باۋىرجان مومىش ۇلى: مەن مۇنى ەرلىك دەپ بىلەمىن

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قازاق تاريحىنىڭ جاناشىرى، اكادەميك اننا پانكراتوۆا تۋرالى ۇلتىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى، باتىر، جازۋشى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ جانعا جىلى تيەتىن ەستەلىك جازباسىن ۇسىنامىز.

«1943 -جىل. پولك كومانديرى كەزىم. تانىس- ءبىلىس ەمەس اننا ميحايلوۆنا ماعان حات جازىپ، «قازاق س س ر تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومىن سالىپ جىبەرىپتى. وقىپ شىقتىم. جەتىستىگى مەن كەمشىلىگىن، ياعني العان اسەرىمدى جازىپ جىبەردىم.

جاۋابىمدى الىپ، قاتتى ريزا بولىپتى. سول جىلدىڭ 9 -دەكابر كۇنى موسكۆاداعى «ادەبيەتشىلەر ۇيىندە» مەنىمەن كەزدەسۋ بولدى. ونى گەنەرال- لەيتەنانت ا. ا. يگناتيەۆ باسقاردى. مەن جازباسىز 45 مينۋتتاي سويلەدىم. سۇراقتارعا جاۋاپ بەردىم. مەنەن كەيىن شكلوۆسكي، لاۆرەنوۆ، ستاسوۆ، پانكراتوۆا، ءبىزدىڭ قازاقستاننان ي. تاجيەۆ، ءا. ءشارىپوۆ، س. امانجولوۆتار سويلەدى. كەش اياقتالىسىمەن، قاسىما جاستارى ۇلعايعان ەكى اپاي كەلدى.

ولاردىڭ ءبىرى اننا ميحايلوۆنا پانكراتوۆا، ەكىنشىسى ۆ. ي. لەنيننىڭ تۇسىنداعى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولعان ەلەنا دميتريۆەنا ستاسوۆا ەكەن. ءبىراز اڭگىمەلەسىپ بولعان سوڭ تارقاي باستادىق. شاشى اپپاق، اپ- ارىق اننا ميحايلوۆنا قولدارى ءدىر-ءدىر ەتىپ، تىلدەي قاعازدى قالتاما سالدى.

بىلاي شىعا «باۋىرجان، ۋاقىتىڭ بولسا، جولىعىپ اڭگىمەلەسەيىك. ا. م. پانكراتوۆا» دەگەن جازۋدى وقىدىم. سوڭىنا ادرەسىن جازىپتى. ارادا التى اي وتكەندە مەن اننا ميحايلوۆنانىڭ ۇيىندە بولدىم. قىزى بار ەكەن. شاي ءىشتىم. اڭگىمەمىز «قازاق س س ر تاريحىنىڭ» توڭىرەگىندە بولدى. ونى زەرتتەۋگە قالاي كىرىسكەنىن ايتتى. ايتەۋىر قازاقستان تۋرالى جاقسى اسەردە ەكەن. ءسوزىن تىڭداي وتىرىپ، تەرەڭ ۇعىمدى تاريحشىلارىمىزدىڭ الدىڭعى لەگىندەگى كىسىلەردىڭ ءبىرى- اۋ دەپ ويلادىم. مەنى دە زەيىن قويىپ تىڭداي ءبىلدى.

- الماتىدا كەزدەسىپ، ازدى- كوپتى اڭگىمەلەسكەن ادامدارىمنىڭ ىشىندە ەرەكشە اسەر قالدىرعان ءارى ءۇمىت كۇتتىرگەن ەرمۇحان بەكماحانوۆ بولدى. ءسىز ونى تانيتىن با ەدىڭىز؟

- جوق. - بۇل كورىكتى جاس جىگىتتىڭ (مەنىڭ شامالاۋىمشا) جۋىق ارادا ناعىز عالىم، تاريحشى بولاتىنىنا ادبەن كوزىم جەتتى، - دەپ ءوز ءسوزىن دالەلدەپ، كوپ سىر شەرتتى... 1946 -جىل. اننا ميحايلوۆنا مەنى ەرمۇحاننىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋ پروتسەسىنە شاقىردى. ۆەرا پاۆلوۆنا ەكەۋمىز ترامۆايمەن (سول كەزدە موسكۆادا تاكسي جوق ەدى) كەشىگىڭكىرەپ باردىق. بارساق، جاپ- جاس (كەيىن ءبىلدىم، سوندا ەرمۇحان وتىز ءبىر جاستا ەكەن) سۇلۋ قازاق جىگىتى مىنبەدە دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، سويلەپ تۇر ەكەن. بۇل - مەنىڭ مۇنداي جيىنعا تۇڭعىش قاتىناسۋىم. اننا ميحايلوۆنا ىمداپ، ءبىزدى قاسىنا شاقىرىپ وتىرعىزدى.

- ەرمۇحان بەكماحانوۆ - وسى جىگىت. ول ءبارىن دۇرىس ايتىپ تۇر، ءبىراق بايقاعان بولارسىز، ازداپ تولقۋ ۇستىندە، - دەدى سىبىرلاپ.

