التاي- قوبدانى اداقتاعان اباي قاسىموۆ

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - وتكەن عاسىر باسىندا پاتشالىق رەسەي يمپەرياسى قۇلاپ، قوعامدى يدەولوگيالىق تۇرعىدان تاپ پەن جىككە ءبولىپ باسقاراتىن جاڭا باعىت - سوتسياليستىك جۇيە پايدا بولدى.

بۇل سيستەما عالامعا ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋ ءۇشىن 1919 -جىلى «كومينتەرن» اتتى ۇيىم قۇردى. كەلەسى جىلى اتالمىش ۇيىمنىڭ شىعىس جانە قيىر شىعىس حالىقتارىنا ريەۆوليۋتسيالىق جۇمىس جۇرگىزەتىن سەكتسياسى اشىلادى.

شىعىس سەكتسياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قازاق قايراتكەرى تۇرار رىسقۇلوۆ 1924 -جىلدىڭ قازان ايىنىن باستاپ، 1925 -جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن موڭعوليادا قىزمەت اتقارىپ، وسى ەلدىڭ جاڭا كونستيتۋتتسياسىن جازىپ بەرىپ ونى قابىلداتۋمەن قاتار، ەل استاناسىنىڭ اتىن «ۇلان- باتىر» دەپ وزگەرتتى.

بۇل ءۇردىس وسىمەن توقتاپ قالعان جوق. قىزىلدار موڭعوليانىڭ باتىس شەبىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ازعانا قازاقتاردى دا ۇمىت قالدىرماي ولاردى جاڭا ميزامعا باعىتتايتىن كومينتەرن وكىلىن جىبەردى. ماسكەۋدىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن قيىرداعى قوبدا قازاقتارىن (موڭعوليا) اعارتۋعا كەلگەن ادامنىڭ اتى - اباي قاسىموۆ. بۇل كىسى 1930-1938 -جىلدارى اۋەلى موڭعوليادا، كەيىن شىڭجاڭ ولكەسىندە ساياسي قىزمەت اتقارىپ، تاپ جاۋلارىمەن كۇرەستە قاتىگەزدىگىمەن، كوممۋنيزم يدەياسى ءۇشىن ادالدىعىمەن تانىلعان تۇلعا بولدى.

كومينتەرنگە باستاعان سوقپاق

اباي قاسىموۆ - 1896 -جىلى قورعاس وڭىرىندەگى «لاستى» بۇلاعىندا تۋعان. اكەسى قاسىم وڭىرگە اتى ءمالىم اتاقتى باي ۇسەيىن مۇسابايەۆپەن بىرگە 1887 -جىلى قاجىعا بارعان جانە ءبىر باسىنا جەتەرلىك داۋلەتى بار اۋقاتتى ادام ەكەن. قاسىم قاجىنىڭ ءابدىۋاقيت، ءابدىقادىر، اباي (ابدىمۇحامەد) ، ەرمۇحامەد، نۇرمۇحامەد، شايمۇحامەد اتتى التى ۇلى، 10 قىزى بولىپتى. وسىنداعى شايمۇحامەدتەن راشيدا، شاقيدا دەگەن ەكى قىز تۋادى. راشيداسى شىڭجاندىق ولكەتانۋشى- شەجىرە قاليولدا نۇرتازانىڭ ايەلى بولسا، شاقيدا ەلىمىزگە تانىمال پەدوگوگ جالاۋ سۇرانشييەۆتىڭ جارى.

