تولەن ابدىك: اقيقاتتان بيىك اقساقال جوق
قازاقپارات وسى سۇحباتتى قاز- قالپىندا جاريالايدى. قوعامنىڭ دەرتى قالىڭ بۇقارادان بۇرىن ەڭ اۋەلى جازۋشىنىڭ جۇرەگىنە باتادى. سول كۇي شىعارمالارىندا سىر بولىپ توگىلەدى. سەبەبى بۇل كىسىلەر پاراسات مايدانىن ءاۋ باستان-اق تاڭداپ العان.
مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى تولەن ابدىكپەن وربىگەن اڭگىمەمىز وسى ويىمىزعا دالەل.
- تاۋەلسىز قازاق قوعامىندا جۇرەر پاراسات مايدانىنىڭ باستى ميس-سياسى سىزدىڭشە نە بولۋ كەرەك؟ قازاق نەگە ءزارۋ؟
- كەز كەلگەن ادام ءوزىنىڭ تۇسىنىگى بويىنشا ارەكەت جاسايدى. ياعني ادامنىڭ ىستەگەن ءىسى ونىڭ دۇنيەتانىمىمەن، ساناسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇگىنگى قازاقتىڭ دا ۇلكەن پروبلەماسى ونىڭ ساناسىندا جاتىر دەپ ويلايمىن. كەشەگى كەڭەس وكىمەتى مەيلىنشە يدەولوگيالانعان مەملەكەت ەدى عوي. حالىقتىڭ ساناسىن ۋلادى، جالعان ۇعىم، سەنىمدەردى قالىپتاستىردى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، سول سانادان ءالى ارىلىپ بولا الماي جاتىرمىز. زيالى قاۋىمنىڭ ىشىندە كوزى اشىق دەگەن ازاماتتاردىڭ اراسىندا دا ءالى سول كەڭەس زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەندەي وي ويلاپ، پىكىر تاراتىپ جۇرگەندەر بارشىلىق.
ءتىپتى تاۋەلسىزدىكتى ءالى مويىنداعىسى كەلمەي جۇرگەندەر دە بار. ولاردىڭ كوبى كەزىندە كەڭەستىك نومەنكلاتۋرادا بولىپ، جوعارى قىزمەتتەردە ىستەپ، زاماننىڭ قىزىعىن مولىنان كورگەندەر نەمەسە سولاردىڭ ۇرپاقتارى، كوممۋنيستىك يدەياعا قاتتى سەنگەندەر، ورىسشا تاربيەلەنىپ، ءوز تامىرىنان ايرىلىپ قالعاندار ءھام تاعى سول سياقتىلار.
ءالى كۇنگە دەيىن رەسەيدىڭ ناسيحاتىنان شىعا الماي (ويتكەنى تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن تىڭدايتىنىمىز - سولاردىڭ تەلەارنالارى، وقيتىنىمىز - سولاردىڭ گازەتتەرى)، سولارشا امەريكانى جامانداپ، ەۋروپانى عايباتتاپ (بۇلار ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كوز الارتىپ وتىرعانداي نەمەسە ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل بولۋىنا كەدەرگى جاساپ جاتقانداي)، دەموكراتيانى جوققا شىعارىپ (بۇرىن جالعان دەموكراتيانى جەلەۋ ەتىپ وتىرعان مەملەكەتتەردى سىناۋشى ەدىك، ەندى دەموكراتيانىڭ ءوزىن سىناۋعا كوشتىك، ءبىزدى قۇرتىپ وتىرعان سول ەكەن)، ەل ءۇشىن جاندارىن قۇرباندىققا شالعان الاش ازاماتتارىنىڭ وزدەرىن اسا جوعارى كوتەرمەي، شامالاپ قانا ماقتاپ، كەزىندە بولشەۆيكتەردىڭ سويىلىن سوققانداردى ءالى كۇنگە دەيىن كوككە كوتەرىپ ۇلىقتاۋىمىزدى قويماي - مىنەكي، وسىلاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز.
