التاي ايماعىنىڭ دۋتىڭى ءشارپحان كوگەدايەۆتىڭ قورعاۋشىسى ساپار مولدا تىڭشى بولعان
1929-1930 -جىلدارى سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسى نەگىزىندە اشىلعان پەدتەحنيكۋمدا ءبىلىم الىپ، وقۋ جىلىنىڭ اياعىندا كۋرستاسى، بەسقاراعايلىق ازامات قايىرباي تىلەۋبەردينمەن بىرگە قوبدا بەتىندەگى موڭعوليا قازاقتارىن اعارتۋ ءۇشىن ارنايى جولدامامەن كەلەدى. 1930 -جىلدان 1934 -جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن وسى ولكەدە مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتادى.
ولكە قازاقتارى تاريحىندا تۇڭعىش «الىپپە» وقۋلىعىن قۇراستىرىپ جازىپ شىعادى. 1935 -جىلى ونى كەڭەس ۇكىمەتى موڭعوليا ارقىلى شىڭجاڭ ولكەسىنە تىڭشىلىققا جىبەرەدى. ول جاقتا 13 جىل قۇپيا تاپسىرما ورىنداپ، 1948 -جىلى قوبدا بەتىنە قايتا ورالادى. كەلگەن بەتتە اتۋ جازاسىنا ۇكىم ەتىلىپ، ءتاڭىردىڭ قالاۋىمەن ودان امان قالادى. وتەۋىنە 10 جىل تۇرمەدە وتىرىپ شىققان. قالعان عۇمىرىن باي- ولكە ايماعىنىڭ ورتالىعى ولگەي قالاسىندا تىنىش وتكىزىپ، 1975 -جىلى 65 جاسىندا باقيلىق بولعان مارقۇمعا توپىراق قوبدا بەتىنەن بۇيىردى. جارىقتىقتى اللا قامقورىنا العاي!!!
بەردىقوجا توقتارقوجا ۇلىنىڭ باسىنان وتكەن ءومىر تاريحىن رەت- رەتىمەن بايانداپ كورەيىك.. .
سۋرەتتە: بەردىقوجا جولتايەۆ پەن جۇبايى قانيپا مۇقاش قىزى. 1963 -جىل، ولگەي قالاسى.
قوبدا بەتىنە تابان تىرەگەن تۇس
بەردىقوجانىڭ بالالىق شاعى جايلى ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز جوققا ءتان. تەك بايولكەلىك جۋرناليست بوداۋحان توقان ۇلى ب. جولتايەۆ تۋرالى جازىپ، شىعىس قازاقستان وبلىستىق «ديدار» گازەتىندە 2009 -جىلى 29 - ءساۋىر كۇنى جاريالاعان «تاعدىردىڭ جەلى ايداعان تارلان اعا» اتتى كولەمدى ماقالاسىندا: «بەردىقوجانىڭ بالالىق شاعى وسكەمەن قالاسى ماڭىنداعى ارعاناتى مەن ايىرتاۋ اراسىندا قوي مەن قوزى سوڭىندا وتكەن»، - دەگەن ءبىراۋىز دەرەك بار.
1930 -جىلى سەمەيدەگى مۇعالىمدەر تەحنيكۋمىنىڭ سوڭعى باسپالداعىن بىتىرەتىن تۇستا كۋرستاس دوسى قايىرباي تىلەۋبەردينمەن بىرگە موڭعولياعا، قوبدا بەتىنە كەلەدى.
بۇل ەكى ازاماتتى موڭعول قازاعىن وقىتسىن، جاس بۋىنعا جاڭا ءداۋىر ءىلىمىن ۇيرەتسىن دەپ سوناۋ يتارقاسى سەمەيدەن جەتەلەپ الىپ كەلگەن ادام - ءشارىپ وتەپوۆ. شاكەڭ بۇل كەزدە ك ج ي (كوممۋنيستىك جاستار ينتەرناتسيونالى) جولداماسىمەن قوبدا بەتىندە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن.