ابايدىڭ العاشقى ايەلى زەينەپ دەيتىن ادام ەكەن. بۇل ايەلمەن ۇزاق وتاسا الماعان. بۇلعاق باستالعان 1918 -جىلى ءوزىنىڭ اپايىنان تۋعان جيەنىن قارىنداسى شاراپاتتى ىرقىنا كوندىرىپ، الىپ قاشىپ كەتەدى. جەزدەسى ۋاق ساقان قاجى بالدىزى مەن قىزىنىڭ بەيادەپ قىلىعىنا كۇيىنىپ، ولار بارىپ پانالاعان جاركەنتكە ىزدەپ كەلەدى. ازۋلى جەزدەسى العاشىندا سىر بىلدىرمەي ەكى جاستىڭ ىڭعايىنا كونگەن سىڭاي تانىتىپ، الداپ- سۋلاپ اۋىلىنا اكەلەدى. سول جەردە اعايىن- تۋعان جينالىپ ابايدىڭ باسىنا اڭگىر- تاياق ويناتادى. قىسقاسى، «شىرىگەن جۇمىرتقانىڭ» كوزىنە تۇرتەدى. اسىرەسە، جۇرتقا ءسوزى ءوتىمدى ەلاعاسى ورداحان بي «ۇرپاعىن دۇرىس تاربيەلەي الماعان» ابايدىڭ تۋىستارىنا جازا رەتىندە اۋىر سالىق سالادى. اباي بولسا قاشانعى ادەتىنە باسىپ، ءبىر تۇندە جوق بولادى. ايەلى قىتاي جاقتا قالىپ قويادى. جاركەنتكە قاشىپ كەلىپ، ءتيىپ- قاشىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اباي كەڭەستىك قىزىل يدەولوگتاردىڭ كوزىنە تۇسەدى. بۇرىن ىلەدە مەدىرەسە بىتىرگەن ونى بىردەن ماسكەۋگە اتتاندىرادى.

اباي قاسىموۆ ماسكەۋدە شىعىس ەڭبەكشىلەرىنە ارنالعان كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم الادى. وسىندا ول 1958-1968 -جىلدارى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتوراعاسى بولعان، سونىمەن قاتار قىتايدىڭ دە- يۋرە مەملەكەت باسشىسى قىزمەتىن اتقارعان ليۋ شاۋ شيمەن (ليۋ شاوكي) بىرگە وقىعان. 1924 -جىلى وقۋىن اياقتاپ، الماتىعا كەلىپ قالالىق قۇرىلىس باسقارماسى كادر بولىمىنە باسشىلىق جاساعانى جايلى دەرەك بار. وسى جىلداردىڭ بىرىندە تەگى سەمەيلىك ارۋ تاشينكە ءمىرقاسىم قىزىنا ۇيلەنەدى. ءسويتىپ، 1930 -جىلدىڭ باسىندا كومينتەرننىڭ تاپسىرماسىمەن موڭعوليا قازاقتارىن اعارتۋعا اتانادى.

قاسىموۆتىڭ قوبدا بەتىندەگى قىزمەتى

بۇل جىلدارى قازىرگى باي- ولكە ايماعى ورناماعان، قازاقتاردىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى قوبدا قالاسىنا قاراستى اۋمالى- توكپەلى زامان- تىن. كەڭەس وداعى قالتىلداعان قايىقتاي سوتسياليزم جولىنا بەتتەپ كەلە جاتقان موڭعوليادان ايىرىلىپ قالماس ءۇشىن بارلىق ساياسي- ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ جاتقان تۇس. ەلدىڭ باتىس وڭىرىنە جاڭا ميزام ءالى جەتە قويماعاندىقتان ونداعى قازاقتار شىڭجاڭعا قاراي ۇركىپ كەتۋگە ءازىر تۇرعان بولاتىن.