ونىڭ ۇستىنە، ۇلتتىق سانانىڭ ورنىعۋىنا كەدەرگى بولىپ وتىرعان رۋلىق سانانى قوسىڭىز. ۇلتتىق سانا دەگەنىمىز - حالىقتىڭ ءبىرتۇتاس ورگانيزمگە اينالۋى، كەز كەلگەن ىستە، اسىرەسە ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ قاجەت بولعاندا جۇمىلا ءبىلۋى. ال رۋلىق سانا - سول جولداعى ۇلكەن كەدەرگى. الەمگە ىقپال جاساپ وتىرعان وركەنيەتتى حالىقتاردىڭ ارتىقشىلىعى دا وسى تايپالىق سانانى الدەقاشان ارتقا تاستاپ، ۇلتتىق ساناعا كوشىپ كەتكەندىگىندە جاتىر.
- «ادامداردىڭ ءارتىس ەكەنى دە، قوعامنىڭ دەرتتى ەكەنى دە راس» دەپ ەدىڭىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا. تارقاتىپ ايتىڭىزشى، قوعامنىڭ باستى دەرتى نە؟
- جاڭاعى ايتىپ جاتقانىمىزدىڭ ءبارى قوعامنىڭ دەرتى عوي. تەك وسىعان كوررۋپتسيا دەگەن ءبىر ۇلكەن دەرتتى قوسار ەدىم. كوررۋپتسيا جايلاعان ەلدە عىلىم دا، ءبىلىم دە، ەكونوميكا دا دامي المايدى، قوعامنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتى تومەندەيدى. تەك بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ عانا قيساپسىز بايۋى ەتەك الادى. ول، ارينە، ەرەكشە ەڭبەكپەن، قابىلەتپەن كەلگەن بايلىق ەمەس، ونىڭ ار جاعىندا ۇرلىق- قارلىق، جەمقورلىق، پارا، تاعى سول سەكىلدى قىلمىستى ارەكەتتەردىڭ جاتاتىنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ونداي قوعامدا كاسىبي دەڭگەيى بيىك، ادال ادامدار بيلىككە دە، بايلىققا دا قول جەتكىزە المايدى.
ويتكەنى كوررۋپتسيا جايلاعان جەردە ەشقانداي قابىلەتتىڭ، كىسىلىكتىڭ قاجەتى جوق. ونداي جەرگە باستىعى نە ايتسا دا، ءتىپتى ايتقانى زاڭعا قايشى بولسا دا، ۇيات دەپ اتالاتىن تابالدىرىقتاردان ەمىن- ەركىن اتتاپ، تاپسىرمانى مۇلتىكسىز ورىنداي بەرەتىن بەيىمدەلگىش، جاعىمپاز، جاندايشاپ، ەشتەڭەگە جانى اۋىرمايتىن ارسىزداۋ ادامدار قاجەت. ونداي قوعامدا شىندىق شىرىلداپ قاماۋدا وتىرادى. شىندىقتى ايتام دەگەن ادام قۋدالانىپ، جۇمىسسىز قالىپ، اقىرىندا بالا- شاعاسىن اسىراۋعا زار بولۋى مۇمكىن. ءسويتىپ تالانتسىزداردىڭ، دارىنسىزداردىڭ ءداۋىرى باستالادى. «كەرۋەن كەرى بۇرىلسا، اقساق تۇيە العا تۇسەدى» دەگەن سول بولار.
- وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ادەبيەت الەمىنە ءبىر توپ تالانتتار شوعىرى كەلىپ قوسىلىپ، ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ تۇتاستاي كەلبەتىن وزگەرتتى. قاتارىندا ءوزىڭىز دە بارسىز. بۇل بۋىننىڭ باستى ەرەكشەلىگى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- راس، ⅩⅩعاسىردىڭ 60-جىلدارى قازاق ادەبيەتىندەگى شىن مانىندە تاريحي مەجە بولدى دەسەم، ارتىق ايتقاندىعىم ەمەس. ويتكەنى سول جىلدارى قوعامدىق وي- سانادا ۇلكەن ءبىر ويانۋ، سىلكىنىس پايدا بولدى. ەندى ونىڭ ارعى جاعىندا تاريحي سەبەپتەر دە بولۋى كەرەك. ستاليندىك توتاليتاريزم سىنالا باستاعان كەز. جىلىمىق ورنادى. قورقىنىش قۇرساۋىنان شىعىپ، ۇرپاعىمىزدى قازاقشا وقىتساق دەگەن ويلاردىڭ سانا- سەزىم، رۋحىمىزدى بيلەي باستاعانى دا تۋرا وسى كەزەڭمەن تۇسپا- تۇس كەلگەن ەدى.
