بولات بوپاي ۇلى: ناۋرىز - سالت پەن ءداستۇردى ناسيحاتتايتىن ۇلى مەرەكە
- بولات اعا، بارشا تۇركى تىلدەس حالىقتارعا ورتاق مەرەكە ناۋرىز تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى؟
- ناۋرىز - تۇركى حالىقتارىنىڭ بارىنە بىردەي ورتاق «كوكتەم مەرەكەسى» بولىپ سانالادى. ناۋرىز مەيرامىنىڭ ءدىني سەنىمگە كەلتىرەتىن ەش زيانى جوق. ۇلت داستۇرىنە قاتىستى مەرەكە. ەسكى زامانداردا ءومىر سۇرگەن تۇرىك تۇقىمداس حالىقتاردىڭ تابيعات جانە جاراتىلىس تانۋىنا، ءوز ومىرلەرىندەگى تۇرمىس - سالت، ادەت - عۇرىپتارىنا بايلانىستى يسلام دىنىنە كىرۋدەن بۇرىن بارلىققا كەلگەن «سالت پەن ءداستۇردى» ناسيحاتتايتىن ۇلى مەرەكەسى. قازاقتار بۇل مەرەكەنى «ۇلىس كۇن»، «ۇلىس مەرەكەسى»، « ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ اتايدى.
كونە تۇركى تايپالارى مەن يران (پارسى) حالىقتارى «ناۋرىز مەرەكەسى» دەيدى. ناۋرىز ايى شىعىستىق كۇنتىزبەدە جىل باسى، جاڭا جىلدىڭ كىرۋى بولىپ ەسەپتەلەدى. ناۋرىز ءسوزىنىڭ شىعۋ ەتيمولوگياسى مەن ۇعىمىنىڭ قالىپتاسۋى پارسى تىلىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ناۋرىز - ءسوزى پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا «now» - جاڭا، « ruz» - كۇن، «جاڭا كۇن» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى.
باعى زامانان قازىرگە دەيىن بۇل مەيرامدى تۇركى تەكتەس ەلدەر مەن پارسى حالقى تويلايدى. قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، قازاقستان جالپى ورتا ازيا ەلدەرى، ءازىربايجان، يران جانە تۇركيانىڭ كۇردتەر مەكەن ەتەتىن ايماقتارىندا تويلانادى. رەسەيدىڭ تەرريتورياسىندا ءومىر سۇرەتىن تۇركى تەكتەس ەلدەر دە ءتول مەيرامىن جىل سايىن اتاپ وتەدى.
ناۋرىز مەيرامى الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە ءومىر سۇرەتىن تۇركىنىڭ ۇرپاقتارى سانايتىن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ءبارى، ءوز ءداستۇرى مەن سالتىنا قاراي، ناۋرىز تويىن تويلايدى. مىسالى، قىتاي، موڭعوليا، ءۇندىستان، يراك سىندى ەلدەردە ءومىر سۇرەتىن تۇرىك تىلدەس حالىقتار ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن مىندەتتى تۇردە تويلاپ، ۇلكەن مەرەكە رەتىندە اتاپ وتەدى.
ناۋرىز مەيرامنىڭ شىعۋ تاريحى تىم ۇزاق، الىس عاسىرلاردان باستاۋ الادى. تاريحي دەرەك كوزدەرىنە جۇگىنسەك، ناۋرىز مەيرامى تۋرالى دەرەك زورواستريزم ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتابى «اۆەستادا» جازىلعان ەكەن. پارسى يمپەرياسىن احەمەنيدتەر بيلەگەن داۋىرىندە ناۋرىز مەيرامى بۇكىل يمپەريا كولەمىندە تويلانا باستاپتى. كونە تۇركى اڭىزدارىندا، بۇل مەيرام جاڭا جىل رەتىندە تويلاناتىن بولعان.