باي- ولكەلىك بايىرعى قالامگەر ماحفۋز ق ۇلىبەك ۇلى 1970 -جىلى ولگەي قالاسىندا جارىق كورگەن « قىزىلقايىڭ حيكاياسى» اتتى ەستەلىگىندە: «1930 -جىلدىڭ كوكتەمىندە اقبالشىقتا وتىرعان ەلدى جيناپ الىمبەك بي تولىقشا كەلگەن ورتا بويلى، قىرما ساقال، بۋرىل مۇرت كىسىنى قاسىم ۇلى اباي، ۇزىن بويلى، قىر مۇرىندى، سيدا قاراتورىنى وتەپ ۇلى ءشارىپ دەپ تانىستاردى» دەسە، قوبدا قازاقتارى اراسىندا ابايمەن بىرگە قىزمەت اتقارعان كيم (كوممۋنيستيچەسكي ينتەرناتسيونال مولودەجي) وكىلى ءشارىپ عايسا ۇلى ءوزىنىڭ ءومىرباياندىق حيكاياتىندا: «قازاق اۋىلدارىنا كومەكتەسۋ جونىندەگى بارلىق شارالاردى جۇبايىم ديلنۇز وتەپوۆا مەن دوسىم اباي قاسىموۆ ۇشەۋمىز بىرلەسىپ جۇرگىزدىك. اباي قاسىموۆ موڭعولياعا 1930 -جىلى بىزدەن ءسال كەيىنىرەك كەلدى. بۇل كىسى موڭعول ۇكىمەتىنىڭ سۇراۋى بويىنشا كومينتەرننىڭ جولداماسىمەن كەلگەن بولاتىن. ءتۇپ تەگى شىڭجان پروۆينتسياسىنان شىققان ول جيىرماسىنشى جىلدارى سسسر ازاماتتىعىن الىپ، شىعىس ەڭبەكشىلەرىنە ارنالعان كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتى بىتىرگەن. جاسى بىزدەن ەرەسەك سول كەزدىڭ وزىندە قىرىقتار شاماسىندا بولاتىن. ايەلى تاشينكە ءمىرقاسىم قىزى كومسومول مۇشەسى قىزىل وتاۋدىڭ اكتيۆيسى ەدى» دەپ جازىپتى ء(شارىپ وتەپوۆ. «جالىنداعان جاستىعىم - كومسومولىم» ، الماتى «جالىن» ، 1981 ج. 144-145 ب) .

ا. قاسىموۆتىڭ جارى تاشينكە ءمىرقاسىم قىزى مەن ش. وتەپوۆتىڭ جارى ديلنۇز اسەت قىزى. فوتو قوبدا بەتىندە تۇسىرىلگەن.

موڭعولياعا بارعان سوڭ ابايدىڭ بىتىرگەن العاشقى شارۋاسى 1931 -جىلدىڭ كوكتەمىندە ەلدىڭ باتىس ولكەسىن قونىستانعان قازاق، ۇرانقاي، دوربەت حالىقتارى اراسىنداعى جايىلىمدىق جەرگە تالاستى رەتكە كەلتىرىپ بەرگەنى. ول ءۇشىن قوبدا قالاسىنا بارىپ، ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، وعان ءوزى باس بولىپ اۋىلداردىڭ جەر پايدالانۋ شەكارالارىن بەلگىلەپ، ونى مەملەكەتتىك اكتىمەن بەكىتىپ بەرەدى. بۇل ىستە جەرگىلىكتى قازاقتار ءۇشىن جىلىكتىڭ مايلى باسى بۇيىرماسا دا، بۇرىنعى جەرلەرىنە يەلىك ەتۋ قۇقىعى ساقتالعان كورىنەدى. ويتكەنى، كۇللى عالام اۋزىنا قاراپ وتىرعان كومينتەرن وكىلىنىڭ ۇكىمىنە جەرگىلىكتى بيلىكتە قارسى كەلەر كىم بار دەيسىز.

جالپىلاي العاندا قوبدا قازاعى ابايدان جاماندىق كورگەن جوق. باي- ولكەلىك قالامگەر سويان قاجىباي ۇلىنىڭ ەستەلىگىندە، اقبالشىققا كەلگەن كومينتەرن وكىلى اباي قاسىموۆ پەن ءشارىپ وتەپوۆ، ولاردىڭ ايەلدەرى ديلنۇز، تاشينكەلەر قىزىل وتاۋ قۇرىپ، جاستاردىڭ باسىن قوسىپ، ولاردى ريەۆوليۋتسيا جولىنا تۇسىرۋگە كوپ كومەگى ءتيدى، دەپ جازادى.

