بۇگىن ۇلت رەفورماتورى - احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعان كۇنى
1917 -جىلعى ساناقتان كەيىن «ءالحامدۋليللا، 6 ميلليون قازاقپىز» دەپ سۇيىنشىلەيتىن الاشتىڭ ادال پەرزەنتى، الىپپەنىڭ اتاسى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعانىنا بۇگىن 149 جىل تولدى. ۇلت رەفورماتورى دەگەن ات احاڭا عانا جاراساتىنداي. بۇل سيپاتتى ونىڭ ارداقتى ەسىمىنە ەش قىمسىنۋسىز، ەش قومسىنۋسىز، ەش پافوسسىز، ەش جاساندىلىقسىز قوسىپ ايتۋعا بولادى.
ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا تاريح ساحناسىنا احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن ءاليحان بوكەيحان سياقتى پاسسيونارلار شىقپاعاندا بۇگىنگى كەزەڭگە قانداي كەيىپتە جەتەتىنىمىزدى ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن... احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاق ءتىلىن ۇلتسىزداندىرۋدىڭ سۇراپىل داۋىلىنا ەرتە باستان دايىنداپ، ارتىندا وشپەس ءىز قالدىرعانى ءۇشىن ءار قازاقتىڭ كوڭىلىندە اياۋلى ەسىم بولىپ ساقتالعان.
ونىڭ 1910 -جىلدان باستاپ دايىنداعان ءالىپبيى بۇگىنگە دەيىن قىتاي قازاقتارىنىڭ ۇلتتىق گرافيكاسىنا نەگىز بولىپ وتىر. اراب گرافيكاسىنىڭ نەگىزىندە تۇزگەن سول ءالىپبي ىبىراي التىنسارين كەزەڭىنەن قالعان «ميسسيونەرلىك الىپبيدەگى» قازاق اۋەزىنە جات ارىپتەردى شىعارىپ، بۇكىل گرافيكانى ۇندەستىك زاڭىنا باعىندىرعانى تاريحتان بەلگىلى.
ونىڭ كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان «وقۋ قۇرالى» مەن «ءتىل قۇرالىن» ءتىلتانۋشىلار، ال «ادەبيەت تانىتقىشىن» ادەبيەتشىلەر ءالى كۇنگە دەيىن تەمىرقازىق ەتىپ كەلەدى دەسەك، ارتىق ايتپاسپىز. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەسىمىنە تۇڭعىش دەگەن تىركەستى جالعاي وتىرىپ، ۇلت ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەگىن تىزسەك، ەكى قولدىڭ ساۋساعى جەتپەس.
ءتول الىپپەنىڭ تۇڭعىش اۆتورى، تۇڭعىش تەرمينولوگ، تۇڭعىش فونەتيك، تۇڭعىش لەكسيكولوگ، تۇڭعىش ادەبيەتتانۋشى، تۇڭعىش پۋبليتسيست دەپ كەتە بەرەدى. ول ويلاپ تاپقان تەرميندەر ارادا عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە، جاڭا مازمۇنعا يە بولىپ، قازاق ءتىلىن شۇبارلانۋدان ساقتاپ كەلەدى. تەك سونى پايداعا جاراتىپ، ۇتىمدى قولدانۋعا تالعامىمىز بەن ىجداھاتىمىز جەتپەي جاتادى. «گازەت - حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى».
وسى ءبىر ءسوزى ونىڭ قازاق جۋرناليستيكاسىنا قالدىرعان وسيەتى ىسپەتتى. ول رەداكتورلىق ەتكەن 4 جىلدا «قازاق» گازەتى قازاق دالاسىنا وركەنيەتتىڭ ساۋلەسىن شاشقان شامشىراق بولدى. وزىنەن شيرەك عاسىر بۇرىن تۋىپ، ءبىر داۋىردە جاساعان اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ تاريحي ولشەمدەگى الەۋەتىن ءدال باعالاپ، «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن ماقالا جازعان دا وسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى بولاتىن. ۇلت رەفورماتورىنىڭ اعارتۋ ىسىندەگى داڭقتى جولى 1882 -جىلى اۋىل مەكتەبىنەن باستالعان ەدى. 1890 -جىلى تورعايداعى ەكى كلاستىق ورىس- قازاق ۋچيليشەسىن، 1895 -جىلى ورىنبورداعى مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەن.
1895-1909 -جىلداردا اقتوبە، قوستاناي، قارقارالى ۋەزدەرىندە مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارىپ، 1909 -جىلى ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن سەمەي تۇرمەسىنە جابىلىپ، جەر اۋدارىلادى. 1913 -جىلى ورىنبوردا «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرىپ، 1917 -جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ونىڭ رەداكتورى بولدى. 1918-19 -جىلدارى الاش وردا قاتارىندا ءاليحان بوكەيحانمەن تىزە قوسىپ، قازاقتى وركەنيەت كوشىنە سۇيرەدى.
1919 -جىلى قازاق ولكەسىن باسقاراتىن اسكەري- رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەلىگىنە تاعايىندالىپ، 1922-25 -جىلدارى قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنداعى عىلىمي- ادەبي كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى، حالىق اعارتۋ كوميسسارى، بۇكىلرەسەيلىك و ا ك- نىڭ، ق ر و ا ك-نىڭ مۇشەسى رەتىندە قىزمەت ىستەدى.
1925-29 -جىلدارى قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا (تاشكەنت) جانە قاز پ ي- دە وقىتۋشى بولدى. 1929 -جىلدىڭ ماۋسىمىندا قاماۋعا الىنىپ، ارحانگەلسك وبلىسىنا جەر اۋدارىلدى. 1934 -جىلى ماكسيم گوركيدىڭ زايىبى ەكاتەرينا پەشكوۆانىڭ قولداۋحاتىمەن بوساتىلىپ، تومسكىدە ايداۋدا جۇرگەن جۇبايى بادريسافامەن بىرگە الماتىعا قايتا ورالادى.
1937 -جىلى تامىز ايىندا قايتا قاماۋعا الىنىپ، 8-جەلتوقساندا «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن اتىلدى. ونىڭ ارداقتى ەسىمى تەك 1988 -جىلى عانا اقتالدى. اباي، ىبىراي، شوقان سياقتى تۇلعالاردان قالعان پاسسيونارلىق جولدى جالعاعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كوزىندەي ءبىر عيمارات رەسەي فەدەراتسياسىنا قاراستى ورىنبور قالاسىنىڭ چيچەرين كوشەسىندە تۇر.
بىلتىر جازدا سول عيمارات ساۋداعا قويىلدى دەگەن اقپارات تاراپ، كەيىن ءماجىلىس دەپۋتاتى ماقپال مىسا بىرنەشە قۇزىرلى ورگانعا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان بولاتىن. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن «وتانداستار قورى» كوممەرتسيالىق ەمەس اكسيونەرلىك قوعامى تاراتقان مالىمەتكە سۇيەنسەك، بۇل عيمارات قازىر رەسەيلىك ازاماتتىڭ يەلەگىندە. استراحانداعى قازاقستان كونسۋلدىعى مەن ورىنبورداعى «بايتەرەك» قايىرىمدىلىق قورى سول عيماراتتى ساتىپ الىپ، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مۇراجايى ەتۋگە كۇش سالۋدا. بۇل ءىس 2022 -جىلعا دەيىن شەشىمىن تاپسا، احاڭنىڭ 150 جىلدىعىنا تاپتىرماس سىي بولار ەدى.
اۆتور: ەسىمجان ناقتىباي