بۇدان بولەك البانيا، گرۋزيا، اۋعانىستان جانە ماكەدونيا سىندى ەلدەردە دە ۇلكەن قوعامنىڭ باستاۋىمەن ناۋرىز تويى اتالىپ وتەدى. قازاق حالقى - ناۋرىز مەيرامىن سوناۋ ساق، عۇن، الان، كوك تۇرىك، ءۇيسىن داۋىرلەرىنەن باستاپ، ۇلتىق مەرەكە، جاڭا جىلدىڭ كىرۋى رەتىندە تويلاپ كەلەدى.
- قازىر ناۋرىز مەرەكەسى قانشالىقتى ناسيحاتتالىپ ءجۇر؟
- قازاقستاندا ناۋرىز مەرەكەسى تاۋەلسىزدىك العالى ءوز مارەسىندە تويلانىپ كەلەدى. دەسە دە ولقى تۇستپرى بار. بۇل مەرەكەگە ات ءۇستى قاراۋعا بولمايدى. ءبىر ۇلتقا ءتان مەرەكە - مەيرام سول ۇلتتىڭ تاريحىن، تۇتاس سالت - ساناسىن، ادەت عۇرپىن، تاريحي دۇنيەتانىمىن، ونەرى مەن ومىرىنە قاتىستى مادەنيەتىن اشىپ كورسەتەتىن كەرەمەت وراي. باسقا ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ قارىم - قاتىناسىن جاقسارتاتىن مەرەكە. ۇمىت بولعان ءداستۇرىن قايتا جاڭعىرتاتىن مەرەكە. سوندىقتان ناۋرىز مەرەكەسىن قازاقستان حالقى ەڭ زور مەملەكەتتىك مەرەكە رەتىندە، زاڭ جۇزىندە بەكىتى، جىل سايىن اتاپ ءوتىپ كەلەدى. بۇل قۋانتاتىن جاعداي.
- ءسىزدىڭ «قازاقتىڭ اسپان ەسەبى» دەگەن كىتابىڭىزدا حالقىمىزدىڭ جۇلدىزعا قاراپ جورامال جاساعانى تۋرالى ايتىلادى. قازاق جۇلدىزشىلارىنىڭ ەسەبىندە عىلىمي نەگىز بار ما؟
- قازاق حالقى - عيجرا ەسەبىن ۇستانادى. مۇسىلماندار اي ەسەبىمەن جۇرەدى. ءبىزدىڭ حالقىمىز كۇن ەسەبىن دۇرىس دەپ ساناعان. اسقار تاۋدى تۇراق ەتە ءجۇرىپ، دولى وزەندى قۋا ءجۇرىپ، ارقىراتىپ ات ءمىنىپ، ەن دالا توسىندە مالىن باعا ءجۇرىپ بۇلتتىڭ كوشۋىنە، جۇلدىزداردىڭ جىمىڭداۋىنا، اڭداردىڭ اعىلۋىنا قاراپ اۋا رايىن بولجاي بىلگەن دانا حالقىمىز.
قازاق كۇنتىزبەسىندە 24 امال، ون ءۇش توعىز، تابيعاتتاعى ۇلكەن 7 بەلگىسى، 13 مۇشەل جىل، ءبىر عاسىر دەگەن ۇعىمدار بار. الەم حالىقتارىندا گريگوريان جانە عيجرا ەسەبى بار. ءبىر كۇن ەسەبى. ونى قازاقتار - «شامسيا ەسەبى» دەپ اتايدى. ەندى ءبىرى اسپان ايى ەسەبى. ونى - «قاماريا ەسەبى» دەيدى. بۇدان سىرت جۇلدىزدىق ەسەپ تە بار.
قازاقتىڭ قاماريا ەسەبى بويىنشا، ناۋرىزدىڭ 22 -كۇنى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى. بۇل جىل باسى، ياعني جاڭا جىل وسى كۇنى كىرەدى. بۇل كۇندى قازاق - «ۇلىس كۇن» دەپ اتايدى. ون كۇن بويى تويلايدى.
