ءبىرجان سالدىڭ سۋرەتى قالاي سالىندى؟
ءبىراق ءبىرجان اتامىزدىڭ كوپكە ءمالىم مىنا ءبىر بەينەسىن سالعان قازاق بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ءىرى قايراتكەرى ءابىلحان قاستەيەۆ ەكەن. ول بۇل جۇمىستى 1966 -جىلى تولىق تياناقتاعان كورىنەدى.
ءانشى بەينەسىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە اتسالىسقان ادام سالدىڭ جاماعايىن تۋىسى قارتا قاڭتارباي ۇلى دەگەن ادام ەكەن. بۇعان دالەل جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ۇلتتىق مۇراعات قورىنا وتكىزگەن دۇنيەلەرىنىڭ ىشىندە قارتا قاڭتارباي ۇلىنىڭ جازۋشىعا جازعان حاتى ساقتالىپتى. سوندا بىلاي دەلىنگەن: «.. .مەن ءبىرجاننىڭ سۋرەتىن سالدىرۋدى ويلانىپ، سۋرەت سالاتىن ونەرپازدارعا اقىلداسىپ، ەرتەدەن تانىس ادام، سۋرەتشى قاستەيەۆ ءابىلحان جولداسقا تاپسىرىپ ەدىم. ءابىلحان جولداس ەڭبەك ەتىپ، ۋادەسىن ورىنداپ، سالدىڭ سۋرەتىن سالىپ بەردى».
وسى ورايدا، ءبىرجان سالدىڭ سۋرەتى قالاي سالىندى، نەنى باسشىلىققا الدى دەگەنگە توقتالساق، تاعى دا ق. قاڭتارباي ۇلىنىڭ دەرەگىنە جۇگىنەمىز. بۇل ادام ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە ءبىرجان سالدىڭ ەكى ۇلى تەمىرتاس پەن قالكەن ەكەۋىمەن بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناسقانى جايلى ايتىلادى. سالدىڭ ۇلكەن ۇلى تەمىرتاس اكەسى ولگەندە سەگىز- توعىز جاستاعى بالا ەكەن. اكەسى دۇنيەدەن وتكەن بۇل شاڭىراقتا ءبىر ات، ءبىر بيە، ەكى سيىر، ونشاقتى قوي عانا قالىپتى. تەمىرتاس 1916-جىلى مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الىنادى.
جوعارىداعى ق. قاڭتارباي ۇلى جانە الماتىداعى قۇرمانعازى اتىنداعى كونتسەرۆاتوريا دوتسەنتى، ونەرتانۋشى حابيدوللا تاستانوۆ پەن زەرتتەۋشى التىن كەتەگەنوۆالاردىڭ جازعانىنا قاراعاندا، ءبىرجاننىڭ ۇلكەن ۇلى تەمىرتاس ناعاشى جاعىنا تارتقان، دەنە ءبىتىمى ءىرى، ۇزىن سيدا بويلى، كەڭ ماڭدايلى ەكەن. بىلەتىندەر ونى اناسى اپىشتەن اۋمايدى دەيدى. ال سالدىڭ ايەلى ءاپىش ۇزىن بويلى، اشاڭ ءجۇزدى، كەڭ ويلايتىن، اقىلدى ادام بولىپتى. ءبىرجان سال ءبىر ولەڭىندە:
ءۇش كەزگە بويىڭ جەتكەن بيىك ارشىن،
ءۇش جۇزدەن تاڭداپ
العان عاشىق جارسىڭ،
- دەگەنىنە قاراعاندا، ايەلى اجارلى ادام بولعانى انىق.
ال سالدىڭ ەكىنشى ۇلى قالكەن ورتا بويلى، ءجۇزى ارايلى، قاعىلەز جىگىت بولىپتى. ق. قاڭتارباي ۇلى جازۋشى س. مۇقانوۆقا جازعان حاتىندا: «قالكەندى كورگەن جۇرت «ويپىرىم- اي، مىنا بالاسى سالدىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي ەكەن- اۋ.. . دەنە ءبىتىمى، بەت اجارى، قاسى مەن قاباعى، ەرنى، مۇرنى، بويىنا دەيىن سالدان اۋمايدى»، دەپ تاڭىرقاعانىن تالاي ەستىدىم»، دەيدى. سوعان قاراعاندا، قالكەن اكەسىنەن اۋمايتىن بولعان.
