حاكىمنىڭ جيىرما بەسىنشى قارا ءسوزى جانە ءبىز
ۇلى ويشىل بىلاي دەيدى: «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا - ءبارى ورىستا تۇر. زارارىنان قاشىق بولۋعا، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك. ونىڭ سەبەبى - ولار دۇنيەنىڭ ءتىلىن ءبىلدى.. . سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك- كوزىڭ اشىلادى. اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى سونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى... ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى - دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى».
بۇلار - ويشىل اقىننىڭ سوناۋ XIX عاسىردا جازعاندارىنان. عاقىلياسىنداعى 25-سوزدەن الىنعان ۇزىكتەر. وسى جولداردىڭ «ورىستىڭ ءتىلى - دۇنيەنىڭ كىلتى» دەپ قىسقا تۇجىرىمدالعان نۇسقاسى كەشەگى سوۆەت زامانىندا باعدارشام ىسپەتتەنىپ، بارشامىزدىڭ سانامىزدا جارقىراپ جانىپ تۇرعانى بەلگىلى. ونى تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى باستالعالى، اسىرەسە قازىرگى تاڭدا دا ۇمىتقان ەمەسپىز. ايتسە دە، بۇل تۇجىرىمدى بۇگىنگى 21-شى عاسىردا كەيدە كەيبىر ساياساتكەرلەرىمىز ەسىمىزگە سالىپ قويادى. سوعان قاراپ، ۇلى اباي وسيەتتەرىن وسىناۋ ازاماتتارىمىز تىم ءبىرجاقتى تۇسىنگەن ەكەن- اۋ دەگەن ويعا ەرىكسىز جىعىلاسىڭ.. . كوڭىل كۇي كوگىن وتارشىلدىق بۇلتى قىمتاپ تۇرعان كەزەڭدەگى اتالعان پايىمدارىندا (25-شى قارا سوزىندە) ۇلى ويشىل اباي اتامىز بالانى ورىسشا وقىتۋدى كەرەك ەتۋدىڭ شارتىن دا ايتقان. «اۋەلى مال تابۋ كەرەك» دەگەن.
ونىسىن: «قارنى اش كىسىنىڭ كوڭىلىندە اقىل، بويىندا ار، عىلىمعا قۇمارلىق قايدان تۇرسىن؟» دەپ دايەكتەگەن. «مالدىڭ تاپشىلىعى» تويىپ تاماق ءىشىپ، ەڭسەنى كوتەرىپ جۇرۋگە مۇمكىندىك بەرمەيتىنى ءوز الدىنا، «اعايىننىڭ ارازدىعىنا ۋا ءارتۇرلى بالەگە، ۇرلىق، زورلىق، قۋلىق، سۇمدىق سەكىلدى نارسەلەرگە ۇيىرلەندىرۋگە سەبەپ بولاتۇعىن» پالەكەت ەكەنىن دە اتاپ كورسەتكەن. ەڭبەكتەنىپ «مال تاپسا - قارىن تويادى».
سودان سوڭ ءبىلىم ىزدەيدى، «ءبىلىم تۇگىل، ونەر كەرەك» ەكەنىن تۇسىنەدى. «سونى ۇيرەنەيىن، نە بالاما ۇيرەتەيىن» دەگەن جاقسى ويعا كەتەدى. ءبىراق مويىنداۋ كەرەك، «جاقسى ويعا» قۇلاعاننىڭ ءبارىنىڭ بىردەي نيەتى تازا بولا بەرمەيدى. اقىن ءدال اڭعارعان: «لاكين وسى كۇندە ورىس عىلىمىن بالاسىنا ۇيرەتكەن جاندار سونىڭ قارۋىمەن تاعى قازاقتى اڭدىسام ەكەن دەيدى» . ياعني شالاساۋات، پارەقور ءتىلماش قاتارىنىڭ كوبەيگەنىنە نارازىلىق بىلدىرەدى. شەشىمدى تۇردە: «جوق، - دەيدى، - ولاي نيەت [ەتۋ] كەرەك ەمەس». ورىسشا وقۋدى قازاق ۇستىنەن ھارامدىقپەن وڭاي پايدا تابۋ كوزىنە اينالدىرما دەيدى. اقىننىڭ سول زاماندا ورىسشا وقىعان قازاققا بەرگەن كەڭەسى مىنانداي: «مالدى قالاي ادال ەڭبەك قىلعاندا تابادى ەكەن، [بارشا قازاققا] سونى ۇيرەتەيىك!».