سول سياقتى 1944-1950 -جىلدار ارالىعىندا باي- ولكە ايماعىن باسقارعان قايراتكەر تۇلعا جەڭىسحان دۇزەلباي ۇلىنىڭ اۋزىنان جازىپ الىنعان قۇجاتتىق دەرەكتە، ول كىسى: - 1930 -جىلى قىركۇيەك ايىندا اباي مەن ءشارىپ ءبىر توپ جىگىتتەردى جيىپ الىپ: ««سەندەر وقۋلارىڭ كەرەك، ءبىلىمسىز بولمايدى. ءتىپتى مونعول ءتىلىن دە بىلمەيسىڭدەر، سول ءۇشىن ۇلان- باتىرعا بارىپ وقىڭدار. ءبىز كەلىسىپ قويدىق» دەدى. كوبى وقۋدان باس تارتتى. جايسانىپ، ماقابىل، ءجۇنىسحان جانە مەن بار «تاۋەكەل» دەپ كەلىستىك. بىزگە ءشارىپ، شاكىرتباي، قىزاي ءابزالي تورتەۋى ەرەتىن بولدى. جولاي تۇلبادان توقتىباي ىلەستى. جولعا ءۇش قونىپ، قوبدا ايماعىنا كەلدىك. ول ارادان 10 موڭعول جىگىتى قوسىلدى. 20 كىسى ءبىر ماشيناعا وتىرىپ ۇلانباتىرعا بەت الدىق» دەيدى.

بۇلار ۇلكەن قالاعا بارعانىمەن وقۋ وقىپ جىرعاتپاعان سىڭايلى. قىسقاسى «موڭعولدىڭ تاماعىن جەمەيمىز» دەپ قالادا ەجەلدەن تۇراتىن ۇيعىرلار اسحاناسىن جاعالاپ بوسىپ كەتكەن. بۇل جايسىز حابار قۇلاعىنا جەتكەن اباي قاسىموۆ ۇلان- باتىرعا كەلىپ ءمان- جايعا قانىعادى. دەرەۋ جاستاردى «قازاقستانعا اپارىپ وقىتۋ كەرەك» دەگەن ماتىندە ەل باسشىسى چويبالسىنعا حات جولدايدى. ءبىراق ۇكىمەت «بۇلار قازاقستانعا ەمەس، ماسكەۋگە بارىپ، قازاقشا وقىسىن!» دەگەن شەشىم قابىلدايدى.

ءسويتىپ، ءبىر توپ قازاق لوسول دەگەن بۋرياد ءتىلماشتىڭ بۇيدالاۋىمەن قولدارىندا اباي قاسىموۆتىڭ جولحاتى بار ماسكەۋگە اتتانادى. ەكى ەل شەبىندەگى كەدەن بەكەتىنە دەيىن اتپەن كەلىپ، وسى ارادان پويىزعا وتىرادى. بۇلاردى ماسكەۋدە كۋتۆ- دە ءمۇعالىم ا. قاسىموۆتىڭ ەسكى دوسى قاميتوۆ كۇتىپ الادى. ول كىسى قوبدانىڭ قوڭىر قويىنداي قۇلاعى سالپيعان قازاقتاردى جاتاقحاناعا ورنالاستىرادى. اباي ءوزىنىڭ دوسى قاميتوۆقا جازعان حاتىندا: «مونعوليانىڭ باتىسىندا قازاقستان، قىتايدان بارعان از قازاق تۇرادى. بۇلار وتە نادان، تۇرمىسى ناشار. وقۋ- ءبىلىمدى بىلمەيدى. ساۋاتسىز ەل، مالدان باسقا تىرشىلىگى شامالى. ريەۆوليۋتسيا ءىسى، جاڭا ۇكىمەت ەندى ورناپ جاتىر. بولاشاقتا ەل باستايدى- اۋ دەگەن جىگىتتەردى ەكشەپ جىبەردىك. كومەگىڭدى اياما!» دەگەن ەكەن.

قازاقتاردى قارسى العان قاميتوۆ ولاردى كۋتۆ ديرەكتورى قارت بولشيەۆيك يۋدين جولىقتىرادى. بۇل وقيعا جايلى ج. دۇزەلباي ۇلى: «ءبىزدىڭ قايسىمىزدا دا ۇسقىن جوق ەدى. ساقال- مۇرت وسكەن، ەلدەن كيىپ شىققان قازاق شاپاندارىمىز جىرتىلعان، جاماۋ كون ەتىگىمىزدىڭ اۋزى اشىلىپ، وكشەسى ءتۇسىپ شوقيعان، قايىس بەلبەۋ بۋىنعان الاباجاق ەدىك» دەپ ەسكە الادى.