- ناۋرىز كوجە قالاي دايىندالعان جانە وندا جاسالاتىن ىرىمدار قانداي؟
- ناۋرىزدا - «تىلەۋ كوجە»، «ناۋرىز كوجە» جاسايدى. ناۋرىز كوجەگە قىزىل ىرىستان، قىستان ساقتانعان ءىرى قارا مالدىڭ - كارى جىلىگىن سالادى. بۇل - «ناۋرىز جىلىك» دەپ اتالادى. داقىل ىرىستان - بيداي، تارى، كۇرىش، جۇگەرى، تۇز، ۇن، بۇرشاق سىندى جەتى ءدان قوسادى. كوك ىرىستان مەيز قوسادى. اق ىرىستان قاتىق، ايران قوسادى. بۇل جەتى قات كوك استىندا، جەتى قات جەر بەتىندە، جەتى جۇرتپەن، جەتى اعايىنمەن، جەتى اتامىزمەن، جەتەلى بولىپ، جىلدار بويى امان جۇرەيىك دەگەن ىزگى تىلەكتىڭ عۇرىپتىق ىرىمى. ال ءتورت ىرىس قوسۋى تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى. ءتورت قۇبىلامىز امان بولسىن دەگەن جاقسى تىلەكتى ءداستۇرلى ىرىمى.
بايىرعى قازاقتار كوكتەمنىڭ وسى ايىن ۋىز ايى دەپ نەگە اتاعان. ويتكەنى وسى ايدا ءتورت تۇلىك مال تولدەيدى عوي، حالىقتىڭ اۋزى اققا تيەدى، مالدىڭ اۋزى كوككە تيەدى «ۋىز - ءسۇت سۇلتانى، اق ۇلتانى»، «ۋىزعا جارىماعان ءومىرى ەشتەڭەگە جارىمايدى» دەگەن ماقال وسىندايدان قالعان. ۇلىس كۇنى ۇلى ادامنان، قاريالاردان باتا الۋ ءداستۇرى بار:
ۇلىس - ۇلى كۇن، وڭ بولسىن،
اق ىرىزىق مول بولسىن،
قىدىر دارىپ حالقىما،
جارقىراعان جول بولسىن!
جەتى داننەن جاسالعان،
«تىلەۋ كوجە» - ءدامىمىز،
«ءاز ناۋرىز» - ءسانىمىز.
ۇلىس كۇنى امانداسىپ، باس باس قوسۋ،
- ەجەلدەن كەلگەن سالتىمىز.
بابادان قالعان اق جولدى،
جوعالتپاعان حالقىمىز.
امان بولايىق ءبارىمىز،
جاسىمىز دا كارىمىز.
ابورويمىز اسقاقتاپ،
ارتا دا بەرسىن ءسانىمىز.
ۇلىس بەرەكە بەرسىن،
بالە- جالا جەرگە ەنسىن!
جەرگە ەنگەن پالەكەت،
قايتا اينالىپ كەلمەسىن.
ۇلىس كۇنى قازان تولسا،
ول جىلى اق مول بولار.
ۇلى كىسىدەن باتا السا،
سوندا ءارقاشان جول بولار.
حالقىمنىڭ پەيلى توق بولسىن،
ۋايىم- قايعىسى جوق بولسىن.
ەل ىشىندە داۋ بولماسىن،
ەل ىرگەسىندە جاۋ بولماسىن.
داۋلەت شالقىپ اس بەرسىن،
باقىتقا تولى باس بەرسىن،
اسقا تولسىن تاباعىڭ،
اشىق بولسىن قاباعىڭ!
ەل مەن جەر، امان بولسىن،
باياشات ، تىنىش زامان بولسىن.
ەسكى جىلدان ەسىركەسىن،
جاڭا جىلدان جارىلقاسىن!
قىزدارىمىز ابىرويلى بولسىن،
ۇلدارىمىز ايبارلى بولسىن.