«ورىسشا وقىعانداردىڭ جاردەمىمەن ورىستىڭ وزىق جۇمىس تاسىلدەرىن ءتۇسىنىپ كورگەندەر جانە ولاردى ۇيرەنۋشىلەر كوبەيسە» دەيدى دانىشپان اقىن، سوندا «ۇلىقسىعان ورىستاردىڭ جۇرتقا بىردەي زاكونى بولماسا، زاكونسىز قورلىعىنا كونبەس ەدىك» . مىنە، قاراڭعى حالىق اراسىندا ءومىر سۇرگەن اباي ويشىلدىڭ ارمانى: قازاققا ۇلىق بولىپ كەلگەندە يمپەر- يادا بار زاڭدى بەلىنەن باسىپ، ءوز دەگەنىن قالاۋىنشا جاساي بەرەتىن وتارشىل ورىستىڭ وزبىرلىعىنا باس شۇلعي بەرمەۋ، «ۇلىقسىعان ورىسقا» ەمەس، بارشاعا ورتاق زاڭعا عانا باعىنۋ.
ال بۇل ءۇشىن ورىستىڭ ءتىلىن ءبىلۋ قاجەت. ورىستىڭ ءتىلىن «قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ، ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، جۇرت قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەتتەنىپ ۇيرەنۋ كەرەك» . وسىنداي پايىمدارىن تارقاتا كەلە، اقىن ويىن بىلاي شەگەندەيدى: «تۋراسىن ويلاعاندا، بالاڭا قاتىن اپەرمە، ەنشى بەرمە، بارىڭدى سالساڭ دا، ورىستىڭ عىلىمىن ۇيرەت! مىنا مەن ايتقان جول - مال ايار جول ەمەس. قۇدايدان قورىق، پەندەدەن ۇيال، بالاڭ بالا بولسىن دەسەڭ - وقىت، مال اياما!» جاقسى وسيەت، جاقسى تىلەك.
ونەر- ءبىلىمى، تۇرمىسى وزىق ورىستىڭ ءتىلىن ءبىل دەگەن وسيەتتى ۇلى ابايدىڭ ءوزى ايتقانىن كىم بىلمەۋشى ەدى؟ الايدا سونى قازىر مەملەكەتتىك ءتىلدى قابىل العىسى كەلمەگەندەردىڭ كەز كەلگەنى ەسىنە تۇسىرە قويادى دەپ كىم ويلاعان؟ ولاردىڭ ەڭ ساۋاتى ارتىپ كەتكەندەرى مۇنى وزدەرى ۇناتپايتىن «ۇلتشىلداردىڭ» بەتىنە باساتىنى دا كورىنىپ قالىپ ءجۇر. وندايلاردىڭ ۇلى ويشىل وسى وسيەتىندە ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋدەگى ماقساتتىڭ ماڭىزدى جاعىن ەسكەرتە كەتكەنىن دە ۇمىت قالدىرماعانى ءجون.
ورىستىڭ ءتىلىن وتارشىلداردىڭ زاڭىن ءبىلىپ، وزبىرلىعىنان قورعانۋ ءۇشىن جانە ءوز جۇرتىن ەل قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن ۇيرەنۋ كەرەك دەگەن اقىن شارتىنا ءمان بەرە قاراۋ ءلازىم. جيىرما بەسىنشى سوزدەگى پىكىرلەر مەن ويلاردىڭ، ايتىلعان ۇسىنىستاردىڭ وتارلىق قامىت كيىپ جۇرگەن XIX عاسىر قازاعىنا ارنالعانىن ويدان شىعارماعان دۇرىس. ۇلى اباي ايتقان وسيەت وتارشىل وكىمەتتىڭ ءىس- ارەكەتىمەن سول شاقتا تاماشا ۇشتاسىپ كەتتى.