جوعارىداعى ءۇردىس ودان ءارى جالعاسىپ، 1931 -جىلدىڭ كۇزىندە ەكىنشى تولقىن: شولتاي، ءماجىم، بالجى، قيىسحان، سەيىتحان، جەكسەنبى، احمەت، نىعمەت باستاتقان 12 قازاق جىگىتى الدىڭعىلاردىڭ ىزىمەن ماسكەۋگە وقۋعا كەلەدى. بۇل جەردە قالاي دەسەك دە اباي قاسىموۆتىڭ ەڭبەگى بار. ويتكەنى، كۋتۆ كومينتەرنگە كادر دايارلايتىن بىردەن- ءبىر ورىن ەدى.

***

اباي قاسىموۆتىڭ قوبدا بەتىندە ءجۇرىپ بىتىرگەن تاعى ءبىر ىرگەلى ءىسى التاي بەتىندە تۇراتىن ءدىندار- اعارتۋشى اقىت قاجى ءۇلىمجى وعىلىمەن كەزدەسىپ، وعان اباي قۇنانبايەۆتىڭ 1922 -جىلى تاشكەنتتە شىققان كىتابىن سىيعا تارتقانى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مارقۇم قابيداش قالياسقار ۇلى: «1932 -جىلى قايىرتى دەگەن جەردە بىرسەك دەگەن ادامنىڭ اۋىلىندا اباي مەن اقىت كەزدەسكەن. بۇل جولىعۋدىڭ تاريحي ماڭىزى اقىت قاجى وزىنە سىيعا بەرىلگەن ا. قۇنانبايەۆتىڭ كىتابىن وقىپ، ىلە- شالا وعان ەلىكتەپ ءوزىنىڭ قۇندى مۇراسى عاقىليالارىن جازدى» دەيدى. اقىت اتامىزدا قاراپ قالماي اباي قاسىموۆقا ۇزاق جىر ارناعان.

شىڭجاڭ ولكەسىندەگى ارپالاس

كەڭەس وداعى ورنىعىپ، ەتەك- جەڭىن جيناپ العان سوڭ تاپ جاۋلارىن جويۋدى قولعا الدى. ي. ۆ. ستالين 1937 -جىلى: «ءبىز تاپ جاۋلارىنىڭ كوزىن جويۋمەن شەكتەلمەيمىز، ولاردىڭ ءۇرىم- بۇتاق، ءتۇپ- تۇقيانىنا دەيىن قۇرتامىز» دەگەنى بار (لەونيد ملەچين «كگب. پرەدسەداتەلي رگانوۆ گوسبەزوپاسنوستي. راسسەكرەچننىە سۋدبى» . موسكۆا، 2005, س-152) . وسى ءسوز قۋعىن- سۇرگىننىڭ ۇرانى بولعان سياقتى. كوسەم ايتقان تاپ جاۋلارى كىمدەر؟ سوتسيولوگ گ. باتىگيننىڭ پايىمداۋىنشا، بۇلار ءوز حالىقتارىنىڭ تاريحىن داستۇرلەرىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزگەندەر. وسىنداعى ستاليندىك رەپرەسسيا، ياعني قۋدالاۋ كەڭەس وداعىندا باستالىپ، ءبىر دەمدە كوسەمنىڭ القاۋىنداعى شىڭجاڭ ولكەسى مەن موڭعوليادا قاتار جۇرگىزىلۋى ءتيىس بولدى. ءسويتىپ اتالمىش ءىستى تياناقتى اتقارۋ ءۇشىن كەڭەستىك ماماندار «شىڭجاڭعا كومەك» دەگەن جەلەۋمەن الدىن- الا جىبەرىلدى.

ايتالىق شىڭجاڭ باسشىسى شىڭ شىساي 1935 -جىلى ستالينگە ءوتىنىش جاساپ، كەلەشەكتە جۇرگىزىلەتىن جازالاۋ ناۋقانىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ىرىكتەلگەن كادرلار جىبەرۋىن سۇرايدى. وسى تىلەك بويىنشا 33 (4 قازاق، 4 ۇيعىر، قالعاندارى ورىس پەن قىتاي) ادام كەلىپ، ولار ءار جەرگە لاۋازىمدى قىزمەتكە قويىلادى. وسىنداعى ءتورت قازاقتىڭ ءبىرى باقتيار - قوتان ايماعىنا، سانسىزباي - تارباعاتايعا، ساپار موللا - التاي ايماعىنا، اباي قاسىموۆ - قۇمىل ايماعى ءۋالي ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالادى. كەشىكپەي جاڭادان باركول ايماعى قۇرىلىپ وعان ا. قاسىموۆ ءۋالي (اكىم) بولادى.

