىڭ.
قاز تۇرىپ، ءتاي-ءتاي باسىپ، بىلدىر سويلەپ،
قۇشاعىندا اتا-انانىڭ بۇلعاقتايسىڭ.
ون جاستا جارعا ويناعان لاقتايسىڭ،
تاي ءمىنىپ، تايىنشا ءمىنىپ جايتاقتايسىڭ.
ون بەس پەن جيىرمانىڭ اراسىندا،
كورىنسە قىز-كەلىنشەك ىرجاقتايسىڭ.
جيىرما بەستە كوكجال قاسقىردايسىڭ،
الدىڭا نە كەلسە دە تايىنبايسىڭ.
جالىنداپ جۇرەك وتىڭ ماحابباتتان،
ەل ارالاپ، ارى-بەرى تالتاقتايسىڭ.
وتىزدا وردا بۇزىپ ارىندايسىڭ،
قىرىقتا قىرقا اسىپ جالىندايسىڭ.
ەلۋدە ەرتتەپ مىنگەن اتتاي بولىپ،
كارىلىكتەن ەش بەلگى جوق، شالىنبايسىڭ.
الپىس جاستا سارى بەلدىڭ اسۋىنداي،
اسىلدىڭ سۋى قايتقان جاسۋىنداي.
سابىرىڭ بەكەمدەلىپ كۇن-كۇن سايىن،
داريانىڭ جىلىپ اققان تاسۋىنداي.
جەتپىستە جەر تايانباي تۇرا المايسىڭ،
جاستارمەن ساۋىق-سايران قۇرا المايسىڭ.
سەكسەندە قارا شاشىڭ قۋداي بولىپ،
اۋىلدان الىس شىعىپ جۇرە المايسىڭ.
توقسانىڭدا توبىقتاي شال بولارسىڭ،
كۇنىڭە سەكسەندەگى زار بولارسىڭ.
قىرانداي جاس كەزدەگى قايران كوزىڭ،
كورە الماي ەش نارسەنى قار بولارسىڭ.
كارىلىككە ارى-بەرى بۇلعاقتايسىڭ،
اق ۇرپەك بالاپانداي ىرعاقتايسىڭ.
كەلگەندە سوناۋ جۇزگە كىم بار، كىم جوق،
عازيز جان، قايدا بارىپ تۇراقتايسىڭ؟!
(«قازاق قارا ولەڭدەرى» جىر جيناعىنان)
قازاق مۇشەل جاستى «قاتەرلى جاس»، «قاۋىپتى كەزەڭ» دەپ ەسەپتەگەن. ادامنىڭ ءومىرى ءار ون ەكى جىلدان ءبىر قايىرىلعاندا قامىستىڭ بۋىن بۋناعىنا ۇقسايدى دەپ قاراعان. جەل ۇرعان قامىس بۋىنىنان سىنادى. ءومىردىڭ دە بۋىنى مۇشەل جاس دەپ قاراعان. سوندىقتان مۇشەل جاسىندا الىس ساپارعا جالعىز شىقپاعان، توي جاساماعان، ءولىمدى جەرلەرگە كوپ بارماعان، مال باۋىزداماعان، ادامدارمەن شارماياقتاسىپ ۇرىسپاعان. توي-تومالاقتا كوزگە ءتۇسىپ، كورنەكتى جەردە وتىرماعان. تۋىلۋ، جۇلدىزدىق نىشانىنا قاراي قىزىل نە جاسىل، نە جىل سىڭايىنا بايلانىستى جاراسىمدى كيىم كيىپ جۇرگەن. ءوزىنىڭ ەڭ سۇيىكتى، جاقسى كورەتىن ءبىر زاتىن وزىنە ادال قۇربىسىنا، نە دوستارىنىڭ بىرىنە سىيعا ۇسىنعان. ءبىر جىلدىڭ ون ەكى ايىنىڭ ىشىندەگى اسپانداعى اي تولعان سايىن ايعا قاراپ «ايدان امان، جىلدان ەسەن، ومىردەن ءبۇتىن بولىپ كەلەمىن» دەپ اي سايىن ساداقا بەرىپ وتىرعان.
