ساياسي قۋعىن- سۇرگىن: ادامدار ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن جازىقسىز جاۋ اتاندى – تاريحشى

ورال. قازاقپارات - ساياسي قۋعىن- سۇرگىنگە قاتىستى مۇراعاتتا حاتتالعان قۇجاتتاردى عىلىمي اينالىمعا قوسۋ قاجەت. م. وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سايالبەك عيززاتوۆ ءوز پىكىر- پايىمىن وسىلايشا ءبىلدىردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

ونىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەت باسشىسى ءوز ۇندەۋىندە اتاپ وتكەنىندەي، وتكەن عاسىردىڭ 20-50 -جىلدار ارالىعى ەل باسىنا كۇن تۋعان قاسىرەتتى كەزەڭ بولدى. ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدان زارداپ شەككەن، گولوشەكيندىك رەجيم ۇيىمداستىرعان اشارشىلىققا ۇشىراعان، ستاليندىك كەزەڭنىڭ «ۇلكەن تەررورىنان» جانە وزگە قانقۇيلى وقيعالاردىڭ وتىنان وتكەن ازاماتتاردى ەل جادىندا جاڭعىرتۋ - پارىز.

تاريحشىنىڭ پايىمداۋىنشا، جالپى كەڭەس وداعىنداعى قۋعىن- سۇرگىن 1917 -جىلدىڭ قازان ايىنان باستالىپ، 1953 -جىلعا دەيىن جالعاسقان بولاتىن. بۇل كەزەڭدە كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، اشارشىلىق، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانى قۋدالاۋ، ءتۇرلى حالىقتاردى دەپورتاتسيالاۋ سەكىلدى وقيعالار ورىن الدى. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، كەڭەس وداعى بويىنشا تەك 1927-1953 -جىلدارى 60 ميلليون ادام، ونىڭ ىشىندە قازاقستان بويىنشا 103 مىڭ ادام قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان. ولاردىڭ 25 مىڭى اتىلىپ كەتە باردى. باسىم بولىگى احمەت بايتۇرسىنوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، ساكەن سەيفۋللين، حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر سەكىلدى الاشتىڭ زيالىلارى ەدى.

- مۇراعات قۇجاتتارىن زەردەلەي كەلە نەگىزىنەن جازىقسىز ادامداردى ارنايى سوت ورگاندارى ەمەس، «ۇشتىكتەردىڭ» جازالاپ وتىرعاندىعىنا كوز جەتكىزدىك. ەڭ قىزىعى، جەرگىلىكتى «ۇشتىكتەرگە» اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى جانە جەرگىلىكتى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ (ءى ءى ح ك) باستىعى كىردى.

ايىپتالۋشىلارعا قازىرگى زامانداعىداي اۆدوكات جالداپ، ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋ مۇمكىندىگى بەرىلمەدى. اۋىر جازا تاعايىنداۋ ءۇشىن قولدان ۇيىمداستىرىلعان 2-3 كۋاگەردىڭ ءسوزى جەتكىلىكتى بولاتىن. اسىرا سىلتەۋگە بوي الدىرعان شەندىلەر شۇعىل تۇردە ۇكىم شىعارىپ، بىردەن جازانى ورىنداۋعا كوشىپ وتىردى، - دەيدى سايالبەك عيززاتوۆ.

1929-1933 -جىلداردىڭ وزىندە قازاق ا س س ر وگپۋ ساياسي وكىلىنىڭ ۇشتىگى 9805 ءىس قاراپ، 22933 ادام جونىندە شەشىم قابىلداعان، سونىڭ ىشىندە 3386 ادامدى اتۋ جازاسىنا كەسۋ جونىندە ۇكىم شىعارعان. ال ءبىر عانا باتىس قازاقستان بويىنشا 1937 -جىلدىڭ وزىندە 853 ادام قۋعىنعا ءتۇسىپ، 335- ءى اتىلىپ كەتە بارعان.