بۇل وقيعا تۋرالى كەيىن ابايدىڭ حاتشى بولعان جاڭ ءجۇن اتتى قىتاي: «1935 -جىلى قاڭتار ايىنىڭ باسىندا دۋبان مەكەمەسى ءىس باسقارماسىنىڭ باستىعى ءشۇي مىرزا مەنى شاقىرىپ: «كەڭەس ەلىنەن قاسىموۆ دەگەن كەلدى. ول باركولدە تۇراتىن بولدى. سەن حاتشىسى بولاسىڭ دەدى. اباي سۇڭعاق بويلى، شىمىر دەنەلى، قىرىق نەشە جاستا قارا سۇرى كىسى ەكەن. اقپان ايىنىڭ ورتاسىندا اباي توقالى، ءۇش قورعاۋشى جانە مەن جيىنى 6 ادام سوۆەت وداعىندا جاسالعان شەكپەن شاتىرلى كولىكپەن جولعا شىقتىق» دەپ جازادى.

شىڭجاڭ بيلەۋشىسى شىڭ شىساي

اباي قىزمەت بارىسىندا شىڭ شىسايدىڭ سەنىمدى سەرىگىنە اينالادى. ونىڭ قىزمەت اتقارۋىنا تولىقتاي جاعداي جاسالىپ، ارنايى حاتشى، توتە بايلانىسقا شىعاتىن كوشپەلى راديوستانسا جانە ولكەنى باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن 17 ادامنان قۇرالعان قۇپيا قىزمەت توبىن ۇيىمداستىرادى. وسى ادامدار ابايدىڭ نۇسقاۋىمەن ساياساتقا قارسىلىق تانىتقان تۇلعالاردى قۇرىقتاپ، ۇرىمجىگە ايداتىپ وتىرعان. ءبىر جولى اعايىندى قابدولدا، زەينوللا، قايبار، كابەن تورتەۋى قاتار ۇستالىپ، كابەن عانا امان ورالسا، كەشىكپەي قاسىم باتىر، قۇداباي باتىرلار قۇرىققا ءىلىندى.

ەكى ايدان استام تۇرمە ءدامىن تاتقان قاسىم باتىر امالىن تاۋىپ قاشىپ شىعىپ، ءزايىپ باتىر اۋىلىن پانالايدى. اباي ونى ۇستاپ بەرگەن ادامعا «500 قوي بەرەم» دەپ جار سالعانىمەن ناتيجە شىقپايدى. قاسىموۆقا وشىككەن قاسىم باتىر ونىڭ قۇمىلعا اتتانعانىنان حابار الىپ، جولىن توسادى. ءبىراق ايلاكەر قىزىل اتقوسشىنىڭ كيىمىن كيىپ، اتىن اۋىستىرىپ مىنگەندىكتەن امان قالىپ، اتقوسشىسى قىمىزباي وققا ۇشادى.

ونىمەن قويماي 1937 -جىلى قاپتىق تاۋىندا بەيبىت وتىرعان ەلدى «گانسۋ ولكەسىنە اۋا كوشۋگە قامدانىپ جاتىر» دەگەن جەلەۋمەن باستى ادامدارى: بايدوللا، ءشامشي، بەگي، ساقابا، قوجابەرگەن، جەڭىسحان، قازي، ىبىرايىم، قايدار، ايكەباي، قابىلقاجى، قاقان، اكبار، ءبىلال قاتارلى كىسىلەردى بايلاپ- ماتاپ ۇرىمجىگە جونەلتەدى. بۇل كىسىلەر تۇگەلدەي شىڭ ءشىسايدىڭ تۇرمەسىندە ولتىرىلەدى (جاقسىلىق ءساميت ۇلى. «قىتايداعى قازاقتار» . - الماتى: دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى، 2000 ج. - 96 ب) . ونىمەن قويماي مومىن ەلدىڭ قولىنداعى مال- مۇلكىن الداپ- ارباپ الىپ، باركولدىڭ شۇرايلى جەرىنەن قورا سالدىرىپ باقتىردى. بۇل جەر ءالى كۇنى «اباي سايى» اتالادى.