وسى وقيعا جايلى ءشارىپ عايسا ۇلى 1981 -جىلى الماتى قالاسىندا جارىق كورگەن «جالىنداعان جاستىعىم - كومسومولىم» اتتى عۇمىرنامالىق ەستەلىك كىتابىندا: «1930 -جىلى مەن ك س س ر- گە دەمالىسقا كەلىپ، قازاقستاننان ەكى مۇعالىمدى موڭعولياعا الىپ باردىم. ولار - بەردىقوجا جولتايەۆ پەن قايىرباي تىلەۋبەردين ەدى. بەردىقوجا وسكەمەننىڭ احمەر اۋىلىنىڭ، قايىرباي سەمەيدىڭ بەسقاراعاي اۋىلىنىڭ ازاماتى ەدى»، دەپ جازىپتى.
وسىلايشا، زاتى قازاق دەگەنى بولماسا، جات جەرگە تابانى تيگەن قوس ازامات ەل ارالاپ، تەڭىزدەن مارجان سۇزگەندەي مەكتەپكە وقۋشىلار جينايدى. ونىڭ ۇستىنە ءدىني جاھيلدىككە شىرمالعان قاۋىم جاڭا زامان وقۋىن جاتىرقايدى- اي كەلىپ. ايتاتىن ۋاجدەرى: «بالامىز كاپىر بولىپ كەتەدى».
قالامگەر بوداۋحان توقان ۇلى ءوزىنىڭ جوعارىداعى ماقالاسىندا: «قازاقستاننان كەلگەن ەكى ۇستاز اي بويى اۋىل ارالاپ، ۇگىت ايتىپ، جيىرما شاقتى بالا جيناپ، كىشكەنتاي بالشىق تامدا العاشقى ساباقتى باستادى. كىتاپ- قۇرال اتىمەن جوق. ەڭ باستىسى، بالالاردىڭ وقۋعا دەگەن ىنتا- جىگەرى قىزىقتىردى، ءوز ىسىنە دەگەن سەنىمدىلىك تۋعىزدى. كەشىكپەي بەردىقوجا ۇستازدى اقبالشىق اۋىلىنان 150 شاقىرىمداي الىس وڭتۇستىكتەگى شىبارايعىر قوشۋىنىندا ۇمبەت دەگەن تۇلعانىڭ باستاماسىمەن اشىلعان جاڭا مەكتەپكە مۇعالىمدىككە شاقىردى. اقبالشىقتاعى مەكتەپتە قايىرباي عانا قالدى»، دەپ جازىپتى.
....
ۇلان- باتىردا باستىرعان العاشقى وقۋلىق
شۇعىل شاقىرعان حابار قولىنا تيگەن ۇستاز: «قوبدا بەتىندە 4 جىل عۇمىرىم ءوتىپ، شارتتى مەرزىم اياقتالدى، ەندى ەلىمە قايتاراتىن شىعار»، دەگەن ۇمىتپەن استانانى بەتكە الىپ اتتانادى.
ەل استاناسى ۇلان- باتىرعا كەلگەن سوڭ بەردىقوجا ۇستاز اعارتۋ ءمينيسترى گونجون دەگەن اداممەن جولىعىپ، وعان: «قالاداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن تەحنيكۋم جانىنان قازاقشا وقىتاتىن كادر دايىنداۋ قاجەت»، دەگەن ۇسىنىس ايتادى. ونىسى دەرەۋ قابىلدانىپ، تەحنيكۋم جانىنان قازاقشا وقىتاتىن ءبولىم اشىلىپ، 10 ستۋدەنت قابىلدانادى. جولتايەۆ وسى بالالارعا ءوزى ساباق بەرۋمەن قاتار، كۇنى- ءتۇنى وتىرىپ، توتە جازۋمەن قازاقشا ساۋات اشاتىن «الىپپە» وقۋلىعىن، تابيعاتتانۋ جانە گەوگرافيا پاندەرىن وقىتۋعا ارنالعان كىتاپتى قورعاسىنعا قۇيدىرادى. جولتايەۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «بۇل ىسكە موڭعول اعارتۋشىلارى يشدورج مەن ەردەمبيلەگ دەگەن ادامدار كوپ كومەك كورسەتتى»، دەپ اتاپ وتكەن ەكەن. وسى كىتاپتاردىڭ قورعاسىنعا قۇيمالانعان ءاربىر بەتىن باسپاحاناعا اپارىپ، جانكەشتى ەڭبەكتەنۋدىڭ ارقاسىندا 300 دانا كىتاپ شىعارعان. كىتاپتىڭ مۇقاباسىنا موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنىڭ كارتاسىن شاپتايدى.
