بەكتاستىڭ ءبىرالىسى
شىن مانىندە، سونداي بىرەن- ساران بولعانىمەن، نەگىزىنەن ەلدىڭ بىرلىگى مەن بەرەكەسىن ساقتاپ، اۋزى دۋالى، اقىل- پاراساتى مول، اتىمتاي جومارت، قايىرىمدى قازاقتىڭ بايلارى كوپ بولعان. جەتى اتاسىنان قىدىر قونىپ، باق- داۋلەت دارىعان، جۇرتقا جاقسىلىعى مەن قايىرىمى كوپ تيگەن سونداي تەكتى تۇلعانىڭ ءبىرى − بەكتاستىڭ ءبىرالىسى.
ۇلىتاۋدان باستاۋ الاتىن ۇلى جىلانشىق وزەنىنىڭ بويىندا ءومىر سۇرگەن ءبىرالى باي ۇزىن قىپشاقتىڭ التىس اتاسىنا جاتاتىن توقپان رۋىنان تارايدى. بەلگىلى تورعايلىق ولكەتانۋشى، شەبەر ءشوپتىباي ءبايدىلدين جىلانشىق بويىنا الدىمەن ءبىرالىنىڭ اتاسى نۇرىم، كەيىن اكەسى بەكتاس قونىستانعان دەيدى. قازاقى شەجىرەمەن تاراتقاندا، نۇرىمنان بەكتاس، بەكتاستان ءبىرالى مەن سەيىتكەرەي ەسىمدى ەكى بالا تۋادى. «ون ۇشتە - وتاۋ يەسى» دەمەكشى، ءبىرالى العاشقى مۇشەلىنە تولعاندا اكەسى بيلىگىن بەرىپ، ءۇمىتىن ارتادى. بەكتاس باي توقسانعا تاياپ، دۇنيە سالعاندا ءبىرالى − 19 جاستا، ءىنىسى سەيىتكەرەي 14 جاستا بولىپتى.
ءشوپتىباي اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، بەكتاس باي قايتىس بولعاندا، ونىڭ ارتىندا شوجە، ءبيبى جانە بالسارى دەگەن ءۇش ايەلى قالادى. اكەسىنەن 3000 جىلقى، 700 تۇيە، 2000 قوي قالىپ، وسى مول بايلىققا يە ءبىرالى باي جاس بولسا دا قايىرىمدى، كەڭپەيىل، اعايىن- تۋىس پەن كورشى- قولاڭعا قامقورلىعىمەن تانىلىپ، اۋىلداستارىنا سىيى ارتقان. بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلماعان ءدىندارلىعى دا بولعان. جىلانشىق وزەنىنىڭ جاعاسىنان مەشىت پەن مەدرەسە سالدىرىپ، وعان تاتار مولداسىن الدىرىپ، اۋىل بالالارىنىڭ ساۋاتىن اشقان.
«بەكتاس باي ومىردەن وتكەسىن، ونىڭ بايبىشەسى شوجە اجەمىز تۇسىندە وتاعاسىن كورەدى. باي كەرەگەدە تۇرعان بارلىق نوقتانى سىپىرىپ الىپ، ۇيدەن شىعىپ كەتەدى. شوجە تۇسىنەن شوشىپ ويانىپ، جانىنداعى بالانى وياتىپ، ءبىرالىنى شاقىر دەپ، ءوزى قايتا ۇيىقتاپ كەتەدى. سويتسە، بالا دا قايتا ۇيىقتاپ قالعان. بەكتاس تۇسىنە ەكىنشى رەت كىرىپ: «ءاي، اتاڭا نالەت، نوقتاعا يە بولمادىڭ، جەلىنى اكەتەمىن» دەپ ايعاي سالعاندا، شوجە شوشىپ ويانادى. ءبىرالىنى شاقىرتادى. «قاراعىم، اكەڭ تۇسىمە ەكى رەت كىردى. العاشقىسىندا نوقتانى اكەتتى، بيىل قۇلىننان ايىرىلدىق» دەيدى. ءتۇن ىشىندە كوشكىنبايداعى جەكەبايدى، بەكتاستىڭ قۇرداسى قابانبايدى شاقىرتادى. توقپان اۋلەتىنىڭ جاقسىلارى جينالىپ جىلقىنى قالاي امان الىپ قالۋدى قاراستىرادى. اقىلداسا كەلە الىستاعى جىلقىنى ەلگە الدىرىپ، ءار ۇيگە شامالارىنا قاراي باعۋعا ءبولىپ بەرگەن. سول قىستا جاڭبىر جاۋىپ بيەلەر تۇگەلدەي ءىش تاستاعان. مالىن ءبولىپ باققاندارعا ءار 10 باستىڭ ەكەۋىن تەگىن بەردى دەپ ايتىپ وتىراتىن اكەم. وسىلاي مالىن امان الىپ قالعان».
