عالامشارلار نەگە اينالادى؟
ءسىز عارىش نىساندارىنىڭ نەگە اينالاتىنى تۋرالى ويلانىپ كوردىڭىز بە؟ تۇسىندىرۋگە تىرىسايىق. ءبىزدىڭ «ءۇيىمىز» جاڭا تۋعان كۇندى اينالا ۇشقان شاڭ مەن گاز ديسكىسىنەن تۇزىلگەن. شاشىراپ ۇشقان تاستار، وعان قوسا شاڭ ءبىر- بىرىنە جابىسىپ، پلانەتانىڭ پايدا بولۋىنا اكەلگەن. جەر تۇزىلە باستاعان ءارتۇرلى كولەمدەگى تاستار كەلىپ سوعىلىپ، ونىڭ اينالۋىنا سەبەپ بولعان. كۇن مەن كۇن جۇيەسى شاڭ مەن گاز ءوزىنىڭ سالماعىن كوتەرە الماي وپىرىلعان ساتتە پايدا بولدى. گازدىڭ باسىم بولىگى كۇننىڭ قۇرامىنا ەنسە، قالعانى جاڭا تۋعان عالامشارلاردى اينالا ديسكىنى ءتۇزدى. ۋاقىت وتە گاز بەن شاڭ ءبىرقالىپقا ەنىپ، تۇراقتى جىلدامدىقپەن اينالا ۇشادى. كۇننىڭ الىپتىعىنان ونىڭ ماڭايىنداعى پلانەتالار ءبىر باعىتقا اينالادى. وسىلايشا كۇننىڭ كۇشىنەن ءبىر تىزبەكتى قۇرالىپ، كۇن جۇيەسى پايدا بولدى. بۇگىندە كەيبىر عالامشارلار ءوز بەتىنشە اينالادى.
مىسالى، شولپان ءوز وسىنەن كەرى اينالادى. عالىمدار بۇل قۇبىلىستى شولپان عارىش قالدىقتارىمەن سوقتىعىسۋىمەن تۇسىندىرەدى. دەگەنمەن كەيبىر عالىمدار بۇل تەوريامەن كەلىسپەيدى. 2001 -جىلى Nature باسىلىمىندا جاريالانعان زەرتتەۋدە كۇننىڭ گراۆيتاتسياسى مەن وزگە فاكتورلاردىڭ ارقاسىندا شولپاننىڭ ءوز وسىنەن اينالۋ جىلدامدىعى ازايىپ، كەرى باعىتقا بۇرىلعان. استەرويدتار اينالادى. جۇلدىزدار دا اينالادى. ءتىپتى، گالاكتيكالار دا اينالادى. NASA بولجامى بويىنشا، كۇن جۇيەسى، شامامەن، 230 ميلليون جىلدان سوڭ قۇس جولىن تولىق اينالىپ شىعادى. دەگەنمەن ماڭگى ەشتەڭە جوق. بارلىق عارىش نىساندارى ءبىر كۇنى «تىرشىلىگىن» توقتاتادى. الدىمنە ولاردىڭ جىلدامدىعى ازايادى. مىسالى، باستاپقى كەزدە كۇن ءوز وسىنەن ءاربىر ءتورتىنشى كۇنى تولىق ءبىر اينالىم جاساپ وتىرعان.
بۇگىنگە بۇل كورسەتكىش - 25 تاۋلىككە تەڭ. عالىمدار كۇننىڭ ماگنيت ءورىسى كۇن جەلىمەن ءوزارا ارەكەتتەسكەننىڭ سەبەبىنەن جىلدامدىعى تومەندەيتىنىن ايتادى. بۇدان بولەك، جەردىڭ دە جىلدامدىعى ازايىپ كەلەدى. 2016 -جىلى Proceedings of the Royal Society A باسىلىمىندا جاريالانعان زەرتتەۋدە وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن جەردىڭ اينالۋ جىلدامدىعى 1,78 ميلليسەكۋندقا جىلدامىراق بولعانى تۋرالى جازىلعان.
Massaget.kz