- مەنىڭشە، اننا ميحايلوۆنا، ءسىز ودان دا گورى تولقۋ ۇستىندەسىز، - دەگەنىمدە ول شىنتاعىمدى قىسىپ، جىميىپ كۇلىپ قويدى. سول ءسات ەسىمە قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ ەرمۇحان تۋرالى «ول جىگىت تالاپتى، ءبىلىمدى جاستارىمىزدىڭ ءبىرى. بولاشاقتا ودان كۇردەلى ەڭبەك كۇتۋگە بولادى» دەگەن ءسوزى ءتۇستى.

- جاقسى قورعادى. ءسوز جوق، تاقىرىبىن ۇلعايتىپ ۇلگەرگەنىن وپپونەنتتەرى دە، باسقا سويلەۋشىلەر دە مويىنداي باعالادى، - دەدى جولدا كارىم مىڭبايەۆ.

- ءمۇدىرىپ قالار ما ەكەن دەپ قورقىپ ەدىم. وڭاي دەيسىز بە، موسكۆالىق وڭكەي ازۋلى، ءىرى عالىمداردىڭ الدىندا، - دەدى حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ەردەن ازىربايەۆ.

- ول مۇلدە قاعازعا قاراماي سويلەدى، شەشەن ەكەن، - دەدى ر س ف س ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ۆەرا پاۆلوۆنا. ەرتەسىنە اننا ميحايلوۆنا مەنى «گراند وتەل» مەيمەنحاناسىنا ەرتىپ باردى. ەرمۇحان شارشاپ وتىر ەكەن. اڭگىمە ونشا ۇيلەسىڭكىرەمەدى. ول كەزدە كارتوچكا جۇيەسى. مەنىڭ كارتوچكام پولكوۆنيكتىكى. ەلۋ پروتسەنت جەڭىلدىگى جانە ول بويىنشا ازىق- تۇلىك كەزەكتەن تىس بەرىلەدى.

- اننا ميحايلوۆنا، ەرمۇحان بەكماحانوۆ قورعاۋىن اتاپ وتپەك پە؟ - ءسىز ەستىپسىز عوي. - مەنىڭ قوسقانىم، - دەپ ءۇش مىڭ سومدىق كارتوچكامدى جانە ءبىر جارىم مىڭ سوم اقشا بەردىم. اننا ميحايلوۆنا قاتتى قۋاندى. ءبىراز وتىرعاننان كەيىن جەلەۋ تاۋىپ، ورنىمنان تۇردىم.

- باۋىرجان، ماعان «كاۆكاز جازبالارى» بلوكنوتىڭدى قالدىرىپ كەتشى. كەيىن قايتارامىن، - دەدى اننا ميحايلوۆنا.

مەن سول كىسىگە اسكەري كومانديرلىك داپتەرىمدى تاپسىرىپ، قوش ايتىستىم. ەرتەڭىندە مەنى باس شتاب پودولسكىگە جۇمسادى. ەرمۇحاننىڭ تويىندا بولا المادىم. ءۇش كۇننەن كەيىن اننا ميحايلوۆنا تسدسا- داعى بولمەمە كەلدى.

- مەن ءسىزدىڭ جازبالارىڭىزبان تولىق تانىسىپ شىقتىم. ەرمۇحانعا دا وقىپ بەردىم. وعان ءسىزدىڭ رۇقساتىڭىزسىز وقىعانىما كەشىرىم وتىنەمىن. ول وتكەندە ءسىزدىڭ تەز كەتىپ قالعانىڭىزعا قاتتى وكىندى. مەن تاۋكە حان، ءبىرىنشى پەتر، تسيەۆان رابدان، گالدان تسەرەن، ابىلاي حان تۋرالى ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا بولعان اڭگىمەنى ايتقانىمدا تىڭداپ، تاڭ قالدى.

- اننا ميحايلوۆنا، مەن ەرمۇحاننىڭ XVII- XVIII عاسىرلارداعى قازاق حالقىنىڭ تاريحى جونىندەگى بىلىمىنە تاڭ قالامىن، - دەدىم.

- مۇنىڭ دۇرىس. ول وتە ادال، بىلۋگە قۇمار.. . ماتەريالداردى وتە مۇقيات، تياناقتى زەرتتەيدى. وكىنەتىنىمىز سول، ارحيۆتىك دوكۋمەنتتەردىڭ ءبارى قولىمىزعا تيە بەرمەيدى، - دەپ كۇرسىندى. قىسقاسى، اننا ميحايلوۆنانىڭ بىزگە جاردەمى كوپ ءتيدى. وتە اقىلدى كىسى ەدى. ەرمۇحان قارالى ازاپقا دۋشار بولىپ قامالعاندا، ول كىسى قاتتى قايعىردى، قولىنان كەلگەن كومەگىن اياعان جوق. ءتيىستى ورىندارعا بارىپ، ونى اقتاپ تۇرمەدەن بوساتتى. مۇنى مەن ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ اراسىنداعى قارىم- قاتىناس دەپ ەمەس، ەرلىك دەپ بىلەمىن».

ب. مومىش ۇلى. ايتىلماعان اقيقات. كوپتومدىق شىعارمالار جيناعى. 10-توم. - الماتى: ونەر، 2010. - 207-210-ب ب.

e-history.kz