ءتىپتى، ءبىز سول العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرگەندەردىڭ قاتارىندامىز. ەل وياندى، سانا سىلكىندى. قازاق جازۋشىلارى مەن وقىرماندارىنىڭ شەتەلدىڭ ادەبيەتىمەن كەڭىنەن تانىسا باستاعانى دا ءدال وسى كەزەڭگە ورايلاس كەلدى. ە. حەمينگۋەي، ە. رەمارك، ۋ. فولكنەر سىندى الەم ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك جاۋھارلارىن وقىدىق. تاماشا شىعارمالارمەن تانىستىق. الدىمىزدان ادەبيەت الەمىنىڭ بۇعان دەيىن بەيمالىمدەۋ بولىپ كەلگەن كەمەل قاقپاسى اشىلعانداي بولدى. ول كۇيدى استە سوزبەن سۋرەتتەۋ مۇمكىن ەمەس.
وسى سەزىمنىڭ اسەرىنە ەلىتىپ، جاڭا باعىت، تىڭ فورماداعى شىعارمالار ومىرگە كەلە باستادى. بۇل كەزەڭدەگى ادەبيەتتى عالىمدار، ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى ادەبيەتتەگى جاڭاشىل باعىت، ياعني مودەرنيزمگە جاتقىزىپ ءجۇر. دۇرىس تا شىعار. ويتكەنى بۇل ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ شىن مانىندە ءوڭى دە، ورەسى دە وزگەشە بولدى. بۇعان دەيىن ايتىلماي كەلگەن شىندىق باتىل كوتەرىلىپ، قوعام كەلبەتى بوياماسىز سۋرەتتەلە باستادى. قازاق پوەزياسىندا دا، پروزاسىندا دا زامانا دەرتىنە رەاليستىك كوزقاراسپەن قارايتىن وتكىر ويلار سالتانات قۇردى. قۇندىلىقتارعا دەگەن قاتىپ قالعان بۇرىنعى قاعيدالار وزگەرىپ، باسقاشا جازۋعا دەگەن تالپىنىس پايدا بولدى.
سونىڭ ناتيجەسىندە وسىعان دەيىن سۇلۋ سوزبەن عانا سۋرەتتەلىپ كەلگەن زامانا تىنىسى باسقاشا سيپاتتا كورىندى. ومىرگە، قوعامعا دەگەن ريزا ەمەستىگىڭدى اشىق ءبىلدىرۋ، ۇلت باسىنا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ پەن قاتەردىڭ سەبەبى مەن سالدارىنا تەرەڭنەن ءۇڭىلۋدىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى ۇزدىك ۇلگىلەرى قالامگەرلەر قارىمىنا سونى سيپات سىيلادى. قوعام دەرتىن استارلاپ جەتكىزۋ، سيۋجەت جەلىسىن جانامالاي وتىرىپ ءوز زامانىڭنىڭ شىندىعىمەن بايلانىستىرىپ شەبەر ورۋگە دەگەن تالپىنىس كۇشەيدى. اقىن قادىر مىرزا ءالىنىڭ: «وتكىزۋ ءۇشىن شىندىقتى، وتىرىك قوستىم ازداعان»، دەپ ايتاتىنى بار عوي. ءدال وسى تارماق سول 60-جىلدارداعى ادەبيەتتىڭ احۋالىن، كەلبەتىن ايقىن سۋرەتتەيدى دەپ ويلايمىن. سونىڭ ارقاسىندا قازاق ادەبيەتى قورىنا نەبىر قوماقتى شىعارمالار كەلىپ قوسىلدى. ءسوزسىز، بۇل - ۇلت رۋحانياتىنىڭ ولجاسى.
- «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» حيكاياتىن وسى قاتارعا باتىل قوسۋعا بولادى عوي، دەمەك؟
- ءيا، «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» - سول ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ جەمىسى. بۇل ءبىر الماعايىپ كەزەڭ ەدى عوي. ءوزىڭنىڭ ۇلتىڭنىڭ بويىنداعى قيىنشىلىقتاردى ىشىڭنەن سەزەتىن، ءبىراق اشىق ايتا المايتىن ۋاقىت. قازاق باسىلىمدارىنىڭ ازايىپ، ۇلتتىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىنىڭ دا اسا ۋشىعىپ تۇرعان اۋىر كەزى.