قازاقتا ون ەكى بۋىن ساننىڭ دا وزىندىك ىرىم-جورالعىسى بار. «ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان»، «ون ەكىنشى ماسەلە»، «بىر جىل - ون ەكى اي»، «ون ەكىنىڭ ءبىرى»، «ون ەكى جۇلدىز»، «ون ەكى اي»، «ون ەكى جىل»، «ون ەكى مۇشەل»، «ۇل بالا ون ەكى جاستا باليعاتقا تولدى»، «ون ەكىدە ءبىر نۇسقا جوق»، «ون ەكى مۇشە»، «ون ەكى اتا» - وسىنىڭ ءبارى تەكتەن تەككە ايتىلماعان. ون ەكى ساعات، ون ەكى قابىرعا -بارلىعىن مۇشەل جاسقا بايلانىستى قاۋزاپ، تالداپ، تاجىريبەدەن وتكىزىپ وتىرعان.
ون ءۇش جاس- ءبىر مۇشەل
قازاق ەسەبىندە ون ءۇش جاسقا تولعان بالا ءبىر مۇشەلگە تولعان كەزىندە جىل جىلجىپ نىسانىنا، اي اينالىپ ايالداماسىنا، كۇن اينالىپ باستاپقى نۇكتەسىنە توقتايدى. وسى كەزدە بالانىڭ دا مۇشەسى ءبىر بۋىن بولىپ ءوسىپ تولادى دەپ قارايدى.
قازاق ءبىر مۇشەلگە تولعان بالانى «قوزى جاسقا تولدى»، «قوزىباعار بولدى» دەپ موينىنا باقتاشىلىق مىندەت ارتادى، مال قايىرۋعا، مال باعۋعا قابىلەتتى دەپ ەسەپتەيدى. ون ءۇش جاس نەمەسە ون بەس جاستا «وتاۋ يەسى» دەپ قارايتىنى سوندىقتان. ال ءبىر مۇشەلگە تولعان قىز بالانى «وشاق ۇستار»، «وجاۋ قاعار»، «قازان قايناتار» جاسقا تولدى دەپ ەسەپتەيدى.
ون ءۇش جاسقا تولعان ۇل بالانىڭ ۋىز كەۋدەسىندە العاشقى وتى ويانادى. اينالاسىنا قىزىعا قاراپ، اق-قارانى ايىرا باستايدى. مىنەزى اساۋ، تارپاڭ، تاماقساۋ بولادى. تەز الدانادى، تەز جاندانادى، قانقىزبالاۋ كەلەدى. دۋ دەگەنگە دىز ەتىپ جۇگىرىپ كەتەدى. ويىنعا قۇمار كەلەدى.
قىز بالا ءبىر مۇشەلىندە قىزىلعا قۇمارتادى، اينالاسىنا عاشىق كوزبەن قاراي باستايدى. دەنەسى سۇيكىمدى، سۇلۋ سىمباتتى بەينەگە ەنە باستايدى. قىردا وسكەن قىزعالداقتاي قۇلپىرا تۇسەدى. سەزىمى بايشەشەكتەي ءبۇر جارادى. ءبىتىمى تۇرلەنىپ، ءپىشىنى گۇلدەنەدى. ءبىراق اڭقاۋ، بەيكۇنا، پاك جۇرەكپەن ءومىر سۇرەدى.
بۇل ءبىر بۋىن مۇشەلى اسا قاۋىپتى سانالمايدى. دەنساۋلىعى، دەنە ءبىتىمى وسەتىن وتپەلى كەزەڭ بولعاندىقتان، ولارعا اتا-انالارى مۇقيات قاراپ، قامقورشى بولا بىلگەنى ءجون. ويتكەنى ولاردىڭ بويى دا، ويى دا تولىق ءپىسىپ جەتىلمەگەن كەز. تىلگە ەرگىش، ويناپ جۇرگىش، ەركەتوتاي كەزى. مۇنى قازاق «ءسۇت تاڭداي ءومىر» دەپ ەسەپتەيدى. دەسە دە، تاجىريبەگە سۇيەنگەندە، ون ءۇش جاستاعى ورەندەردىڭ ىشىندە ۇل بولسىن، قىز بولسىن ءبىلىمى كەمەلدى، اقىلى اسقان، دانا بالالار دا بولادى. قازاقتىڭ «اقىل جاستان، اسىل تاستان»، «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» دەپ بالالاردى باعالاپ جاتاتىنى دا تەكتەن تەك ەمەس. دەگەنمەن، ءبىر بۋىن مۇشەل ىشىندەگى بالالار قاۋىپ-قاتەرگە تەز ۇشىرايدى. ولاردىڭ بويى مەن ويى ولشەۋگە كەلمەيدى، ىشكى قۋاتى، اقىل-ويى كەمەلدەنە قويماعان كەز بولعاندىقتان «بالا، بالانىڭ ءىسى شالا»، «باسىنىڭ دىمى كەتپەگەن»، «شيكى وكپە» دەپ ۇنەمى ەسكەرتىپ وتىراتىنى دا سودان.