سونىمەن قاتار كوپتەگەن ازاماتتار قوعامدا بولىپ جاتقان وقيعالارعا قاتىستى پىكىرى، ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن جازىقسىز جاۋ اتاندى. مىسالى، ورال وكرۋگى، جاڭاقالا اۋىلىنىڭ تۇرعىنى فاتيما باكيروۆا «بيلىك باسىنداعىلار بايلاردىڭ مالىن تاركىلەپ، ال كوممۋنيستەر تاركىلەنگەن مۇلىكتەردى اراق قىلىپ ىشەدى» دەگەنى ءۇشىن سوتتالدى. ول كىسىنىڭ ارعى تاعدىرى بەيمالىم. مۇنداي ادىلەتسىز جازالاۋلاردىڭ تىزبەگىندە شەك بولمادى. ساياسي- قۋعىن سۇرگىن تاقىرىبىن زەرتتەۋ بارىسىندا مۇراعاتتاردان سول كەزدەگى قوعامدىق- ساياسي احۋالدى سۋرەتتەيتىن كوپتەگەن قۇجاتتاردى كەزدەستىرۋگە بولادى. كەڭەس وداعى كوممۋنيزم يدەولوگياسىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا سوۆحوز، كولحوز جۇمىسشىلارى ءۇشىن ارنايى پارتيا جينالىستارىن وتكىزىپ وتىردى.

مۇراعات قۇجاتتارىنان 1937-1938 -جىلدارى اۋىلدا پارتيا جينالىستارىنىڭ كۇشەيتىلگەندىگى بايقالادى. مىسالى، 1937 -جىلى 7 - اقپاندا باتىس قازاقستان وبلىسى چاپايەۆ اۋدانى كوجەحاروۆ اۋىلىنداعى «رودنيك نوۆىي» كولحوزى جانىندا جالپى پارتيا جينالىسى وتكىزىلىپ، وعان ب ك پ (ب) اۋداندىق كوميتەتىنىڭ ينسترۋكتورى قۇستامبايەۆ قاتىستى. ينسترۋكتور جينالىستا تروتسكييشىل- زينوۆيەۆشىل باندىلاردىڭ جاقتاستارىنىڭ پارتيا قاتارىندا ءالى دە بولسا كوپ ەكەندىگىن، ولاردىڭ شاحتا، ترانسپورت، اۋىر ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە وزگە دە ماڭىزدى سالالاردا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندىگىن اشىق ايتتى.

جينالىس قورىتىندىسى بويىنشا ماڭىزدى دەپ سانالعان ءبىرقاتار شەشىم قابىلداندى. ولار تومەندەگىدەي ەدى: 1) ريەۆوليۋتسيالىق ساقتىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تۇرعىندار اراسىندا تومەندەگىدەي كوپشىلىك ۇگىت- ناسيحات جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ: - حالىق اراسىندا بۇكىلوداقتىق كەڭەستەر Ⅷ سەزىنىڭ ماتەريالدارىن، ياعني ي. ستالين مەن مولوتوۆ جولداستاردىڭ باياندامالارىن تالقىلاپ، كەڭىنەن ءتۇسىندىرۋ؛ - كولحوزشىلار اراسىندا داۋىستاپ وقۋ، اڭگىمەلەسۋ جۇرگىزۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋ؛ - ءار ايدىڭ 17- ءسى كۇنى كورشىلەس بۋدارين اۋىلىندا بىرلەسكەن جينالىس وتكىزۋ؛ - كوجەحاروۆ اۋىلىندا ءار دەكادا سايىن باسشىلىق قىزمەتتە جۇرگەندەر مەن پارتيا قاتارىندا جوقتار ءۇشىن ۇيىرمە جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ.

ال 1937 -جىلى 26 - تامىزدا كوجەحاروۆتا وتكەن پارتيا جينالىسىندا اۋداندىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى كالمەنتيەۆ بايانداما جاساپ، ەمبى مۇناي، ريددەر جانە وزگە ايماقتارداعى كونترريەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەر تۋرالى حابارلاپ، ءاربىر كوممۋنيستىڭ «تاپتىق تۇرعىدان قىراعىلىق» (كلاسسوۆايا بديتەلنوست) تانىتۋىن، ىشتە جۇرگەن جاۋلاردى كورسە، دەر كەزىندە حابارلاۋىن قاداپ ايتتى. ناتيجەسىندە «حالىق جاۋلارىن» ىزدەۋ، كونتريەۆوليۋتسيونەرلەردى تابۋ ناۋقانى باستالىپ كەتتى. ءبىر عانا اياداي اۋىلدا وسىنداي قيتۇرقى ارەكەتتەردىڭ جۇزەگە اسىرىلعاندىعىن كورە وتىرىپ، بۇكىل ەلدەگى قۋعىن- سۇرگىننىڭ دەڭگەيىن كوزگە ەلەستەتۋ وتە قورقىنىشتى بولماق.