قىسقاسى، «قازاق جەر بەتىندە قالا ما، قالماي ما؟» دەگەن ماسەلەنىڭ كۇن تارتىبىندە وتكىر تۇرعان كەزى بولاتىن. ال ەندى وسى اۋىر احۋالدى سەزىپ، ءبىلىپ وتىرىپ ونى ايتپاۋ دەگەن، بىلاي قاراپ وتىرساڭ، جازۋشى تۇرماق، سول ۇلتتىڭ ءار ازاماتى ءۇشىن كەشىرىلمەس قىلمىس سەكىلدى نارسە. ءبىراق قالاي ايتپاق كەرەك؟ تسەنزۋرا كۇشەيىپ تۇر، ادىمىڭدى اتتاپ باستىرمايدى. ەسىمدە قالعانى، جازۋشىلار وداعىندا كگب- دان بولىنگەن ارنايى ادامدار بولاتىن.
سولار سەنىڭ ءجۇرىس- تۇرىسىڭدى اڭدىپ، ءار قادامىڭدى قالت جىبەرمەيتىن. سونى بىلە تۇرىپ، قوعام دەرتىن اشىق كورسەتەتىن شىعارما تۋدىرام دەۋ، راس، ول كەزدە اقيقات اۋىلىنان تىم الىس ەدى. سوندىقتان قالايدا باسقا جول تابۋ قاجەت بولدى. كوپ ويلاندىم. تولعانا كەلە قازاقتىڭ باسىنداعى اۋىر ءحالدى برازيلياداعى ۇندىستەردىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستىرىپ كورسەتۋ جولىن تاڭدادىم. ويتكەنى ەكى حالىقتىڭ تاۋقىمەتتى تاعدىرى ءبىر- بىرىنە تىم ۇقساس ەدى. ۇندىستەردى جازۋ ارقىلى قازاقتىڭ قاسىرەتىن ءسوز ەتتىم. ولار دا قازاق سياقتى كىشكەنتاي ۇلت. ولارعا دا وزگەلەر وزبىرلىق كورسەتكەن.
جەرىنەن قۋىپ، حالقىن ازايتقان. بارلىعى ءبىر- بىرىنە قۇيىپ قويعانداي كەلىپ تۇردى. الايدا جالعىز- اق قيىندىق تۋىندادى. ول - مەنىڭ ۇندىستەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ قالىبى مەن داعدىسىنان مۇلدەم بەيحابارلىعىم ەدى. توپىراعىنا تابانىمدى تيگىزىپ كورمەگەن ەل تۋرالى جازۋدىڭ قيىندىعى وسى جەردە سەزىلدى. سول سەبەپتى دە ءبىر جارىم جىلدان اسا ۋاقىتىمدى تەك كىتاپ وقۋعا، امازونكا وزەنى بويىنداعى ۇندىستەردىڭ تاريحىن، ءومىر ءسۇرۋ سالتىن زەرتتەۋگە، تەرەڭىرەك بىلۋگە ارنادىم. جاسىرمايمىن، وتە اۋىر جول بولدى.
امال جوق، باستاپ قويعاننان كەيىن قيىن دا بولسا سوڭىنا جەتكىزۋگە تۋرا كەلدى. الايدا ىزدەنىسىم ۇزاققا سوزىلعانىمەن، جازۋعا وتىرعاندا تەز ءبىتىردىم. 20 كۇندە شىعارمانى اياقتاپ، سوڭعى نۇكتەسىن قويدىم. جازىلۋى جازىلعانمەن، جاريالانۋعا كەلگەندە ءبىراز كەدەرگىلەر كەزىكتى. سوعان قاراماستان، تۋىندى سوڭىندا ايتەۋىر كىتاپ بولىپ باسىلىپ، وقىرمانىمەن قاۋىشتى. كوپشىلىك ۇلكەن قىزىعۋشىلىقپەن قابىلدادى.
ءتىپتى قازىردىڭ وزىندە مەنەن سۇحبات الۋعا كەلەتىن جاس جۋرناليست، ادەبيەتشىلەردىڭ، اسىرەسە وسى تۋىندىما ەرەكشە شۇقشيىپ، تاريحىن تاپتىشتەپ سۇراعانىنا قاراپ ويلانىپ تا قالامىن. باياعىدا، وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن جازىلعان شىعارمانىڭ ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جويماي، وقىرماننىڭ ويىن قوزعاپ كەلە جاتقانى - «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» حيكاياسىنا بەرىلگەن ەڭ جوعارى باعا بولسا كەرەك.
- ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىزعا مۇقيات زەر سالعان جان دەرتىمەن ارپالىسقان ناۋقاس كەيىپكەرلەردىڭ تاعدىر تارامدارىنا كۋا بولادى. ماسەلەن، «اقيقات»، «وڭ قول»، «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى...» جانە تاعى باسقالارى. اتالعان شىعارمالارداعى كوركەم استاردى - بۇگىنگى قازاق ءومىرىنىڭ بەت- بەينەسى دەپ قابىلداساق، وقىرمان رەتىندەگى تۇيسىگىمىزگە كەلىسەر مە ەدىڭىز؟ اۆتور رەتىندە ءوزىڭىز نە دەيسىز؟
- ادەبيەتتىڭ نەگىزگى وبەكتىسى - ادام. سىرتقى الەمدە بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ءبارى - وزىمشىلدىك، شەنقۇمارلىق، اتاققۇمارلىق، پايداكۇنەمدىك، مەيىرىمسىزدىك، جاعىمپازدىق، وتىرىك، ەكىجۇزدىلىك، الاياقتىق، ادىلەتسىزدىك، ادامگەرشىلىك پەن زاڭنىڭ اياققا تاپتالۋى - وسىنىڭ ءبارى ادامنىڭ جانىنا اسەر ەتپەي تۇرا المايدى. سوندىقتان وزگە عىلىمدار نەگىزىنەن تاريحي فاكتىگە جۇگىنسە، جازۋشىلاردىڭ سىرتقى ءومىر قۇپياسىن ادامنىڭ جانىنان ىزدەۋى - زاڭدى نارسە. جالپى، ادام بويىنداعى باستى دەرتتىڭ ءبىرى وزىمشىلدىك دەر ەدىم.
بۇل ادام تابيعاتىندا بار نارسە. ول ءتىپتى بالا كەزدەردە ىلگەرى ۇمتىلۋعا، ءوزىن ءوزى جەتىلدىرۋگە سەبەپكەر دە بولا الادى. ءبىراق ادام ەسەيىپ، ءوزىن قوعامنىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىن سەزىنىپ، بيىك مۇرات بايلىق تا، بيلىك تە ەمەس، ادامگەرشىلىك ەكەنىن، جارىق دۇنيەگە كەلگەن ادام بالاسى اللانىڭ الدىندا، اردىڭ الدىندا بىردەي ەكەنىن سەزىنگەن كەزدە، ءوز بويىنداعى الگى ينستينكتتى تەجەي بىلۋگە ءتيىس. ويتكەنى وزىمشىلدىك قوعامدىق ورتادا قالىپتى جاعدايعا اينالسا، وندا بەرەكەلى تىرشىلىكتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس.
«مەن، مەن، تاعى دا مەن» دەپ وزەۋرەگەن ولەرمەن وزىمشىلدىك تۇرعان جەردە رياسىز دوستىق تا، شىنايى سىيلاستىق تا بولمايدى. ءبىر ۇلى ادامنىڭ: «اتاققۇمار ادام اقىلدىلارعا - مازاق، اقىماقتارعا - كەمەڭگەر، جاعىمپاز- الاياقتارعا - ولجا جانە ءوز بويىنداعى اتاققۇمارلىقتىڭ باسىبايلى قۇلى» دەگەن ءسوزى بار. وزىمشىلدىك، «ءبىز ەرەكشە جارالعان حالىقپىز» دەگەن ۇلتتىق وزىمشىلدىككە كوتەرىلگەن كەزدە فاشيزم باستالادى. سوندىقتان ادام ءوز بويىنداعى كەمشىلىكپەن كۇرەسۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ادامنىڭ ءوزىن ءوزى جەڭۋىنەن ارتىق جەڭىس جوق.
بۇل دۇنيەدە ەڭ قيىن ءارى ەڭ قاراپايىم نارسە نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟ ول - «جاقسى دەگەن نە؟» جانە «جامان دەگەن نە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ، سونىڭ اراجىگىن اجىراتۋ. قازىر باسقانى بىلاي قويعان كەزدە، جوعارى ەليتادا باسشىلىق قىزمەتتە جۇرگەن ادامدار بار ەمەس پە؟ سولار ءبىر شىعارمانى وقىپ شىققاننان كەيىن جاقسى- جامانىن ايىرا المايدى. سۇراساڭ، ناقتى جاۋاپ بەرۋگە جارامايدى. قازىرگى قوعامنىڭ دەرتى سول - نە نارسە جۇيەلى جارنامالانىپ، جاقسى ناسيحاتتالسا - سول تاماشا! وزىندىك تالعام، تۇيسىك دەگەن، وكىنىشكە قاراي، قالماي بارا جاتىر.