بۇل وقۋلىق قوبدا بەتى قازاقتارىنىڭ اعارتۋشىلىق تاريحىندا جاڭا زامان اعىمىنا ساي جارىق كورگەن تۇڭعىش قۇندى قۇرال ەكەنى انىق.
بەردىقوجا - ساپار مولدا
وسىلاي استاناعا ايالداعان از عانا ۋاقىت ىشىندە بەردىقوجا جولتايەۆ قالاعا قولجازبا كۇيىندە دايىنداپ اكەلگەن وقۋلىعىن باسپاحاناعا وتكىزىپ ەندى ءۇھ دەي بەرگەندە موڭعوليا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن شاقىرۋ تۇسەدى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، بەكەڭە: «ءسىز ستالين جولداستىڭ نۇسقاۋى بويىنشا شىڭجاڭعا تىڭشىلىققا باراسىز. موڭعول، قازاق، ورىس ءتىلىن بىلەتىن جانە كونە ۇيعىرشا، جاڭا جاديتشە، ءارى كيريلل ارىپتەرىن تانيتىن قابىلەتىڭىز بار. ايتقانعا كونەسىز. باسقا جول جوق»، دەگەندى ايتادى ۇكىمەت ادامدارى.
ءسويتىپ، قوبدا بەتىنىڭ قازاعىن بىلىممەن اعارتۋعا كەلگەن ۇستاز ەندى بىردەن قۇپيا اگەنتكە اينالىپ شىعا كەلدى. ۇلان- باتىر قالاسىندا ارنايى دايىندىقتان ءوتتى. رەسەيدەن ارنايى كەلگەن ورىس پولكوۆنيك حالىقارالىق ساياسات جايلى لەكسيا وقىپ، شىڭجاڭداعى احۋالمەن ەگجەي- تەگجەيلى تانىستىرادى. ونىمەن قويماي، قالانىڭ شىعىس جاق شەتىندەگى «امعالىن» مۇسىلمان مەشىتىندەگى ۇيعىر مولدادان جۇيەلى ساباق الدى. اتا- اناسى ازان شاقىرىپ قويعان «بەردىقوجا» اتى ءوشىرىلىپ، جاڭادان «ساپار مولدا» دەگەن ەسىمگە يە بولادى.
ساياسي ءھام ءدىني ساۋاتى تۇرعىسىندا ارنايى دايىندىقتان وتكەن ساپار مولدا 1935 -جىلدىڭ قىسىندا اككى بارلاۋشى قامقاشتىڭ باستاۋىمەن شەكاراداعى قۇپيا وتكەل شاتىرتاستان اسىپ، شىڭجاڭ توپىراعىنا اياق باسادى.