ءبىز مىنانى ءبىلۋىمىز كەرەك: ون ءۇش جاسقا تولعان بالالارعا اتا-انا بولعان ادام كوزدەن تاسا قىلماي، ۇنەمى اقىل ايتۋمەن، تاربيە بەرۋمەن، ونەگەمەن ۇلگى كورسەتۋمەن، جاراسىمدى ءىس-ارەكەتىمىزبەن قامقور بولا بىلگەنىمىز ءجون. سەبەبى، بۇل جاستاعى ورەندەر سىناپتاي سىرعىپ، تۇراقتى كوزقاراس قالىپتاستىرا المايدى، تاندىك جاقتان ۇزدىكسىز وسكەندىكتەن رۋحاني جاقتان ءالسىز بولسا، «بالالىق جەلىك» اۋرۋىنا دۋشار بولۋى ابدەن ىقتيمال. ءبىر مۇشەلگە تولعان بالانىڭ ءبىر كيىمىن باسقا ءبىر دوسىنا سىيعا بەرۋدى ۇمىتپاعان ابزال. بالانى جالعىز-جارىم الىس ساپارعا، بوتەن اۋىلعا قىدىرۋعا رۇقسات بەرمەۋ كەرەك. ويتكەنى بۋىن جەلىگى ون ەكى ايعا سوزىلاتىنى ەستەن شىقپاعانى ابزال.
جيىرما بەس- ەكىنشى مۇشەل
قازاق ەسەبىندە جيىرما بەس جاس ەكىنشى مۇشەل سانالادى. مۇنى «ەكىنشى مۇشەل»، «ەكى بۋىندى ءومىر» دەپ اتايدى. بۇل جاسقا تولعان ازاماتتىڭ اقىل-ويى دا، سانا-سەزىمى دە ءبىرشاما دامىعان شاعى. ازاماتتار سامىرسىن ساپتى بالتاداي، قىنىنان العان قىلىشتاي جارق-جۇرق ەتىپ تۇرعان كەز. الىسقاندى القىمىنان الاتىن، قىڭىردى تۇزەتەتىن، كۇندىز ۇيدە بولماي تۇندە جورىتاتىن كوكبورى كەزى. ال قىز بالالاردىڭ تولعان ايداي تولىقسىپ، اق سازانداي بۇلىقسىپ، ارۋلىقتىڭ كەمەرىنە كەلگەن كەزى. الماداي ءپىسىپ، تومپيىپ تولعان كەزى.
قازاق بۇل جاستاعى ۇل بالالاردى - «بوزبالا»، «بۋىرشىن جىگىت»، «ءور كەز» دەپ اتايدى. قىز بالانى - «ءبۇلدىرشىن»، «بۇلا كەز»، «بويجەتكەن»، «ارۋ»، «بيكەش»، «تالشىن قىز»، «قىرمىزى»، «گۇل ءومىر» دەپ اتايدى.
قازاق جيىرما بەسكە كەلگەن قىز بەن ۇلدى ءبورى مەن قوي دەپ قارايدى. سوندىقتان قىز بەن ۇلدى ءبىر ۇيگە تۇنەتپەيدى. اتام قازاقتا «ءبۇلدىرشىن قىزدىڭ بۇلىگىنەن ساقتا، بۋىرشىن جىگىتتىڭ بۇزىعىنان ساقتا» دەپ بەلگىسىز سەبەپپەن نەكەسىز جاعدايمەن قىز بەن جىگىتتىڭ ورتاسىنان وت الىپ كەتۋىنەن ساقتانعان.