ەل اراسىندا ءبىرالى باي جىلقىسىنىڭ كيەسى بار دەپ ايتادى. اكەسى بەكتاستىڭ تۇسىندا جىلقىسى ەكى رەت جۇتقا ۇشىراپ، قىرىلىپ قالسا دا، قايتادان كوبەيىپ وتىرعان. ءبىر جىلى قاتتى بوران بولىپ، ءبىرالى بايدىڭ جىلقىشىلارى جىلقىدان ايىرىلىپ، قۇرىق ۇستاپ قالادى. ءبىراز جىلقى جولدا ءولىپ، تەك قۇلا ايعىردىڭ ءۇيىرى عانا تابىلمايدى. جاز ورتاسى اۋا سول قۇلا ايعىر 60-70 بيەنى قۇلىنداتىپ، مەكەنىنە كەلىپ، جىلقىسى قايتا كوبەيگەن.
ءبىرالى باي زامانىندا سول وڭىردە تۋعان امانگەلدى يمانوۆ، ءابدىعاپار جانبوسىن ۇلى، كەيكى كوكەمباي ۇلى، ءالىبي جانگەلدين سەكىلدى جاقسىلارمەن جانە دۋلىعالىداعى قۇلمۇحاممەد يشاندار اۋلەتىمەن ارالاسىپ، ەل ومىرىندە بولعان وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن. ونىڭ دالا الپاۋىتى شاشانبايدىڭ راحمەتىمەن بىردە قاتۋ، بىردە تاتۋ سىيلاستىعى دا جۇرت اراسىندا اڭىزعا اينالعان. تورعاي بويىنداعى تاڭات، سەيداحمەت، ەسەنجول، ءماتىباي، اقمولدا سەكىلدى ايتۋلى اقىندارمەن جاقىن سىيلاسىپ، ولارعا قولىنان كەلگەنشە قامقورلىق كورسەتكەن. 1916 -جىلعى تورعايداعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستى قولداپ، ولاردى ات- كولىكپەن قامتىپ، قارجىلاي قولداعان.
«ءبىرالى باي دارحاندىعىمەن اتى شىقسا، ءىنىسى سەيىتكەرەي ساۋاتتى، ول دا باي بولدى. شاشامبايدىڭ راحمەتىمەن بولىستىققا تالاسىپ، بولىستىقتى جەڭىپ العان. وسى شاشامبايدىڭ راحمەتى بەكتاس ولگەننەن كەيىن توقالى بالسارىنى بالاسى سەيىتكەرەيمەن زورلىقپەن اكەتىپ، ايەل ۇستىنە العان. راحمەت كوپ جىلدار بىرالىگە بيلىك بەرمەيدى. سەيىتكەرەي راحمەتتىڭ ۇيىندە ەرىكسىز بالا بولىپ ءجۇرىپ، ارادا ونداعان جىل وتكەندە راحمەتتىڭ ءامبار اتتى قىزىن الىپ قاشقان. وسىلاي جەسىر داۋى شەشىلەدى. سەيىتكەرەي بولىس بولا ءجۇرىپ، مال- مۇلكى تاركىلەۋگە ىلىگىپ، ءوزى تۇرمەگە قامالادى. ول تۇرمەدە راحمەتتىڭ بالاسى ابدىكارىممەن كەزدەسەدى. ابدىكارىم ورىسشا وقىعان ساۋاتى بار ازامات. ەكەۋى بۇرىنعى ارازدىقتى قويىپ، تاتۋلاسادى»، - دەيدى ءشوپتىباي ءبايدىلدين.
