ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ وكىلى ا ە س قاۋىپسىزدىگى تۋرالى پىكىر ءبىلدىردى
- دەنيس بوريسوۆيچ، مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن سالۋ مۇمكىندىگىن زەردەلەۋ تۋرالى تاپسىرماسى ا ە س- ءتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كۇمانمەن قارايتىندار اراسىندا رەزونانس تۋعىزدى. بۇل تۋرالى نە ايتا الاسىز؟ ونداي قورقىنىش قانشالىقتى نەگىزدى؟
- ءيا، راسىندا دا، كوبى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىن دامىتۋ كەلەشەگىنە قاۋىپپەن قارايدى. بۇل كوپ جاعدايدا سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىندا جۇرگىزىلگەن سىناقتارعا، اتوم ەنەرگەتيكاسى تاريحىندا ورىن العان كەيبىر اپاتتار مەن كەلەڭسسىزدىكتەرگە، سونداي- اق اتوم ەنەرگەتيكاسى تۋرالى قاۋەسەتتەر مەن جورامالدارعا بايلانىستى.
سالا ماماندارى اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ بۇعان دەيىنگى ساباقتارىن ۇمىتپايدى. ءىرى اپاتتار مەن وقيعالاردىڭ ءبارى الدىڭعى بۋىن رەاكتورلارىندا بولدى. قازىر الەمدە جوبالانعان، سالىنىپ جاتقان جانە جۇمىس ىستەپ تۇرعان زاماناۋي ستانسيالار «3+» بۋىنىنا جاتادى. ولاردىڭ قۇرامىندا بەلسەندى جانە ءپاسسيۆتى قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرى بار. ولار كەز كەلگەن جاعدايدا رەاكتوردى ادامنىڭ قاتىسۋىنسىز دا قاۋىپسىز كۇيگە كەلتىرۋگە قابىلەتتى. ولاردى سالعان كەزدە الدىڭعى بۋىن ستانسيالارىندا بولعان اقاۋلار مەن اپاتتار ەسكەرىلدى.
بۇل رەاكتورلاردا كوپتەگەن قورعانىس قاباتتارى بار. وسىلايشا، اۆاريا كەزىندە راديواكتيۆتى زاتتاردىڭ ا ە س الاڭىنان سىرتقا شىعۋى مۇمكىن ەمەس. وسىعان بايلانىستى، قازىرگى ا ە س- تەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە بايلانىستى قاۋىپتەردىڭ وبەكتيۆتى نەگىزى جوق دەپ ەسەپتەيمىن.
- قازاقستاندا ا ە س سالىنۋى مۇمكىن ورىن رەتىندە ءار كەزدە ءار ءتۇرلى مەكەن اتالعانى بەلگىلى. بۇل جولى قانداي ايماقتار قاراستىرىلىپ وتىر جانە تاڭداۋ نەگە سول جەرگە ءتۇستى؟
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا اتوم ەنەرگەتيكا ستانسياسىن سالۋ ماسەلەسى وتكەن عاسىردىڭ 90- جىلدارىنان باستاپ قاراستىرىلىپ كەلەدى. كوپتەگەن تەحنيكالىق- ەكونوميكالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. قۇرىلىستىڭ الاڭى رەتىندە بىرنەشە جەر قاراستىرىلدى. سوڭعى زەرتتەۋلەر ا ە س سالۋعا قولايلى ەكى اۋماقتى العا شىعارىپ وتىر. ولار - شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كۋرچاتوۆ قالاسى مەن الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىناداعى بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك- باتىس جاعالاۋىندا تۇرعان ۇلكەن كەنتى.
بۇل ورىنداردىڭ الەۋەتىن پىسىقتاۋ كەزىندە سەيسميكالىق تۇراقتىلىق، ماڭايىندا قاۋىپتى ونەركاسىپ وبەكتىلەرى مەن اۋە تراسساسىنىڭ بار- جوعى، گەنەراتوردى سۋىتا الاتىنداي سۋ قويماسىنىڭ بولۋى؛ بولجالدى قۋات تاپشىلىعى، ينفراقۇرىلىم جەلىلەرىن ءبولۋ جانە رەزەرۆتەۋ مۇمكىندىگى، ءىرى گاباريتتى جۇكتەردى جەتكىزۋ مۇمكىندىگى، اۋداندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان ينفراقۇرىلىمنىڭ، ونىڭ ىشىندە ا ە س قۇرىلىسىن سۇيەمەلدەۋ ءۇشىن قاجەتتى عىلىمي- تەحنيكالىق ينفراقۇرىلىمنىڭ جانە تاعى باسقالاردىڭ بولۋى ەسكەرىلدى.
- ا ە س- ءتىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى ءسوز بولعاندا چەرنوبىل اپاتى ەسكە تۇسەدى. قازىرگى اتوم ەلەكتر ستانسيالارى ⅩⅩ عاسىردىڭ 70- جىلدارىندا سالىنعانداردان نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟
- جوعارىدا ايتقانىمداي، سول جىلدارى جوبالانعان جانە سالىنعان ستانسيالار قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان قازىرگى ستانسيالاردان ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەدى. چەرنوبىلدا جوعارى قۋاتتى رەاكتور تيپىندەگى رەاكتور جۇمىس ىستەدى. نەگىزى بۇل تيپتەگى جوبادان ماماندار باياعىدا- اق باس تارتقان. قازىرگى ستانسيالاردا، سونىڭ ىشىندە تابيعي فيزيكالىق زاڭداردىڭ اسەرىنەن جۇمىس ىستەيتىن جانە ەلەكترمەن جابدىقتاۋدى قاجەت ەتپەيتىن پاسسيۆتى قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرى بار.
ەسىڭىزدە بولسا، جاپونياداعى اپات وسى رەاكتوردى سالقىنداتۋعا قاجەت ەلەكتردىڭ بولماۋىنان تۋىنداعان ەدى. وسىنداي سەبەپتەردىڭ ءبارى قازىرگى رەاكتورلاردا ەسكەرىلگەن. ءتىپتى اپات بولعان جاعدايدا دا راديواكتيۆتى زاتتاردىڭ شىعۋىنان قورعاۋ دا ويلاستىرىلعان.
- ا ە س سالىنعان كۇننىڭ وزىندە پايدالانىلعان وتىننىڭ رادياتسيالىق قالدىعى قالاي زالالسىزداندىرىلادى؟
- پايدالانىلعان يادرولىق وتىن، شىن مانىندە، ۇلكەن پروبلەما ەمەس. ونى وڭدەۋدىڭ كوپتەگەن جولدارى بار. قاۋىپسىز ساقتاۋعا نەمەسە كومۋگە، وڭدەۋگە بولادى. قازاقستاننىڭ اقتاۋ قالاسىنداعى ب ن-350 رەاكتورىنىڭ قولدانىلعان يادرولىق وتىنىمەن جۇمىس ىستەۋ تاجىريبەسى بار. ول ءۇشىن قاجەتتى ينفراقۇرىلىم مەن بىلىكتى ماماندار بار. جالپى، الەمدەگى عىلىمي قاۋىمداستىق قولدانىلعان يادرولىق وتىننىڭ ءوزىن بولاشاقتا اتوم ەنەرگەتيكاسىنا قاجەت قۇندى ەنەرگەتيكالىق رەسۋرس رەتىندە قاراستىرىپ جاتىر.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اۆتور: ەسىمجان ناقتىباي
