ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن ەكى سۋرەت
دەسەك تە، قىزىل يمپەريانىڭ قان سۇمەكتەگەن قىلىشىنان قايمىقپاي، الاش مۇراتى جولىندا عازيز جانىن پيدا ەتكەن ۇلت زيالىسى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ورنى الابوتەن.
جۋىردا ارداقتى الاش سەركەسىنىڭ بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان جاڭا ەكى سۋرەتى تابىلىپ، ءتول مەيرامىمىز - ناۋرىز تويى قارساڭىندا قۋانىشىمىزدىڭ ۇستىنە قۋانىش قوسىلدى. ونىڭ ار جاعىندا ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ وتىز جىلدىعىمەن تۇسپا- تۇس كەلگەن بۇل ءسۇيىنشى حاباردى ءبىز شىنىمەن جاقسى ىرىمعا بالادىق. بودان ەلىمدى بوستان ەتەم، ەڭسەسىن تىكتەپ، ەگەمەندىك اپەرەم دەپ سانالى عۇمىرىن سارپ ەتكەن الاش ارىستارىنىڭ بۇل تاۋەلسىزدىك جولىنا توككەن تەرىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. اقجولتاي حاباردى بەلگىلى تاريحشى عالىم، ءاليحانتانۋشى سۇلتان- حان ءجۇسىپ جەتكىزدى. تاريحشى ءوزىنىڭ جەكە پاراقشاسىندا جازىپ، جاريالاعانداي العاشقى سۋرەتتى ىزدەنىمپاز جۋرناليست، ارىپتەسىمىز سەرىكبول حاسان تاپسا، ەكىنشى تاريحي قۇندى فوتوقۇجاتتى جاس تاريحشى عالىم رامازان ءابىلدوس ۇلى تاريحي اينالىمعا قوسىپ وتىر. جالپى، سەرىكبول حاساننىڭ ءاليحانتانۋعا قوسىپ وتىرعان بۇل جالعىز ەڭبەگى ەمەس. بۇعان دەيىن ارىپتەسىمىز 2016 -جىلى ءاليحاننىڭ ريەۆوليۋتسياعا دەيىنگى جىلدارى پەتەربوردا ءومىر سۇرگەن فوتوگراف كارل بۋللا (1853-1929) تۇسىرگەن ءا. بوكەيحاننىڭ جاڭا فوتوسۋرەتتەرىن جاريالاپ، ەلدەن ءسۇيىنشى سۇراعان بولاتىن. كەيىنگى سۋرەتتى ول رەسەي مۋزەي قورىنىڭ مەملەكەتتىك كاتالوگى سايتىنان تاۋىپتى.
قۇندى قۇجاتتىڭ تولىق سيپاتتاماسىن س. ءجۇسىپ ءوزىنىڭ پاراقشاسىندا كەڭەيتىپ جازدى. «فوتوقۇجاتتا ومبى قالاسىندا شىعا باستاعان ەڭ العاشقى بەيرەسمي تاۋەلسىز «ستەپنوي كراي» گازەتىنىڭ ۇجىمى بەينەلەنىپتى: ءۇشىنشى قاتاردا، سولدان وڭعا قاراي ءتورتىنشى تۇرعان جاس ءاليحاننىڭ بەينەسى كوزگە وتتاي باسىلادى. ەگەر ءاليحاننىڭ «ستەپنوي كراي» گازەتىندە پەتەربور وقۋى مەن «توبىل ەكسپەديتسياسىنان» كەيىن ومبىعا ورالعان 1895 -جىلدان 1897 -جىلعا دەيىن قىزمەت ىستەگەنىن ەسكەرسەك، بۇل فوتوسۋرەت 1895-1897 -جىلدارى تۇسىرىلگەن بولسا كەرەك. ءاليحان ول كەزدە 29-31 جاستا بولاتىن»، دەيدى ءاليحانتانۋشى عالىم.
ال ەندى ەكىنشى فوتوسۋرەتتىڭ تاريحىنا كەلەر بولساق س پ ب- دەگى رەسەيدىڭ ساياسي تاريحى مەملەكەتتىك مۇراجايىنان تابىلعان جاڭا جادىگەردى رامازان ءابىلدوس ۇلى (پروفەسسور تالاس وماربەكتىڭ شاكىرتى) سۇلتان- حان جۇسىپكە حابارلاسىپ، بىلتىر عالامتور جەلىسىندە گوسكاتالوگتان امانگەلدى يمان ۇلى تۋرالى تىڭ مالىمەت قاراستىرىپ ءجۇرىپ، ءا. بوكەيحاننىڭ ءبىر سۋرەتىن كەزىكتىرگەنىن، ونىڭ سكان- كوشىرمەسىن س پ ب م ۋ- دا وقيتىن دوسى ارقىلى الدىرعانىن، ءبىراق ول سۋرەتتىڭ بۇرىن- سوڭدى جاريالانعان- جاريالانباعانىنان بەيحابار ەكەنىن ايتقان.