«قىزدىڭ قىرىق جانى بار، وتتان ىستىق قانى بار، جاقسى بولسا بويىندا ايداي جارقىراعان ارى بار» دەپ، قىزعا دەن قويا قاراپ وتىرعان. «سۋدىڭ ءتۇبىن شىم بەكىتەدى، داۋدىڭ ءتۇبىن قىز بەكىتەدى، جەسىر داۋى ەل داۋىنان قيىن، قىزدىڭ جولى - جىڭىشكە» دەپ، ەكىنشى مۇشەلگە تولعان قىزدى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاي بىلگەن. قازاقتىڭ بايىرعى سالتىندا قىزدى جيىرما بەسكە تولماي كۇيەۋگە بەرىپ، ۇزاتىپ وتىرعان. جيىرما بەسكە تولعان قىزدى «مارقا قىز» نەمەسە «وتىرعان قىز» دەپ قاراعان.
ال جيىرما بەسكە تولعان جىگىت «بۋىرشىن جىگىت»، «بۇقا جىگىت»، «اردا ازامات»، «جىگىت اعاسى»، «سۇلتان جىگىت» دەپ، ەلدىڭ، حالىقتىڭ جۇگىن موينىمەن كوتەرەتىندىگىنە كوزدەرىن جەتكىزە وتىرىپ، وسىلاي اتاعان.
وتىز جەتى جاس - ءۇشىنشى مۇشەل
قازاق ەسەپشىلەرى وتىز جەتى جاستى ءۇشىنشى بۋىن ومىرگە جاتقىزادى. بۇل كەزدەگى ازاماتتى «وت جىگىت»، «شوق جىگىت»، «وردا جىگىت»، «وردا بۇزار جاس»، «وقتاۋلى جىگىت»، «ارىستان ازامات» دەپ اتاعان.
وتىز جەتى جاستاعى ازاماتتىڭ ارىستانداي بولعان كەزى، اقىلى تاۋداي بولىپ تولعان كەزى، ايلاسى ارناسىنان اسقان، دەسى ءبارىن باسقان كەزى. دەنە قۋاتى تولىق جەتىلىپ، اقىل-ويى كەمەلىنە كەلىپ، اق پەن قارانى ايىرعان كەزى. ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەل كورەتىن، بەس قارۋى ساي، اقىلعا باي كەزى. بۇل كەزدە اقىلى تولماسا، ونداي ازاماتتى «ىنجىق»، «ءتۇبىت»، «شيكى»، «بوتا تىرسەك، بوسبەلبەۋ» دەپ ءمىن تاعىپ، سىن ارتادى.
وتىز جەتى جاستاعى كەلىنشەكتەردى قازاق «كەلىنشەك»، «جاس كەلىنشەك»، «كوكتەم كەلىنشەك»، «ۋىز انا»، «بال انا»، «بالعىن قاتىن»، «جاس انا»، «سىرمال انا»، «اق قارىن كەلىنشەك» دەپ اتاعان. بۇل كەز كەلىنشەكتەردىڭ بەلىنەن بەسىك ءيسى بۇرقىراپ، باۋىرىندا بالاسى شۇرقىراپ، شۇرايلانا تولعان كەزى. بويى قۋاتتى، ومىراۋى سۋاتتى، قولى شەبەر، قوينى جۇپار اڭقىپ ەرلەردى ەلىكتىرگەن كەزى.
قىرىق توعىز جاس- ءتورتىنشى مۇشەل
قازاق ەسەبىندە ادام بالاسىنىڭ قىرىق توعىز جاسى - «ءتورتىنشى مۇشەل»، «ءتورت بۋىندى ءومىر» دەپ ەسەپتەلىنەدى. 49 عا كەلگەن ادام ەر بولسىن، ايەل بولسىن، الماستان سوققان قىلىشتاي جارقىلداعان كەزى. شاپقان جەرىن كەسەدى، تيگەن جەرىن تەسەدى. بويى قۋاتتى، ويى سۋاتتى بولادى. بۇل جاستاعى جىگىتتى قازاق «اقبەرەن جىگىت»، «قىلىش جىگىت»، «وكتاۋلى جىگىت»، «قىرشىن جىگىت»، «تورە جىگىت»، «قىرىق جاس - قىرشىن باس» دەپ تە اتايدى.