بارلاۋشى ساپار مولداعا قانداي تاپسىرما جۇكتەلدى، ول جايلى ءبىزدىڭ بىلەرىمىز از. دەي تۇرعانمەن وسى جىلدارى شىڭجاڭ بيلىگىنە قول جەتكىزگەن شىڭ شىساي كەڭەس وداعىمەن دوستىق قاتىناس ورناتىپ: «ولسەم ءبىر شۇڭقىردا، تىرىلسەم ءبىر توبەدە بولام»، دەپ انت- سۋ ىشكەندىكتەن، ستالين وعان كومەكتەسۋ ءۇشىن مامان كادرلار جىبەرىپ، ءتىپتى ولكەگە اسكەري قۇرام كىرگىزگەنى بەلگىلى. ءدال وسى ءىستىڭ ءبىر قىرى - ولكەدەگى كەيبىر ىستەردى باقىلاۋ ءۇشىن كەڭەستىك كادرلاردان تىس موڭعوليا ارقىلى ەلەۋسىز تىڭشىلار جىبەرىلىپ، قوسىمشا باقىلاۋ شارالارى جۇرگىزىلگەن سىڭايلى.
وسىنىڭ ىشىندە ساپار مولداعا جۇكتەلگەن مىندەت - التاي ايماعىنىڭ ورتالىعى سارىسۇمبە قالاسىنا بارىپ، ول جەردەگى باستى تۇلعا ءشارىپحان كوگەدايەۆتىڭ ءىس- ارەكەتىن باقىلاۋ بولعان ءتارىزدى. ويتكەنى التاي ايماعى دۋتىڭى (باسشىسى) كوگەدايەۆتىڭ قورعاۋشىسى رەتىندە ساپار مولدا دەگەن ادامنىڭ بىرنەشە جىل قىزمەت اتقارعانى جايلى دەرەك بار.
قىزىق بولعاندا، سەمەيدە بىرگە وقىپ، قوبدا بەتىنە بىرگە كەلگەن بەسقاراعايلىق دوسى، اقبالشىق مەكتەبىندە مۇعالىمدىك مىندەتىن اتقارىپ جۇرگەن قايىرباي تىلەۋبەردين دە جولتايەۆ سياقتى ارنايى تاپسىرمامەن قۇمىل ايماعىنداعى ۇيعىر- دۇڭگەن كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى قوجانيازدىڭ قاسىنان تابىلادى. بۇل ادام دا ەسىم- سويىن وزگەرتىپ، «قاسىم اپەندى» دەگەن اتپەن كوتەرىلىسشىلەرگە كەڭەسشى بولعان. 1943 -جىلى شىڭ شىساي كەڭەس ەلىنەن بەتىن تەرىس بۇرعان تۇستا تىلەۋبەرديننىڭ قايتار ەسىگى جابىلىپ، اقىرى 1944 -جىلى قۇلجادا دۇنيەدەن وتكەن.
بىزگە بەلگىلى ءبىر دەرەك: 1937 -جىلى ءۇرىمجى قالاسىندا وتكەن «قازاق- قىرعىز مادەني- اعارتۋ ۇيىمىنىڭ» كەزەكتى جينالىسىنا ساپار مولدا التاي ايماعىنان، قاسىم اپەندى قۇمىلدان وكىل رەتىندە قاتىسىپ، كوپشىلىكپەن بىرگە فوتوعا تۇسكەنى ساقتالعان.
وسىلايشا، التاي ايماعىندا قۇپيا قىزمەت اتقارعان ساپار مولدا جەرگىلىكتى جەردىڭ ادامى قانيپا مۇقاش قىزىمەن شاڭىراق كوتەرەدى. كەشىكپەي ۇرپاق سۇيەدى. ءبىر قىزىعى، قايىن جۇرتى دا، سۇيىكتى جارى قانيپانىڭ ءوزى دە ساپار مولدانىڭ تىڭشى ەكەنىنەن بەيحابار بولعان.