«ەڭ قىزىعى، جاس ىزدەنۋشى ماعان ناۋرىزدىڭ 22 سىنەن 23 ىنە قاراعان تۇنگى ساعات ءبىر جارىمدا حابارلاستى. فوتودا 1906 -جىلدىڭ ءساۋىرى مەن شىلدەسى ارالىعىندا جۇمىس ىستەگەن I مەملەكەتتىك دۋما قۇرامىنداعى كونستيتۋتسيالىق- دەموكراتيالىق حالىق بوستاندىعى پارتياسى (قىسقاشا كادەت، حالىق بوستاندىعى نەمەسە كا- دە پارتياسى) فراكتسياسىنىڭ 20 مۇشەسى بەينەلەنىپتى. الاش كوشباسشىسى ءا. بوكەيحان - ەكىنشى قاتاردا وڭنان سولعان قاراي ەكىنشى تۇر.
فوتو مەن الاش كوشباسشىسىنىڭ ءى مەمدۋما ماجىلىسىنە قاتىسۋ ءۇشىن س پ ب- عا بارعان ساتىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىنە ەش كۇمان جوق. س پ ب- عا تابان تىرەگەن 1906 -جىلدىڭ 8 -شىلدەسى كۇنى ءا. بوكەيحاننىڭ رەسەي استاناسىنداعى بۋللا اتەلەسىندە تۇسكەن ايگىلى فوتوسى سونىڭ بۇلتارتپاس دالەلى. ەكى سۋرەت ءبىر كۇندە بولماسا دا، ءبىر- ەكى كۇننىڭ ىشىندە تۇسىرىلگەنى ايداي انىق.
دەسە دە سوڭعى فوتودان بىرنەشە ماڭىزدى ساۋال تۋادى. ءبىرىنشى، كادەت فراكتسياسىنىڭ توبى بۇل فوتوعا مەمدۋما ورنالاسقان تاۆريا سارايىندا ءتۇستى مە الدە پارتيانىڭ ءوز كەڭسەسىندە مە؟
وندا ساۋالدىڭ سىرى: ءا. بوكەيحان ومبىدان س پ ب- عا 1906 -جىلدىڭ 8 -شىلدەسىندە كەلىپ جەتكەن بولسا، رەسەي پاتشاسى II نيكولاي I مەمدۋمانى تاراتۋ تۋرالى جارلىققا سول كۇنى- اق ءتۇن ورتاسىنا قاراي قول قويعان بولاتىن. دۋما مۇشەلەرى ءى شاقىرىمنىڭ كۇشتەپ تاراتىلعانىن 9 -شىلدە كۇنى تاڭەرتەڭ تاۆريا سارايىنىڭ ەسىكتەرىنە جاپسىرىلعان حابارلاندىرۋدان عانا وقىپ ءبىلدى. ال تاۆريا سارايىنىڭ ەسىگىن سۋىق قارۋلانعان، ءتىپتى زەڭبىرەگى بار كۇزەت بوگەپ، دۋما مۇشەلەرىن ىشكە كىرگىزبەي تۇردى.
وعان قوسا الاش كوشباسشىسىنىڭ س پ ب- عا 8 -شىلدەدە تۇسكە دەيىن نە تۇستەن كەيىن تابان تىرەگەنى دە ءالى بەيمالىم. ەگەر 8 -شىلدەنىڭ تاڭىندا جەتكەن بولسا، ول بۋللا فوتواتەلەسىندە سۋرەتكە دە ءتۇسىپ، تاۆريا سارايىندا پارتيالاستارىنىڭ دۋماداعى فراكسياسى مۇشەلەرىمەن جۇزدەسىپ، ەكىنشى رەت سۋرەتكە ءتۇسىپ ۇلگەرگەنى دە انىق ەدى.
ايتسە دە كەلەسى سۇراق - ەكىنشى فوتو دۋما قۋىلماي تۇرىپ ءتۇسىرىلدى مە الدە ودان كەيىن بە؟ كەيىن بولسا، وندا فوتو كادەت پارتياسىنىڭ تاۆريا سارايىنىڭ ىرگەسىندە ورنالاسقان كەڭسەسىندە تۇسىرىلگەن بولىپ شىعادى»، دەيدى سۇلتان- حان ءجۇسىپ.
بيىل 5-ناۋرىزدا ۇلت كوسەمى، كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 155 جىل تولدى. ءوز مەرەيتويى قارساڭىندا كوركەم بەينەسى كوپشىلىككە جول تارتىپ جاتقان كوشباسشى تۇلعانى ءبىز ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋىمىز كەرەك. بۇعان دەيىن قاراعاندىداعى وكتيابر اۋدانىنا ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمىن بەرۋ تۋرالى قوعامدىق تىڭداۋ ءوتىپ، ۇسىنىس ءبىراۋىزدان ماقۇلدانىپ، الاش ارداقتىسىنا اۋدان اتى بەرىلگەن بولاتىن. بۇگىنگى جاقسى جاڭالىق تا وسىناۋ يگى ىستەردىڭ ءىزىن الا جەتكەن قۋانىشتى حابار.
قازاق ءۇشىن قىزمەت قىلماي قويمايمىن دەگەن حان بالاسىنىڭ ەلى ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى كەلەشەككە تەمىرقازىق.
ۇلت تاريحىنداعى ءاليحان بوكەيحان ەسىمى ءبىزدىڭ ازات سانامىزعا التىن ارىپتەرمەن جازىلادى.
ءبىز، ءاليحان ارۋاعىنىڭ الدىندا ماڭگىلىك قارىزدار بولۋىمىز كەرەك.
www.egemen.kz