ال بۇل جاستاعى ايەل ادامدى «وت انا»، «كوكتەم انا»، «سارى قارىن انا»، «قىدىر انا» دەپ ەسەپتەيدى.
قىرىق توعىز جاستاعى ەر بولسىن، ايەل بولسىن، «جەرورتا ءومىرى»، «ورتا بۋىن ءومىرى»، «جاس ورتاسى» دەپ قاراعاندىقتان، بۇنداي ادامدار تولعانىپ سويلەيدى، ويلانىپ ىستەيدى، ون ويلاپ، ءبىر پىشەدى. ءتورت توڭىرەگىن كۇزەتەدى، سارا جولىن تۇزەتەدى. ارتىق جول باسپايدى. وسىعان قاراپ، قازاق بۇل جاستى كەيدە «تارازى ءومىر»، «بەزبەن تىرشىلىك» دەپ تە جاتادى.
ءبىز سونى ءبىلۋىمىز كەرەك. ۇزاق تاريح، ءومىر تىرشىلىگى اياسىنان قورىتقان تاجىريبەسىندە 49 جاس، ياعني ءتورتىنشى مۇشەلى ادام ءومىرىنىڭ اسا قاتەرلى شاعى دەپ ەسەپتەلىنەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كوپ پەندەلەر وسى 49 جاسىندا اۋىرماي، سىرقاماي، تۇتقيىلدان دۇنيەدەن وتكەنىن كوپ جۇرت جاقسى بىلگەن. سوندىقتان ءتورتىنشى مۇشەل ومىردە كوپ ساداقا بەرۋ، ساقسىنىپ ءجۇرۋ، قاتەرلى جەرلەرگە بارماۋ، جىلدار بويى الىس ساپارعا شىقپاۋ، ادامدارمەن رەنجىسپەۋ، وتباسىنىڭ بەرەكەسىن ساقتاۋعا كوپتەن- كوپ ءمان بەرەتىن بولعان.
قىرىق توعىز جاستاعى ەر بولسىن، ايەل بولسىن، ءوز جۇرتى، ناعاشى جۇرتى، قايىن جۇرتى، توركىن جۇرتى، ەل- جۇرتى، دوس- جاراندارىمەن بەرەكە- بىرلىكتە وتسە، قاۋىپ- قاتەرسىز بولادى. باعى ورلەپ، باقىتى جانادى. داۋلەتى كوتەرىلىپ، ابىرويى وسەدى دەپ قاراعان.
الپىس ءبىر جاس - بەسىنشى مۇشەل
قازاق ەسەبىندە ادام بالاسىنىڭ الپىس ءبىر جاسى - «بەسىنشى مۇشەل»، «بەسىنشى بۋناق ءومىر» دەپ اتالادى. الپىس ءبىر جاسقا كەلگەن ەر بولسىن، ايەل بولسىن، اقىلى تولعان، مىنەزى ورنىققان، جەڭىلتەك سەزىمنەن، كوبەلەك كوڭىل- كۇيدەن ابدەن تازارعان، ارى جارقىلداپ ايداي تولعان كەزى دەپ قارالادى.
قازاق بۇل جاستاعى ەر ادامدى «اتا جاسى»، «اقىل جاسى»، «جۇرت اعاسى»، «دانا جاس»، «اتان جاس»، «اقبەرەن جاس»، «اق سۇڭگى جاس» دەپ قاراعان. سوندىقتان قازاقتا «الپىستان اسقاننان اقىل سۇرا، وتىزداعى جىگىتتەن ولجا سۇرا» دەگەن ءتامسىل بار. تاعى دا قازاقتىڭ «جىگىتتىڭ الپىسقا كەلگەنى - اتان جىگىت بولىپ تولعانى»، «الپىس - تال ءتۇس»، «الپىستاعى ادامنان باتا العان جاننىڭ باقىتى جانادى، توقسان تاراۋ جولى جاقسىلىققا اشىلادى» دەپ، الپىس جاستىڭ قادىر-قاسيەتىن، ءومىردىڭ قىمباتىن دۇرىس باعالاي بىلگەن.
ال الپىس ءبىر جاسقا تولعان ايەل ادامداردى «اق جاۋلىقتى انا»، «اق سامايلى شەشە»، «ارۋ انا»، «اق قارىن انا»، «تور بايبىشە»، «وت اناسى»، «وردا اقىلى»، «اۋىل اناسى»، «ەل اناسى»، «اقىل داناسى» دەپ باعالاعان.