دەسە دە شىڭجاڭداعى جاعدايدى اڭداعان ساپار مولدا ءبىر كۇنى قايىن جۇرتىنىڭ دا اڭىسىن بايقاپ: «سىزدەرگە مىنا جەر ءتۇبى ەل بولمايتىن ءتۇرى بار، سىرتقى موڭعولياعا كوشىڭىزدەر»، دەيدى. توسىن ۇسىنىسقا تاڭىرقاعان اعايىندارى: «ەكى ەل اراسىندا شەكارا بار، ودان قالاي وتەمىز؟» دەيدى. «قورىقپاڭىزدار، مەن تۇرعاندا شەكارا بۇيىم ەمەس»، دەپ سەنىمدى تۇردە ايتادى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن اعايىندار بىردەن كەلىسەدى. ءسويتىپ، ءبىر تۇندە قاتىن- بالا، قايىن- جۇرتىن شەكارا اسىرىپ جىبەرىپ، تار كەزەڭنىڭ ۇستىندە جارىنا شىندىقتى ايتىپ: «كەشىكپەي مەن دە بارام، الاڭداماڭدار، سەندەرگە ۇكىمەت ءوزى كومەكتەسەدى»، دەپ قول بۇلعاپ قالا بەرەدى.
قىسقاسى، «قايتسىن!» دەگەن بۇيرىقتى كۇتىپ، وتباسىمەن قاۋىشۋعا اسىققان ەلەڭ- الاڭ كۇندەردىڭ بىرىندە، ناقتىراق ايتقاندا 1945 -جىلدىڭ كۇزىندە ارتىنان جانسىز كەلىپ جەتەدى. ءبىراق ول «ەلگە قايت»، دەگەن قۋانىشتى حابار اكەلمەيدى. كەرىسىنشە، «وسپان باستاعان كوتەرىلىسشىلەر گوميندانمەن وداقتاسۋعا بەت بۇرعان سەكىلدى، وسىعان كوز جەتكىزسىن»، دەگەن تاپسىرما جۇكتەيدى. ول كەزدە ساپار مولدا ءۇرىمجى قالاسىندا گوميندان ساپىندا جۇمىس اتقارىپ جۇرگەن بولاتىن.
«قۇداي كوكتەن سۇراعانىن جەردەن بەردى»، دەگەندەي گوميندان باسشىلارى وسپانمەن كەزىگىپ، وداقتاس بولۋعا شاقىرعان ۇسىنىستى ايتۋعا بەردىقوجانى وسپانعا جۇمسايدى. ابدەن اككىلەنگەن وسپان باتىر ونى تۋرا قابىلداماي، كەشىكتىرىپ ۇستايدى. ءوزى تىكەلەي تىلدەسپەي، حاتشىسى باعدات قامزا ۇلىمەن جولىقتىرىپ، توقەتەرى - وداقتاس بولۋعا كەلىسكەن سىڭاي تانىتادى.
تاپسىرمانى ورىنداعان سوڭ، اينالىپ سارىسۇمبە قالاسىنا كەلەدى. مالىمەتتى قۇپيا شيفرگە ءتۇسىرىپ، حابار الۋعا كەلەتىن اداممەن جولىعاتىن ءساتتى كۇتىپ، توقايلاسقان اسحاناعا جانسىزبەن كەزىگۋگە كەلەدى. باسىنداعى مالاقايىن ۇستەلدىڭ وڭ بۇرىشىنا شالقاسىنان تاستاپ، كۇپىسىنىڭ ءۇزىلىپ تۇسكەلى سالاقتاپ تۇرعان ءبىرىنشى كۇمىس تۇيمەسىن اعىتىپ قويادى. بۇل ونىڭ سول كەشتە وزىنە جولىعۋعا كەلەتىن جانسىزدىڭ جازباي تانۋىنا ارنالعان بەلگى، بوگەناي- تىن. كەش باتتى، ءتۇن بولدى. كەلەتىن ادام جوق. ءىلبي باسىپ ۇيىنە قايتادى.