كەمەڭگەر ابايدىڭ: «كوپ ايتسا كوندى، جۇرت ايتسا بولدى، ادەتى نادان ادامنىڭ» دەگەن ءسوزى بار ەدى عوي. حاكىم ايتپاقشى، بۇل - شىن مانىندە ادەبي ناداندىق دەر ەدىم. ال قاراپايىم وقىرمانعا ونداي وكپە ارتا المايمىن. ويتكەنى ولاردا تۇيسىك بار. قىزىل سوزگە سالىپ تالداپ بەرە الماعانىمەن، ولار شىعارمانىڭ جاقسى نەمەسە جامان ەكەنىن جۇرەگىمەن سەزىپ، ءبىلىپ تۇرادى.
- «راس، بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان ءبىلىمى، كۇتىمى، سىپايىلىعى، تازالىعى تومەن بولعان. ءبىراق بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزى بولعان ەكەن. ەندىگى جۇرت اتا- بابالارىمىزدىڭ ءمىندى ءىسىن ءبىر- بىرلەپ تاستاپ كەلەمىز، الگى ەكى عانا ءتاۋىر ءىسىن ءبىرجولا جوعالتىپ الدىق»، دەپ كۇڭىرەنۋشى ەدى ۇلى اباي. ونىڭ ءبىرى - اقساقالىن ارداق تۇتىپ، اتالى سوزگە توقتاۋ بولسا، ەكىنشىسى - نامىسقويلىق. وسى ەكى مىنەزدەن ايرىلۋدىڭ زاردابى بۇگىنگى قوعامدا قالاي كورىنىس بەرۋدە؟ ەكى جوقتىڭ ورنى ەندى ەشقاشان تولماي ما؟
- اباي ءوز زامانىن بۇرىنعى زامانمەن سالىستىرىپ، حالىقتىڭ وزگەرگەنىن ايتىپ وتىر عوي. اباي زامانىنان بەرى دە عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. حالىق تا ول كەزدەگى حالىقتان بولەگىرەك. راس، وزگەرە قويماعان دا كەمشىلىكتەرى بار، ءبىراق نەگىزىنەن وزگەردى دەپ ايتا الامىز.
زامان تالابىنا ساي وزگەرە الماعان حالىقتىڭ جەر بەتىندە امان قالۋى نەعايبىل. ءبىراق وزگەرۋدىڭ دە ءتۇرى بار. تىلدەن، دىننەن ايرىلىپ، اتى بار دا زاتى جوق بىردەڭەگە اينالۋ وزگەرۋدەن گورى جۇتىلۋ، جويىلۋعا تۋرا كەلەتىن شىعار.
سوندىقتان الدى- ارتىنا قاراماي جوڭكىلە بەرەتىن جەلوكپە جاڭاشىلدىق تا نەمەسە باياعى ورتا عاسىرداعى قازاقتىڭ سيپاتىن عانا اڭساپ، وركەنيەت جاقتان كەلگەن جاڭالىقتاردىڭ بارىنە ۇركە قاراۋشىلىق تا جاقسى ەمەس دەپ بىلەمىن. اقساقالدى سىيلاۋ - مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى. ال اقساقال ايتقان ءسوز بۇرىس بولسا دا، باس شۇلعۋدى پاراساتتىلىقتىڭ بەلگىسى دەپ ايتۋ قيىن. ويتكەنى اقيقاتتان بيىك اقساقال جوق. اريستوتەلدىڭ: «پلاتون مەنىڭ دوسىم، ءبىراق اقيقات بارىنەن بيىك» ، دەگەن ءسوزى شىندىق.
ال نامىس تۋرالى ايتساق، نامىستىڭ ادام بويىنداعى زور رۋحاني كۇش ەكەنى داۋ تۋدىرمايتىن شىعار. كەشەگى قاھارلى كەڭەس زامانىندا «قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىن رەسەيگە قوستىرمايمىن» دەپ كرەملگە قارسى شىققان جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ ارتىندا نامىستان باسقا تايانىش بولاتىن قانداي كۇش بار ەدى؟ قالىڭ اسكەرى جوق قورقىتاتىن، قىزىل يمپەرياعا قارسى شىققان ادامنىڭ كۇنى نە بولاتىنىن ول كىسى بىزدەن جاقسى بىلگەن شىعار.