الپىستان اسقان انانىڭ اق باتاسىن اللا تاعالا پەردەسىز قابىل قىلادى دەپ سەنگەن. اناسى بار ۇيدە قاراڭعىلىق بولمايدى دەپ بىلگەن. ءۇي قۇتى انادا، باعى شاڭىراقتا، قورعاۋدا ەر ادامدا تۇرادى دەپ ىرىم ەتكەن. ۇلكەن ابىرويمەن سىيلاپ، قۇرمەتتەگەن. جاستار بەتىنەن الماعان. الدىنان كەسە- كولدەنەڭ وتپەگەن. قاتتى ءسوز ايتىپ، قامىقتىرماعان. سەبەبى انا جولى - ۇلكەن جول. «انانىڭ اقىلى - حالىقتىڭ ناقىلى» دەپ بىلگەن.
راسىندا، الپىستان اسقان ادامنىڭ ءومىر تاجىريبەسى مول بولادى. ءار باسقان قادامىن ەسەپتەپ باسىپ، ەستى تاربيە ايتادى. قاتەلىك وتكىزىپ الۋدان، ۇياتتى ىستەردەن كوش اۋلاق كۇيدە وتەدى. بۇل كەز ادام بالاسىنىڭ ءومىرىنىڭ ەڭ جوعارى ساپالى دارەجەگە وتكەن، ارى ايداي تولعان، يمانى كەمەلىنە كەلگەن، وتە دۇعالى اۋىزدى كەزى سانالادى. قازاقتا «اكە قارعىسى - وق، شەشە قارعىسى - بوق» دەگەن ماقال بار. وسى ماقالدىڭ ءتۇپ-توركىنىندە شەشەنىڭ شىنداپ قارعامايتىندىعى، جۇرەگىنىڭ كۇن شۋاعىنداي جىلى، مەيىرىمدى ەكەندىگى كورىنىپ تۇر.
جەتپىس ءۇش جاس - التىنشى مۇشەل
قازاق ەسەبىندە ادام بالاسىنىڭ جەتپىس ءۇش جاسى - «التىنشى مۇشەل»، «التىنشى بۋناق ءومىر» دەپ اتالادى. بۇل كەزدەگى ەر ادامداردى «جەر ورتا جاستان اۋعان جاس، قارتتىق جاس، ۇلىق جاس، جەتىلگەن جاس، جەتەلى كەزەڭ، جەتى قىرقالى شاق، وتپەلى ءومىر» دەسە، كەيدە ناشارلاۋ شالداردى «تاياقتى ءومىر»، «جەمىر شال»، «قاقپاس شال» دەپ، مىنەزدەمە بەرىپ جاتادى.
ال ەندى بۇل جاستاعى انالاردى «اسقار انا»، «دانا انا»، «قارت انا»، «سارى قارىن انا»، «قۇت انا»، «اق شىلاۋىشتى انا»، «اق سامايلى اپا» دەپ اتايدى.
جەتپىستەن اسقان اتا بولسىن، انا بولسىن، اۋىلدىڭ قۇت-بەرەكەسىنە سانايدى. ءتوردىڭ ءسانى، ءومىردىڭ ءمانى دەپ قارايدى. اۋىر جۇمىسقا شەكپەيدى، بەتىنە قاتتى ءسوز ايتپايدى، بۇل جاستاعى اتا مەن انانىڭ كارىن توكسە، كارىن توككەن ادام وڭبايدى. باستاعى باقىتتىڭ قايتۋى وسىنداي اتا مەن انالاردى رەنجىتۋدەن، ءومىردىڭ قىسقارۋى، جولدىڭ بولماۋى، باقتىڭ بايلانۋى، سوردىڭ قايناۋى اتا مەن انانى وكپەلەتۋدەن باستاۋ الاتىنىن ۇمىتپاعان ابزال. قايتا ولاردىڭ باتاسىن الىپ، كوڭىلىن تاۋىپ، قوش ەتسەڭىز، الدىڭىزداعى بار باقىتتىڭ قاقپاسى اشىق تۇرادى.