«مۇنداي وقيعالاردىڭ تىزبەگىن شەكسىز جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. ءبىراق ەڭ باستىسى قازىرگى ۇرپاقتاردىڭ الدىندا ۇلكەن مىندەتتەر تۇرعاندىعىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. وسى ورايدا قر پرەزيدەنتى ق. توقايەۆتىڭ ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانى قۇرۋ جونىندەگى باستاماسى بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان العاندا وتە وزەكتى دەپ ەسەپتەيمىز. ول ءۇشىن تومەندەگى كەلەلى شارالاردى قولعا الۋىمىز قاجەت»، دەيدى تاريحشى- عالىم.

بىرىنشىدەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۋعىن- سۇرگىن تاريحى وزىندىك باعاسىن تولىق الىپ ۇلگەرمەدى. مۇراعاتتا قاتتالعان قۇجاتتاردى عىلىمي اينالىمعا قوسۋدى، ىرگەلى زەرتتەۋلەردى جۇرگىزۋدى ودان ءارى جانداندىرۋ قاجەت. اسىرەسە، ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى، ساياسي بيۋرو وتىرىستارى قۇجاتتارىن زەردەلەۋ وتە ماڭىزدى بولماق. ول ءۇشىن تاريحشى عالىمدارعا ساياسي قۋعىن- سۇرگىنگە قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارىمەن جۇمىستانۋعا جول اشىلۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن، قازاق دالاسىندا ۇيىمداستىرىلعان ساياسي قۋعىن- سۇرگىن مەن اشارشىلىقتان زارداپ شەككەندەردىڭ جالپى سانى، ولاردىڭ قيلى تاعدىرىنا بايلانىستى مالىمەتتەر قايتادان سارالانۋى قاجەت. ويتكەنى مۇراعات قۇجاتتارىنا جول اشىلسا، ءبىراز تاريحي وقيعالار ايگىلەنىپ، ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. ۇشىنشىدەن، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن مەن اشارشىلىق تاقىرىبىنا بايلانىستى زەرتتەۋلەردى ارنايى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ قاجەت. مۇنى ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جاريالاپ جۇرگەن عىلىمي جوبالاردى گرانتتىق قارجىلاندىرۋ باعدارلاماسى، «ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى قورىنىڭ» ۇيىمداستىرۋىمەن ءوتىپ جۇرگەن عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارى كونكۋرسى اياسىندا جانە تاعى دا باسقا جولدار ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى دەپ سانايمىز.

تورتىنشىدەن، رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق تەلەارنالار، پروديۋسەرلىك ورتالىقتار ارقىلى قۋعىن- سۇرگىنگە قاتىستى كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەر، تەلەسەريالدار، باعدارلامالار كوپتەپ تۇسىرىلسە دەيمىز. ويتكەنى ءتول تاريحىمىزدى ناسيحاتتاۋدا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءرولى زور بولىپ تابىلادى. بەسىنشىدەن، جىل سايىن 31 - مامىردا حالىقتىڭ تۇرعىلىقتى مەكەنجايلارى بويىنشا ورنالاسقان ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشكە بارىپ، اتا- بابالار رۋحىنا تاعزىم ەتەتىندىگى بەلگىلى. بولاشاقتا ءوڭىر ورتالىقتارىنىڭ بارلىعىندا ادامداردىڭ كۇندەلىكتى نازارىندا بولاتىن ەسكەرتكىش- مەموريالدار سالىنسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

التىنشىدان، قازىرگى تاڭدا ءۇش قازاق قىزىنىڭ ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇربانى بولىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندىگى ايتىلىپ ءجۇر. تورعاي سۇلەيمەنوۆا، ءماميلا تاڭاتوۆا، شاحزادا شونانوۆا سىندى قاراكوزدەردىڭ ەر ادامدارمەن بىرگە اتىلىپ كەتكەندىگىن ەسكەرسەك، كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگى انىقتالا تۇسەدى. سوندىقتان رەسپۋبليكا كولەمىندە وسى اتالعان ارۋلاردىڭ تۇلعالىق ءرولىن كوتەرۋ (ءمۇسىنىن ورناتۋ، كوشە اتىن بەرۋ جانە ت. ب.)، قىز بالالار تاربيەسىندە پايدالانۋ ماسەلەسى وتە ماڭىزدى بولماق.

«وسىلايشا، قازىرگى ۇرپاق الدىندا ۇلكەن مىندەتتەر تۇر دەپ بىلەمىز. «وتكەنگە توپىراق شاشساڭ، كەلەشەك ساعان تاس اتادى» دەيدى حالىق دانالىعى. تاريحىمىزدى قاتتاپ، جازىقسىز جاپا شەككەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنا، الاش ارىستارىنا تاعزىم ەتە بىلەيىك، اعايىن!» دەپ تۇيىندەدى ويىن.

اۆتور: ەلجان ەرالى