ءبىراق بويداعى نامىس، ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك سونداي ىسكە بارۋعا ونىڭ جۇرەگىن داۋالاتتى. ونى باعالاي ءبىلۋ - بىزگە سىن. سونىمەن بىرگە جالعان نامىستىڭ دا بولاتىنىن ۇمىتپايىق. زاماننىڭ نارقىن سەزبەۋ، جوق جەردەن ۇلتتىق تراگەديا جاساۋ، اسىرەنامىسشىلدىق، اسىرەۇلتشىلدىق تا جاقسى نارسە ەمەس.
- قازاقتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ۇلتتىق سانا توڭىرەگىندە ۇيىسا الماي كەلە جاتۋىنىڭ باستى سەبەبى نەدە؟
- بۇعان جوعارىدا جاۋاپ بەردىم عوي دەپ ويلايمىن. قىسقارتىپ ايتسام، ءبىرىنشىسى - كەڭەستىك سانا، ونى قۇلدىق سانا دەسە دە بولادى، ەكىنشىسى - رۋلىق سانا، ءۇشىنشىسى - ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان دايەكتى، باتىل ساياساتتىڭ بولماۋى. قۇلدىق سانانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - قۇلدىڭ ءوز جاعدايىنا ريزاشىلىعى. ىشكى نارازىلىق پايدا بولعاننان باستاپ، قۇلدىق سانانىڭ وزەگىنە قۇرت تۇسەدى.
- اۋەزوۆ تەاترىندا وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن تۇساۋى كەسىلگەن «ۇلى مەن ۇرى» قويىلىمى - بۇگىنگى ءومىردىڭ بوياماسىز بولمىسىن الدىمىزعا جايىپ سالعان ەدى. ءبىزدىڭ قوعامداعى ۇلى مەن ۇرىنىڭ ارا سالماعىن تارازىعا تارتساق، قايسىسى باسىم ەكەن؟ اڭداي الدىڭىز با؟
- مۇقاعاليدىڭ ءبىر ولەڭى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر:
ءومىر جايلى سۇراي بەرمە سەن مەنەن،
ءومىردى مەن ءالى زەرتتەپ كورمەپ ەم.
ءومىر جايلى بىلگىڭ كەلسە، قارتقا بار،
جالعىز ۇلى قان مايداننان كەلمەگەن...
سودان سۇرا، سودان سۇرا ءومىردى،
نەنى كوردى، نەنى سەزدى، نە ءبىلدى؟
نەگە اقىلدى اقىماقتان جەڭىلدى؟
بىرەۋ جىلاپ، بىرەۋ نەگە كوڭىلدى؟
سودان سۇرا، سودان سۇرا ءومىردى، - دەيدى جارىقتىق. شىنىندا دا، نەگە اقىلدى ادام اقىماقتان جەڭىلۋگە ءتيىستى؟ ەگەر قوعام دۇرىس بولسا، مۇنداي بولۋى مۇمكىن بە؟ ارينە، دەرتتى قوعامدا ءبارى كەرىسىنشە. شىندىقتى ايتقان ادام - ايكاپىر، وتىرىك ايتقان ادام قۇرمەت يەسى بولۋى مۇمكىن.
ماسەلە شەشەتىن ورىنداردا كاسىپتىك دەڭگەيى بيىك، ءبىلىمدى مامان ەمەس، باستىعىنىڭ قىبىن تابا بىلەتىن، بەيىمشىل، ويلانبايتىن ءتىلالعىش، جاعىمپازدار كەرەك بولۋى مۇمكىن. قۇرمەت، اتاق، وردەن، سىيلىق تالانتتىلارعا ەمەس، تالانتسىزدارعا بۇيىرۋى مۇمكىن. ءبارى مۇمكىن. پەسادا قارت پروفەسسوردىڭ اۋزىمەن ايتىلاتىن:
«ون تەڭگە ۇرلاساڭ - ۇرلىق، ون ميلليون ۇرلاساڭ - بيزنەس» دەگەن ءسوز بار. وسىنىڭ ءوزى قوعامعا بەرىلىپ وتىرعان باعا دەپ ەسەپتەيمىن.