بۇگىنگە دەيىن جىلانشىق بويىنداعى اتاقونىستا بەكتاس باي مەن ونىڭ بايبىشەسى شوجە اجەمىزدىڭ قىزىل كىرپىشتەن ءورىپ سالعان كۇمبەزدى كەسەنەلەرى جاقسى ساقتالعان. ەل اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن ءبىر اڭگىمەدە شوجەنىڭ كەسەنەسىن سىر بويىنان كەلگەن ءبىر شەبەر سالىپتى. كەسەنە جۇمىسى بىتكەندە ءبىرالى باي الگى شەبەردەن: «وسى كەسەنە نەشە جىل تۇرادى؟ « دەپ سۇرايدى، سوندا ول: «بايەكە، سىزگە سول كەزدە ايتا المادىم. اۋىلىڭىزدىڭ جىگىتتەرى سۇلۋ ايەلىمە قىرىنداپ، الاڭداپ بولدىم، كوپ بولسا، سەكسەن جىل تۇرار» دەپتى. شىنىندا دا، كەسەنەنىڭ كۇمبەزى سەكسەن جىل وتكەسىن قۇلاپتى.
ەرتەدە قازاق دالاسىندا ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتقان ساعىنايدىڭ اسى سەكىلدى ءدۇيىم ەل جينالعان اس ءار وڭىردە وتكەن. سونىڭ ءبىرى، شامامەن العاندا 1897 -جىلى قازىرگى قوستاناي وبلىسى، امانگەلدى اۋدانى ۇرپەك اۋىلدىق وكرۋگىنەن ەلۋ شاقىرىم «ءازىرباي» دەگەن جەردە ءتورت دۋان ەلدىڭ يگى جاقسىلارىن جيناپ، جۇزدەن اسا ءۇي تىگىپ، ءبىرالى باي اكەسى بەكتاسقا اس بەرگەن. جان- جاقتان جۇرت جيىلعان استى قاراتورعاي بولىسىن وتىز جىل باسقارعان تۇركەبايدىڭ بايمۇراتى مەن سارى قوشقار باتىردىڭ بالاسى اياپبەرگەن بي باسقارعان. وسى استاعى ات بايگەسىنە ءتورت ءجۇز ات شاۋىپ، بايگەدەن وزىپ كەلگەن جۇيرىككە ءجۇز جىلقى تىككەن.
ولكە تانۋشى ش. ءبايدىلدين ءبىرالى بايدىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى تومەندەگىشە ايگىمەلەيدى.
«ءبىرالى بايدىڭ كىندىگىنەن وننان اسا بالا ءوربىدى. وسى بالالارىنىڭ ىشىندە ۇلكەنى سۇلتاندى، ورتانشى ۇلى مەيىرماندى كوزىم كورىپ، اڭگىمەلەرىن تىڭدادىم، اكەم مەيىرمان اكەسىنەن اۋمايدى، تۋرا سويىپ قاپتاپ قويعانداي دەپ وتىراتىن. وسى كىسى مەنى اسكەردە جۇرگەندە 1967 -جىلى قاراعاندىدان ىزدەپ كەلدى. 1975 جىلى اتامەكەنى جىلانشىققا كەلىپ، ايلاپ جاتتى. سوندا مەن ونى اتاقونىسى «ءبىرالى» تۇبەگىنە اپاردىم. ءبىرالى باي كوزى تىرىسىندە وسى جەردە سۇلتانعا 12, مەيىرمانعا 8 بولمەلى قىزىل ءۇي سالدىرعان. قاريا قۇلاعان ءۇيدىڭ ورنىن، بولمەلەردى كورىپ: «مىناۋ كوكقاسقا اتىم تۇراتىن بولمە، اناۋ اجەم جاتاتىن بولمە، مىناۋ ءبىزدىڭ وتاۋ ءۇي ەدى» دەپ ساقالىن جۋىپ جىلاپ ەدى. بابا قورىمىنداعى اتاسى بەكتاستىڭ، اجەسى شوجەنىڭ، تۋىسقانى ايگىسىنىڭ احمەتىنىڭ كەسەنەلەرىن ارالاپ كوردى».