اق باستى اتالار، اق شىلاۋشتى انالار،
زيالى قاۋىم، دانالار، امان بولسىن،
ءار قاشان بال باقىتتى بالالار،
جارىلقا ءبىزدى قۇدايىم،
باسقا سالما، ۋايىم.
ا، قۇدايىم وڭداي بەر،
كوك تۋىمىزدى كوتەرىپ،
تاۋەلسىزدىگىمىزدى قولداي بەر.
اق پەيىلدى حالقىمدى،
بەرەكەلى ەتىپ، قورعاي گور.
قۇتتى مەكەن جەرىمە، كوز الارتقان دۇشپاننىڭ،
جون تەرىسىن جونداي گور.
ەل باستاعان ەرلەردى، كورەگەن كوزدى كوسەمدى،
دۋالى اۋىز شەشەندى،
كۇللى الەم الدىندا، مارتەبەسىن كوتەرىپ،
زەڭگىر جاھۇت اسپاندا،
قىران قۇستاي بيىككە،
تىك كوتەرىپ سامعاي بەر.
اسىل سالتىن ساقتاعان،
انا ءسۇتىن اقتاعان،
اتادان قالعان مۇراسىن،
ۇرپاعىنا جالعاعان،
«قازاق» دەگەن حالقىما،
باقىت بەرسەڭ، ءۇيىپ بەر،
بار جاقسىلىقتى جىيىپ بەر،
تاۋداي - تاۋداي سالماقتى،
تالماي تۇرىپ كوتەرەر، باتپانداي عىپ ىيىق بەر!!
ۇلىس كۇنى ءبىر اللا،
قۇت- قازىنا، بايلىقتى،
بەركەلى ەلىمە، قۇت دارىعان جەرىمە
اق جاۋىنداي قۇيىپ بەر!!
بۇدان بولەك، ناۋرىز ايتىس، ناۋرىز جۇمباق، ناۋرىز توي - دۋمان، ناۋرىز باتا، ناۋرىز كوجە، ناۋرىز شاشۋ، ناۋرىز تىلەك، ناۋرىز تاعىزىم، ناۋرىز سىيلىق، بۇلاق كوزىن اشۋ، اعاش ەگۋ، جاڭبىرعا باس توسۋ، باستاڭعى جاساۋ، بوساعانى اقپەن اپتاۋ سىندى تولىپ جاتقان سالت پەن ءداستۇر بار. قىدىر اتا، اقپان، تاقپان، ناۋرىز شەشەك سىندى ويىن تۇرلەرى بار.
- اعا، ءوزىڭىز قازاقتىڭ ىرىم- تىيىمدارىن زەرتتەپ ءجۇرسىز. قازىرگى تاڭدا وسى ىرىمدار ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە قانشالىقتى قاجەت؟
- قازاق - ىرىمى، قازاق - عىلىمى. نانىم- سەنىمنىڭ ءتۇپ قازىعى - قازاق ىرىمدارى دەۋگە بولادى. قازاقتا جامان ىرىم جوق. ءبارى جاماندىقتان تياتىن، جاقسىلىققا جەتەلەيتىن ىرىمدار. سوندىقتان دا اتا - بابالاردان قالعان تاربيەلىك مانگە تولى ىرىمدار عاسىر- عاسىر سارابىنان ءوتىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتىپ وتىردى. جارامسىزدارىن ۋاقىت ەلەگىنەن وتكىزىپ سىرىپ تاستادى دا، جارامدىلارى حالقىمىزبەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.
- ەستۋىمىزشە ناۋرىز ايىندا ۇشىپ كەلەتىن قۇس بار ەكەن، سول قۇس راسىندا بار ما؟
- ناۋرىز ايىندا كوك مويىن دۇزاق دەگەن قۇس ۇشىپ كەلەدى. ول قۇس ەرتە كەلسە، كوكتەم ەرتە شىعادى. كەشىگىپ كەلسە، كوكتەم دە كەشىگەدى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اۆتور: الما مۇقانوۆا