- «ۇلى مەن ۇرى» پەساسىنىڭ سيۋجەت جەلىسىنەن تۋىنداپ وتىر. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇگىنگى قوعامدا تۇلعا دەگەن كىم؟
- كۇيكى ءومىردىڭ ىعىنا جىعىلمايتىن، اعىستىڭ بويىمەن جۇرمەيتىن، كەرىسىنشە، كەز كەلگەن ماسەلەدە ءوزىنىڭ ويىمەن ءجۇرىپ، وزىندىك سۇرلەۋ تابۋعا، اعىسقا قارسى جۇرۋگە تىرىساتىن، قوعامداعى كوڭىلى تولمايتىن جايتتارعا نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ، ازاماتتىق پوزيتسياسىن ايقىن ءارى باتىل اڭعارتا الاتىن ادام تۇلعا دەگەن اتقا لايىق دەپ ويلايمىن. مىنە، وسى سيپات سالىستىرمالى تۇردە العاندا وتكەن عاسىردىڭ 60- جىلدارداعى ادەبيەت تۋدىرۋشىلارىنىڭ بويىندا بولدى. جەمىسى - شىعارمالارى. جالپى، مەنىڭ ويىمدا، ءار ادام بۇگىنگى زاماننىڭ ادامى بولۋى كەرەك قوي.
ادەبيەت تە بۇگىنگى زاماندىكى بولۋى قاجەت، ادام دا! ءبىز وتىرىپ الىپ، ورتا عاسىردا جۇرگەندەي اقىل ايتىپ، ءپالساپا سوعامىز. «بىرلىك كەرەك!»، «تىرلىك كەرەك!» دەگەن جالعان ۇرانعا باسامىز. تۇلعا ۇرانشىل ەمەس، ىسكەر، ءبىلىمدى بولسا - ول قوعامعا الدەقايدا پايدالى. ال ەندى قۇر جالپاقشەشەيلىكپەن «ادام بول!»، «وقى!»، «ءبىلىم ال!» دەگەن اقىلدىڭ بۇگىنگى جاستارعا قاجەتى بار دەپ ەسەپتەمەيمىن ءوز باسىم. - ينتەللەكتۋالدى پروزاعا شولىركەپ تۇرعان قازاق ادەبيەتى «پاراسات مايدانىن» وقىپ شىققاننان كەيىن رۋحاني تۇرعىدا ءبىر سىلكىنىپ العانداي كورىندى. جەكە پىكىرىم. ال سىزدىڭشە بۇگىنگى ۇلت ادەبيەتى قانداي تاقىرىپ ءھام قانداي باعىتقا ءزارۋ؟ - ادەبيەتتىڭ اۋقىمى وتە ۇلكەن عوي.
قاي تاقىرىپتى الساڭ دا، جەرىنە جەتكىزە بىلسەڭ، ءبارى قاجەت. ايتسە دە، تالعامىنا، دۇنيەتانىمىنا ساي اركىمنىڭ ءوز تاقىرىبى بار. مەنىڭ ۇعىمىمدا حالىقتىڭ بۇگىنگى ومىرىندەگى الەۋمەتتىك، رۋحاني ماسەلەلەر وزەكتىرەك. ارينە، تاريحي تاقىرىپتى جازىپ وتىرىپ- اق بۇگىنگى ماسەلەنى قوزعاۋعا بولادى. ول اۆتوردىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى.
بۇگىنگى تاقىرىپتى جەلەۋ ەتىپ، لاۋازىم يەلەرىن ماقتاپ، كونيۋنكتۋرامەن ولجا تاۋىپ جۇرگەندەر دە بار ەكەنىن بىلەمىز. سوندىقتان نەگىزگى زارۋلىك - شىندىق، اشى شىندىق.
- دومبىرانىڭ قۇلاعىندا وينايتىن، كۇي شىعاراتىن تاماشا ونەرىڭىزدىڭ بارىن بىلەمىز. كوڭىل پەرنەلەرىن كۇي قاي كەزدە قوزعايدى؟
- دومبىراعا بالا كەزدەن اۋەس بولدىم. كۇيدى ءوزىم ءۇشىن عانا شىعارامىن. ارينە، ءارتۇرلى جاعدايلار اسەر ەتەدى. كوبىنە جاقىن دوستارمەن بىرگە وتىرعان كەزدە تارتامىن. ەش جەردە جاريالاتقان ەمەسپىن.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.