جوڭعار دۋلىعاسى

ءتۇرلى شىعارمالار مەن فيلمدەردە قازاق- جوڭعار سوعىسىنىڭ ۇنەمى كورىنىس بەرىپ وتىراتىنى دا سوندىقتان شىعار-اۋ. دەگەنمەن، وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭنەن ءبىزدىڭ ەل امان-ەسەن ءوتتى. ءبىراق جوڭعار جۇرتىنا ونداي باقىت بۇيىرماپتى. قىزىلوردا وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىندە تۇرعان «جوڭعار دۋلىعاسىن» ەڭ العاش كورگەندە الدىمەن ۇلتىمىزدىڭ جويىلىپ كەتپەي، ازات كۇنگە امان جەتكەنىمىزگە شۇكىرشىلىك ەتتىك.
ال ەندى مىناۋ «جوڭعار دۋلىعاسى» دەگەن نە؟ ايتايىق. بۇل دۋلىعا 1968 -جىلى مۋزەي قورىنا وتكىزىلگەن. ءبىراق مۇنداي قۇندى جادىگەردىڭ قايدان كەلگەندىگى، كىمنىڭ اكەلگەنى بەلگىسىز. زەرتتەۋشى ماماندار دۋلىعانىڭ 18- عاسىرعا جاتاتىنىن، ونىڭ جوڭعارلارعا ءتان دۇنيە ەكەنىن ايتادى. ەرەكشە ادىسپەن جاسالعان دۋلىعا قالىڭ ماتادان تىگىلگەن.
باس كيىم ۇلگىسى كۇلاپارا ءتارىزدى. دۋلىعانىڭ جالپى ءپىشىنى تورتكە ءبولىنىپ، الدىڭعى ەكى جاعىنا ايداھار، ارتقى ەكى بولىگىنە فەنيكس قۇسىنىڭ بەينەسى بەينەلەنگەن. ماڭدايىندا وسىمدىك ءتارىزدى ديادەمامەن بەدەرلەنگەن تىلشەسى بار. ءۇش- ءتورت عاسىرلىق تاريحتى بويىنا جيعان دۋلىعا سونىسىمەن-اق كەلۋشىلەردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، قازاقستانداعى باسقا بىردە- ءبىر مۋزەيدە مۇنداي دۋلىعا جوق. سوندىقتان بۇل دۋلىعا سوڭعى كەزدەرى عالىمداردىڭ ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر.
مۋزەي قورىنا بەلگىسىز جاعدايدا تۇسكەن تاعى ءبىر اسا قۇندى ەكسپوناتتاردىڭ ءبىرى - ءشيتى مىلتىق. ورتاازيالىق مىلتىقتىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ سانالاتىن مىلتىقتىڭ دا مۋزەيگە قالاي كەلگەنى بەلگىسىز.
دەسەك تە، كەيبىر دەرەكتەردە بۇل مىلتىقتىڭ ءتۇرى بۇقارادا سوعىلعانى، ال قارۋدى سىر ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى پايدالانعانى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدى ەكەن. وسىنداي ءمىنايى سەبەپتەردەن سوڭ ونى «قوقان مىلتىعى» دەپ تە اتايدى. مۇنى تاريحشىلاردىڭ ءوزى راستايدى. كەزىندە قۇنى وتە قىمباتقا باعالانعان ەكسپونات مۋزەي قورىنا 1958 -جىلى وتكىزىلگەن. قۇنداعى اعاشتان جاسالىپ، شىعىس ەلدەرىنە ءتان وقپانتايدىڭ ىشكى جاعى التى قىرلى ەتىپ تەمىردەن سوعىلعان قارۋدىڭ ۇزىندىعى 150 سانتيمەتر. قىزىلوردا وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىندە بۇدان دا باسقا قۇندى دۇنيەلەر جەتەرلىك. تاريحي جادىگەرلەردىڭ مۇراگەرىندەي بولعان مۋزەي قورىندا جالپى سانى 55416 زات ساقتاۋلى تۇر. ونىڭ ىشىندە ارحەولوگيالىق عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارى كەزىندە ەسكى قالاشىقتاردان تابىلعان ءتۇرلى كونە قولجازبالار، كىتاپتار، قارۋ- جاراقتار بار.
ەرجان بايتىلەس،
«ەگەمەن قازاقستان»
قىزىلوردا