سەكسەن بەس جاس - جەتىنشى مۇشەل
قازاق سەكسەن بەس جاستى - «جەتىنشى مۇشەل»، «جەتىنشى بۋىن ءومىر» دەپ اتايدى. بۇل جاستاعى اتالاردى «سەڭگىر جاس»، «الىپ جاس«، «قارت اتا»، «اۋليە اتا»، «ءپىر اتا»، «ەل اتاسى»، «قور اتا»، «اقساقال»، «اق اتا»، «جان اتا»، «شۋاق اتا» دەپ تە اتايدى.
ال جەتىنشى بۋىنداعى انالاردى «اق شىلاۋىشتى انا»، «ۇلى انا»، «اق سامايلى انا»، «قارت اپا»، «كەيۋانا»، «كيەلى انا»، «ءمولدىر انا»، «اسىل اجە» دەپ اتايدى. بۇل مۇشەلگە جەتكەن اتا بولسىن، انا بولسىن، ءۇيدىڭ قۇتىنا، ءومىردىڭ جارىق شىراعىنا، ءتوردىڭ سانىنە، ءومىردىڭ مانىنە، اۋىلدىڭ قازىناسىنا اينالعان شاعى. ءاربىر بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەكتەرىنىڭ الدىندا تۇرعان اق باستاۋ ءومىر دەپ قارالادى.
قازاق - «سەكسەن بەس جاس - سەڭگىر اسۋ، سەلكىلدەك ءومىر، ساقال-مۇرتى اعارعان جەلپىلدەك ءومىر» دەپ تەكتەن-تەككە ايتپاعان. سەكسەن بەستەن اسقان قارتتى اجال 85 جەردەن اڭديدى. ارتى قۇز، الدى جار، جولى تار، باقيعا تاياۋ تۇرعان شاعىنداعى، باتار كۇن الدىنداعى تىرشىلىك يەسىن ەش رەنجىتپەگەن وڭ بولادى. سەكسەننەن اسقان اتا مەن انانىڭ باتاسىن الۋ، باعىپ كۇتۋ - بار ۇرپاقتىڭ ماڭدايىنا تەگىس جازىلا بەرمەيتىن باقىت.
توقسان جەتى جاس - سەگىزىنشى مۇشەل
قازاق ەسەبىندە توقسان جەتى جاس - «سەگىزىنشى مۇشەل»، «سەگىزىنشى بۋناق ءومىر» دەپ ەسەپتەلىنەدى. بۇل جاسقا كەلگەن اتا مەن اپانى قازاق «قاقپىش بۋىن»، «اقتىق بۋىن»، «قاقسال بۋىن»، «قارت بۋىن»، «اۋليە بابا»، «كەيۋانا»، «كيەلى انا»، «ءپىر انا»، «تاۋ اتا»، «ورمان انا»، «باتالى عۇمىر»، «باقتى ءومىر»، «شىراقتى تىرشىلىك»، «كومبەلى كەزەڭ»، «كەزەڭ اسقان جاس» دەپ اتايدى.
بۇل مۇشەلگە تولعان اق اتا مەن اق انانىڭ ءبىر كەزدەگى تاۋداي بولعان دەنەسى توبىقتاي بولىپ سولادى. ايداي تولعان اجارىن تەرەڭ ءاجىم باسادى. كەزىندەگى سەرى سەزىمى ءسىرى اقىلعا اينالادى. اق تاياققا تايانادى. قۇلاقتان ازادى، سوزدەن توزادى. تورىنەن كورى جاقىندايدى. كوپ نارسەدەن جيرەنەدى، ءالسىز كۇي كەشەدى. وسىعان قاراپ ونى كەيدە «قاڭباق شال»، «قاڭباق اپا» دەپ تە جاتادى.
راس، ءجۇز جاستىق - ءبىر عاسىرلىق عۇمىر كەشىپ، ۇل مەن قىز، نەمەرە-شوبەرە، شوپشەكتەرىنىڭ الدىندا، اجال اۋزىندا اقىرعى ساتتە وتىرعان، اقتىق دەمىنەن باتا العان ۇرپاقتىڭ باقىتى ءبىر عۇمىر جانادى. قارت اتا مەن انانىڭ قۇتى شاڭىراعىنا دارىپ، شىراعى وشپەس بولادى.
tengrinews.kz