ءبىرالى بايدىڭ ۇلكەن بالاسى سۇلتان ورىنبورداعى گيمنازيادا وقىپ، ورىسشا جەتىك سويلەگەن، كوزى اشىق ازامات بولىپ، امانگەلدى باتىردىڭ سەنىمدى سەرىگى اتانعان. وسى بالاسىنىڭ ىقپالىمەن ءبىرالى قازاق بايلارىنىڭ مال- مۇلكىن تاركىلەۋ باستاعاندا، ءوز قولىمەن جيعان- تەرگەنىن كەڭەس وكىمەتىنە وتكىزىپ بەرگەن. الايدا «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» دەيتىن الاساپىران باستالعاندا، قولىندا ەشقانداي داۋلەتى جوق ءبىرالى باي دا 8-9 جاستاعى قىز بالاسىن جەتەكتەپ، اتاقونىسىنان وڭتۇستىككە جان ساۋعالاپ، بەت الادى. ۇزاق جول ءجۇرىپ، ارىپ- اشىپ تۇركىستانعا جەتىپ، سونىڭ بازارىندا قايىر سۇراپ تۇرعان جەرىنەن باياعىدا جولاۋشىلاپ تورعايعا بارعاندا اتى ءولىپ جولدا جاياۋ قالعاندا، جىلقىسىنان ات بەرىپ، قايىرى تيگەن ءبىر ادام تانىپ قالىپ، ونى قىزىمەن بىرگە ۇيىنە اكەلىپ، اۋقاتتاندىرىپ، ون كۇن بويى استى- ۇستىنە ءتۇسىپ، كۇتەدى.
ءبىرالى باي ۋاقىتىمەن اس ءىشىپ، الدەنىپ، ءوز- وزىنە كەلگەسىن ءبىر كۇنى قىزىن سول ۇيگە قالدىرىپ، ءوزى تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە زيارات ەتۋگە شىققاندا، جولدا كەنەتتەن اۋىرىپ، دۇنيەدەن وزادى. سوندا ونى تانىعان جۇرگىنشىلەر ماناعى ادامعا حابار بەرىپ، ول سۇيەگىن ۇيىنە الىپ كەلىپ، اتامىزدىڭ كيىمىن شەشكەندە، بەلىندە التى مەتر اق جىبەك اقىرەتى ءجۇر ەكەن دەيدى. قانشاما قيىندىق پەن ازاپ كورىپ جۇرسە دە اقىرەتىن ويلاعان تەكتى تۇلعانىڭ تازالىعىنا قايران قالاسىز. زامانىندا جاقسىلار مەن جايساڭداردىڭ قاتارىندا ەسىمى اتالىپ، ءماتىباي اقىن «جاياۋعا ات، اشىققانعا ازىق بولعان» دەپ جىرعا قوسقان ءبىرالى بايدىڭ ۇرپاقتارى دا اشتىق پەن تاركىلەۋدىڭ كەسىرىنەن جان- جاققا تارىداي شاشىلدى.
ءبىزدىڭ ەلدىڭ كونەكوز قاريالارى كەزىندە اتاعى دۇركىرەگەن قوستاناي جىلقى زاۋىتىنىڭ اسىل تۇقىمدى تۇلپارلارىن ءبىرالى بايدىڭ جىلقىسىنان تاراعان دەپ ايتادى. اۋەلدە ولاردى «بەكتاس تۇقىمى» دەپ اتاپتى.
شىنىندا، قازىر ءبىرالى باي جىلقىسىنىڭ تۇقىمى قالدى ما ەكەن؟ !
ازامات ەسەنجول
egemen.kz