ءۇرىمجى تۇرمەسىندە
جولتايەۆتىڭ ءومىر- تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ، كوپتەگەن قۇجاتپەن تانىسقان جۋرناليست بوداۋحان توقان ۇلىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، كەيىپكەرىمىز تاڭعا جاقىن قاتتى قاعىلعان ەسىك دىبىسىنان شوشىپ ويانادى. جامان لاشىقتىڭ ەسىگى ايقارا اشىلادى دا گوميندان ساقشىلارى ساۋ ەتىپ كىرەدى. ولار ءۇيدىڭ تۇگىن قالدىرماي تىنتەدى. اقىرى ءتوس قالتاسىنداعى قۇپيا حاتتى تاۋىپ الادى. نەگىزى بۇلار ساپار مولدانىڭ ىزىنە ارنايى تۇسپەگەن. وتكەن تۇندە مولدا بارعان اسحانا ماڭىندا توبەلەس بولىپ، ءبىر ادام ولگەن. تۇندە جاۋعان اقشا قار مولدەكەڭنىڭ اسحانادان قايتقان ءىزىن جاسىرىپ ۇلگەرمەپتى. بەيساۋات ىزگە تۇسكەن ساقشىلار ادام ولتىرگەن قاندىقولدىڭ ەمەس، ساياسي قىلمىسكەردىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىن جىل جارىمنان سوڭ ساپار مولدانىڭ قالتاسىنان تابىلعان حاتتىڭ سىرى بەيجىڭدە اشىلعاندا عانا ءبىر- اق بىلەدى.
ءسويتىپ، تىڭشىلىق ارەكەتى اشكەرەلەنگەن ساپار مولدا تۇرمەگە تۇسەدى. جازىقتىنى ادەيى باسكەسەر بۇزاقىلاردىڭ ورتاسىنا جىبەرەدى. ناعىز ايقاس وسىندا باستالادى. كۇندە جەكپە- جەك. بىردە جەڭىپ، بىردە جەڭىلسە دە قايىسپايتىن قايسارلىعىنىڭ ارقاسىندا قاماۋدا «قوجايىن» دارەجەسىنە جەتەدى. مولدانىڭ مىقتىلىعى مەن تاقۋالىعىنا ءتانتى بولعان تۇرمە كۇزەتشىسى، ۇيعىر قوجاقىن وعان ءىش تارتىپ: «اعا، تەگىمىز ءبىر مۇسىلمان بالاسىمىز. سونىڭ ىشىندە ءسىزدىڭ قايسارلىعىڭىزدى، تايسالمايتىن ەرجۇرەكتىگىڭىزدى قۇرمەتتەيمىن. ورايلى ءسات تۋىپ، قولىمنان كەلسە، كومەكتەسەر ەدىم»، دەيتىن ۇنەمى.
بىردە وسى جىگىت ءتۇن جامىلىپ كامەراعا كەلىپ: «اعا، ءسىزدى ەرتەڭ اتادى، بۇگىن تۇننەن قالماي قاشىڭىز»، دەيدى. «قالاي قاشامىن؟» جان- جاعىنا ساقتىقپەن قاراعان قوجاقىن: «كامەراڭىزدىڭ قابىرعاسىنان كىرپىش پەشتىڭ مۇرجاسى وتەدى، سونى بۇزىپ، توبەدەن شىعىڭىز. سىرتتاعى قاراۋىلدى مەن ىڭعايلايمىن»، دەپ، تۇتقىننىڭ قولىنا تەمىر سۇيمەن ۇستاتىپ، جوق بولادى. مولدا مۇرجا كىرپىشىن ءبىر- بىردەن سۋىرىپ، تار قۋىستان كۇيە- كۇيە بولىپ توبەگە شىقسا، الدىندا قوجاقىن تۇر.
- ەكى قاراۋىلدىڭ كوزىن جويدىم. تەز جونەلىڭىز. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اۋلاسىندا ەرتتەۋلى ات تۇر. كيىم- كەشەك، ازىق- تۇلىگىڭىز دە بوكتەرۋلى - دەپ ۇيىنە باراتىن جولدى نۇسقاپ، قوش ايتادى. استىنا ات تيگەن اككى تىڭشى قالاي ءىز جاسىرىپ، شەكارادان قالاي ءوتۋدى ەشكىمنەن سۇرامايتىنى انىق. ۇرىمجىدەن توتەلەي تارتىپ، موڭعوليا شەكاراسىن بۇزىپ وتەدى. بۇل 1948 -جىلدىڭ كوكتەمى ەدى.