ءبىراق بۇل ادام 1930 -جىلدارى دۇنيەدەن وتكەن. ايەلى باسقا ادامعا تۇرمىسقا شىعىپ كەتكەن. بۇل ايەلدى 1962-جىلى ونەرتانۋشى حابيدوللا تاستانوۆ تاۋىپ سويلەسىپ، اتاسى ءبىرجان سال تۋرالى كوپ دۇنيە جازىپ العان. وسى ساپارىندا حابيدوللا اعامىز تەمىرتاستىڭ سۋرەتىن تاۋىپ اكەلگەن. بۇل سۋرەت كەيىن اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ كىتابىنا كىردى.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ق. قاڭتارباي ۇلى ءبىرجان سالدىڭ سۋرەتىن سالدىرۋ ءۇشىن قالكەننىڭ فوتوسۋرەتىن ىزدەپ، بۇرىنعى كوكشەتاۋ وبلىسى ەڭبەكشىلدەر اۋدانى ستەپنياك اۋىلىنا بارعان. بۇل 1962 -جىلدىڭ جازى. قىسقاسىن ايتقاندا، قالكەننىڭ سۋرەتىن كوپ ىزدەگەن. ەندى ءۇمىتىن ءۇزىپ، نە ىستەرىن بىلمەي قينالىپ تۇرعاندا سول اۋىلدىڭ بايىرعى تۇرعىنى ەۆدوكيا ەۆسەيەۆنا بيريۋكوۆا دەيتىن ورىس ايەلى 1924 -جىلى قالكەنمەن بىرگە تۇسكەن ەكى بولەك فوتوسۋرەتىن اكەلىپ ۇستاتادى.
وسىلاي فوتو قولىنا تيگەن ق. قاڭتارباي ۇلى سۋرەتشى قاستەيەۆكە كەلەدى. ەندى سۋرەتتى سالۋشى ءا. قاستەيەۆتىڭ ەستەلىگىنە ۇڭىلەيىك: «ءبىرجان سالدىڭ سۋرەتىن سالۋ ءۇشىن باستى بىرنەشە شارتقا جۇگىندىم. بىرىنشىدەن، سالدىڭ بەت الپەتى بالاسى قالكەننىڭ سۋرەتىنەن اۋماۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، جاسى 35 پەن 40تىڭ اراسىندا بولعانى ءجون. بۇل ۋاقىت - ءانشىنىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ، سەلەۋلى دالانى انىمەن تەربەپ تۇرعان، كەرەمەت كەزى. ۇشىنشىدەن، سۋرەتتە سال- سەرىنىڭ بارلىق سيپاتى كورىنىپ تۇرۋى شارت. قولىندا ۇكىلى دومبىرا، ءسانى مەن سالتاناتى جاراسقان ەرەكشە كيىم ۇلگىسى دەگەندەي» .. . («ءابىلحان اعا» جيناق، الماتى، 1994 -جىل، 70-بەت) .
ال مۇنداعى ءبىرجان سالدىڭ سۋرەتىنە قاراڭىز. باسىندا ۇكىلى كامشات بورىك. قولىندا ۇكىلى دومبىرا. جاسى 40 تار شاماسىندا ونەرى اسىپ- تاسىپ ساباسىنا تۇسكەن، ءانىنىڭ قىرى مەن سىرى قاتار تولىسقان، مۇشەلەنگەن قۇر اتتاي قىلپىپ تۇر. وسى سۋرەتتى سالۋ بارىسىندا اتاقتى «ءبىرجان - سارا» ايتىسىندا سارانىڭ ايتاتىن:
كامشات بورىك،
كۇلدەرى بەلبەۋى بار،
كوك تورعىن شاپاندى
ادام قارسى ءجۇردى،
- دەگەن تىركەستى سۋرەتكە اينالىرعان. ودان كەيىن ءبىرجان سالدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەگەن ادامدار: «ءبىرجان ءان سالعاندا موينىنا اق تورعىن ورامال وراپ الاتىن» دەگەندى ەلدەن ەستىپ، كوپ جازىپتى. سول سەبەپتەن، سۋرەتتە سالدىڭ موينىندا اق تورعىن ورامال سالىنعان. ءدۇلدۇل ءانشى ءوزى تۋرالى:
بالاسى قوجاعۇلدىڭ
ءبىرجان سالمىن،
ەشكىمگە زيانىم جوق
جۇرگەن جانمىن،
كىسىگە ءوزىم دەگەن
باس يمەيمىن،
ءوزىم ءانشى، ءوزىم
سال كىمگە زارمىن،
- دەگەنىندەي، سالدىڭ سارا قىزبەن ايتىسى امبەباپ تۋىندى رەتىندە قازاقتىڭ ونەر تاريحىنا شەگەلەندى. اتاقتى كومپوزيتور مۇقان تولەبايەۆ ءوزىنىڭ ء«بىرجان - سارا» وپەراسىندا ءانشىنىڭ شىعارمالارىن تولىق پايدالاندى. سونداي- اق 1941 -جىلى اتاقتى زينوۆي كومپانەەتس «قازاق راپسودياسى» اتتى حالىق وركەسترىنە ءانشىنىڭ «جامباس سيپار» ءانىن ارقاۋ ەتسە، ە. برۋسيلوۆسكي ءوزى جازعان وپەرالارىنا ءبىرجان اندەرىن پايدالاندى. سوڭىندا تانىمال قىلقالام شەبەرى ءابىلحان قاستەيەۆ ءانشىنىڭ سۋرەتىن سالىپ، ونىڭ بەينەسىن ءتىرىلتتى.
بەكەن قايرات ۇلى
egemen.kz