كەكشىل اباي مۇندا كەلگەن سوڭ وسىدان 10 جىل بۇرىن ءوزىن جازاعا تارتقان ورداحان ءبيدى ىزدەيدى. ىلەدە وتىرعان ءبيدىڭ اۋىلىنا كەلىپ: «ەي، ورداحان سەن ماعان نە ىستەگەنىڭدى بىلەسىڭ بە؟ « دەپ سۇرايدى. ارتىنان ونى ءولىمشى ەتىپ سابايدى. وسى سوققىدان قورلانعان بي وڭالماعان ەكەن.

قىسقاسى، ستاليننىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ادامدارىن جويۋعا كىرىسكەن ابايدىڭ الەگىنەن كەيىن ەل اتاجۇرتىن تاستاپ، شىعىسقا اۋادى. اۋعان ەلدى توقتاۋعا شاماسى جەتپەگەن قاسىموۆ ولكە باستىعى شىڭ شىسايعا حات جازىپ «قاراقشىلاردى» جويۋعا قارۋلى اسكەر جىبەرۋىن ءوتىنىپتى (تۇراقىن ۇلى. ق. قۇمىل قالاسىنىڭ تاريحي ماتەريالدارى. - قۇمىل، 2013 ج. 152-ب) .

ءسويتىپ اۋا كوشكەن ەلگە جەردەن، كوكتەن اياۋسىز سوققى جاسالدى. وسى وقيعا جايلى ءارى وسى كوشتىڭ توپ ورتاسىندا بولعان حاليفا التايدىڭ 2011 -جىلى جارىق كورگەن «التايدان اۋعان ەل» اتتى ەستەلىك كىتابىندا بوياماسىز باياندالادى: «جاۋ ۇشاقتارى كوشتى 11 كۇن تىنىمسىز بومبالاۋمەن بولدى. ولاردىڭ ماقساتى نە كوشتى توقتاتۋ، نە حالىقتى ءبىرجولاتا قۇرتۋ ەدى. كۇندىز كوشۋ قاۋىپتى بولعاندىقتان ايلاعا باسىپ تەك تۇندە كوشەتىن بولدىق» دەپ جازىپتى.

«بىرەۋگە ور قازبا، وعان ءوزىڭ تۇسەسىڭ» دەگەندەي كوپ كەشىكپەي قاسىموۆتىڭ جەكە باسىنا بۇلت ۇيىرىلەدى. شىڭجاڭدىق زەرتتەۋشى قىرباق تۇراقىن ۇلىنىڭ ەڭبەگىندە: «شىڭ شىساي ولكەدە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەڭەستىك مامانداردىڭ كەيبىرىن «تروتسكيشىلدەر» دەگەن قارا تىزىمگە ىلىكتىرىپ ونى ستالينگە جولداعان. وسى قاتاردا اباي قاسىموۆتا بولدى» دەيدى.

ءسويتىپ، كۇدىكتى رەتىندە تاڭبا باسىلعان قاسىموۆ 1938 -جىلى ماسكەۋگە شاقىرتىلىپ، وسى جىلدىڭ 24 - ماۋسىم كۇنى تۇتقىندالادى. ءبىر جىلداي جۇرگىزگەن تەرگەۋدىڭ قورتىندىسى ونى اتۋ جازاسىنا بۇيىرىپ، ول ۇكىم 1939 -جىلدىڭ 10 - ناۋرىز كۇنى ورىندالعان ەكەن. مارقۇمنىڭ دەنەسى قازاق قايراتكەرلەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن نىعمەت نۇرماقوۆتاردىڭ كۇلى كومىلگەن ماسكەۋدەگى «دونسكوە كلادبيشە» زيراتىنا جەرلەنىپتى.

بەكەن قايرات ۇلى

«ەگەمەن قازاقستان»