اجالدان اراشالاعان شاكىرت
شەكاراشىلار قولعا تۇسكەن تۇتقىندى قوبدا ايماقتىق ىشكى ىستەر بولىمىنە اكەلەدى. ءسويتىپ مۇندا ءوزىنىڭ بايىرعى ەسىمى بەردىقوجامەن قايتا قاۋىشىپ، اتقارعان قىزمەتى ساراپتان وتكەنگە دەيىن بوستاندىققا شىعادى. وتباسىمەن تابىسادى. كەشىكپەي ب. جولتايەۆتى موڭعوليا ۇكىمەتى تۇتقىندايدى. سەبەپ: «وتانىن ساتقان». بۇل - وتە اۋىر جازا. ءبىز ناقتى دەرەككە قول جەتكىزە المادىق. دەسە دە ءبىر بولجام: بەردىقوجانىڭ قىتاي تۇرمەسىنەن قاشىپ شىعۋ كورىنىسى دە ادەيى ۇيىمداستىرىلعان سسەناري ىسپەتتى. شىندىعىندا، بەكەڭ سول تۇستاعى قىتاي بيلىگىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ىستەۋگە كەلىسىپ، تۇرمەدەن امان شىققان ءتارىزدى. ونىسى - مۇندا كەلگەن سوڭ اشكەرەلەنگەن. بۇل شىندىققا سايادى.
ول زاماندا ەلدەگى اتۋ جازاسىنا ۇكىم ەتىلگەن ىستەر موڭعوليا حالىق ۇلى قۇرىلتاي حاتشىلىعىنا تانىستىرىلاتىن ءداستۇر بار ەكەن. قۇداي وڭداعاندا، ءدال وسى حاتشىلىق قىزمەتتى بۇدان جيىرما جىل بۇرىن اكەسىنە 25 توگروگ بەرىپ، وقۋعا ساتىپ العان شاكىرتى، قازاق ازاماتى قاشقىنباي مالىك ۇلى اتقارىپ وتىرماسى بار ما!
اقىن قىزاي باقتىباي ۇلى: «كەڭ قولتىق كەرەي اتاڭ ۇلگىسىندەي، جان ەدى ماڭعاز تۇلعا شىڭ مۇسىندەي»، دەپ جىرلاعان قوعام قايراتكەرى قاشقىنباي مالىك ۇلى – م ح ر حالىق ۇلى قۇرىلتايى حاتشىلىعى قىزمەتىن اتقارىپ تۇرعان كەزدە ۇلى قۇرىلتاي اپپاراتىندا ساقتاۋلى تۇرعان ۇلى شىڭعىس قاعاننىڭ، اۆتونوميالىق موڭعوليا ەلىنىڭ باسشىسى VІІ بوعدا جاۆزۋندامبا حانىڭ جانە 1924 -جىلدان 1940 -جىلدارعا دەيىن پايدالانعان موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ مورلەرىن، ودان كەيىنگى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا ءمورىن ۇستاۋ مارتەبەسىنە يە بولعان، ءاربىر كەزەڭگە قاتىستى ماڭىزدى تاريحي- ساياسي قۇجاتتاردى مورلەپ كەپىلدەندىرىپ وتىرعان قازاق بالاسى.
قولىنا ءتورت پاتشانىڭ ءمورىن ۇستاعان قازاق ازاماتى ءوزىن العاش ءبىلىم جولىنا سالعان ۇستازىن قالاي وققا بايلاسىن. دەرەۋ ىسكە ارالاسىپ، اقىرى ءولىم جازاسىن 15 جىلدىق جازاعا وزگەرتتىرىپ، امان الىپ قالادى. ارادا ءبىر جىل وتكەندە قاشەكەڭ 15 جىل مەرزىمدى 10 جىلعا جەڭىلدەتتىرەدى. بۇل كەزدە ءوزى دە قىزمەتىنەن بوسايدى. موڭعوليانىڭ قاتاڭ رەجىمدەگى ەروو تۇرمەسىندە 10 جىل جازاسىن وتەگەن بەردىقوجا جولتايەۆ 1960 - جىلى وتىز جىل بۇرىن تابانى تيگەن بايولكە توپىراعىنا قايتا ورالادى.
بۇرىنعى قاڭباق جوڭكىگەن قۋ دالادا ءاپ- ادەمى قالا بوي كوتەرىپتى. ەل وزگەرگەن. تاعدىردىڭ تاعى ءبىر تارتۋىن قارامايسىز با، بەكەڭ العاش قوبدا بەتىنە كەلگەندە قاماتجان دەگەن قاريانىڭ شاڭىراعىن پانالاعان ەدى. ءوزى جۇدەۋ- جاداۋ تۇراتىن وتباسىنا كومەك قولىن سوزىپ، اقساقالدىڭ مۇساحان دەگەن ۇلىن ارقاسىنا مىنگىزىپ كوپ ەركەلەتىپتى. بەردەكەڭ تاعدىردىڭ جازۋىمەن جارتى الەمدى شارلاپ، موڭعول مەن قىتاي تۇرمەلەرىنىڭ ءدامىن تاتىپ ارىپ- اشىپ ورالاسا، سول ارقاسىنا كوتەرىپ جۇرەتىن كىشكەنتاي بالا مۇساحان سول كۇندەرى بايولكە ايماعىنىڭ اكىمى ەكەن.
مۇسەكەڭ بەردىقوجا اعاسىمەن جىلاپ كورىسكەن سىڭايلى. ءسويتىپ دەرەۋ ايماققا قۇرىلىس سالۋعا كەلگەن قىتايلىق ماماندارعا اۋدارماشى ەتىپ قىزمەتكە تاعايىندايدى. كەشىكپەي بەكەڭنىڭ العاشقى اعارتۋشىلىق ەڭبەگى ەلەنىپ، مەملەكەتتىك جوعارى ناگرادا «التىن جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتالادى. ارتىنان ايماق ورتالىعىنا راديو تورابىن ورناتۋعا كەلگەن چەحوسلوۆاك ماماندارىنا اۋدارماشى بولادى.
بەكەڭ بەيبىت ءومىرىن باستاپ، جالعىز ۇلى توقتىقتى قاتارىنان قالدىرماي وقىتىپ- توقىتادى. توقاڭ دا ۇزدىك وقىپ، ماسكەۋدەن اسكەري اكادەميا بىتىرگەن بايولكەلىك از قازاقتىڭ ءبىرى بولدى. ۇزاق جىلدار شەكارا اسكەرىندە قوسىن باسقاردى. توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاقستانعا قونىس اۋدارىپ، الماتى ماڭىنداعى ۇزىناعاش اۋىلىندا دۇنيەدەن ءوتتى. توقتىقتان باسقا نۇرجامال، گۇلجامال، بيجامال، ساقىپجامال اتتى ءتورت قىز وسىرەدى. بۇل ەسىمدەر - بەردىقوجانىڭ جيىرما جاسىندا جىراقتاپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تابىسا الماي ارماندا كەتكەن ءتورت اپايىنىڭ اتى ەكەن.
دۇنيە- اي دەگەن، بەردىقوجا جولتايەۆ 1975 -جىلى وزگە ەل، جات ولكە موڭعوليادا دۇنيەدەن ءوتتى. تۋعان ەلىنە، وسكەن جەرىنە دەگەن ماڭگىلىك ساعىنىشى، كوڭىل شەرى تارقاماي، وزىمەن بىرگە كورگە كومىلدى.
بەكەن قايرات ۇلى