پاتشا ۇكىمەتى بۇراتانالاردى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە باۋلۋدى كوزدەيتىن ارنايى وقۋ ورىندارىن قازاق اراسىندا اشىپ بەرىپ جاتقان. ءسويتىپ XIX عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە تۇركىستان ولكەسىندە اشىلعان ورىس- تۋزەم مەكتەپتەرى، XX عاسىردىڭ باسىنان دالا ولكەسىندە كوپتەپ اشىلا باستاعان ورىس- قازاق مەكتەپتەرى يمپەريا اكىمشىلىگىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىندەگى ەلەۋلى تەتىككە اينالعان- دى.
بۇل مەكتەپتەر ارقىلى ءبىر جاعىنان ولكەلەردى يمپەريانىڭ حالىق اعارتۋ جۇيەسىنە قوسۋ، ەكىنشى جاعىنان قازاقتاردىڭ ءدىني بەلسەندىلىگىنە تەجەۋ سالۋ كوزدەلدى. 25-شى قارا سوزىندە اباي: «دىنگە دە جاقسى بىلگەندىك كەرەك. جورعالىقپەنەن كوڭىلىن السام ەكەن دەگەن نادان اكە- شەشەسىن، اعايىن- جۇرتىن، ءدىنىن، ادامشىلىعىن جاۋىرىننان ءبىر قاققانعا ساتادى. تەك مايوردىڭ كۇلگەنى كەرەك دەپ، ك... اشىلسا دا، قام جەمەيدى»، - دەگەن-تىن.
وتار اكىمدەرى («مايور» ) الدىندا ءمۇلايىمسىپ قالاتىن جاعىمپازداردىڭ وسى ءبىر كەلەڭسىز قاسيەتىن پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ قىزمەتشىلەرى ءجىتى اڭعارا بىلگەن.
ەكى ولكەنى دە تەرەڭ زەرتتەي كەلە، قازاقتاردى ورىس ءتىلىن وقۋعا بەيىم، دىنگە سونشالىقتى قاتتى ەمەس دەپ تاپقان. سويتكەن دە، اكىمشىلىك ءىسىن جۇرگىزۋگە كومەكشىلەر دايىنداۋ ءۇشىن، قازاقتىڭ ۇلدارىن مەملەكەت مەكتەپتەرىنە تارتقان. بولاشاق قازاق وتباسىلارىندا ورىس مادەنيەتى ەركىن ورىن الۋىن ەرتە باستان قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، ەرتەڭ انا بولۋعا ءتيىس قازاقتىڭ قىزىن دا مەملەكەت مەكتەپتەرىندە وقىتۋدى باستاعان.
بۇراتانالاردى بىرتىندەپ شوقىندىرۋ جوباسىن دا جاساعان. وسىنداي جانە باسقا دا جولدارمەن يمپەريا يدەولوگتارى ورىس ءتىلىن سانانى جاڭارتۋ ءتىلى، مودەرنيزاتسيا ءتىلى رەتىندە كەڭ قولدانىسقا ەنگىزىپ، قازاقتاردى اككۋلتۋراتسيالاۋدى، ياعني ورىس مادەنيەتىنە جاقىنداتا ءتۇسۋدى ماقسات ەتتى. بۇل شىنتۋايتىندا، ولكەنى ورىستاندىرۋدىڭ، تۇپتەپ كەلگەندە اسسيميلياتسيالاۋدىڭ العاشقى باسقىشى بولاتىن. اباي وسى ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان عاقىلياسىن جۇرتتىڭ ساۋاتى شامالى XIX عاسىر قازاعىنا ايتقان ەدى. پاتشا زامانىندا اشىلعان ورىس- قازاق مەكتەپتەرىندەگى شاكىرتتەردى ىنتالاندىراتىن ماقتاۋ گراموتالارىندا قازاقتىڭ ۇلى اعارتۋشىلارى اباي، ىبىراي، شوقان سۋرەتتەرى بەينەلەنەتىن.
ودان كەيىنگى، اسىرەسە سوۆەت زامانىنداعى وزگەرىستەر ورىس تىلىنە سۇرانىستى ارتتىرا تۇسكەندىكتەن، بيلەۋشىلەرىمىز ءاردايىم ۇلى اباي وسيەتىن تۋ ەتەتىن. كەزىندە پاتشا وكىمەتىنىڭ ورىس ءتىلىن وزگە ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرىنە كۇشتەپ ۇيرەتۋ ساياساتىن لەنين قاتتى سىناعان ەدى. ورىس ءتىلىن ورىس ەمەستەرگە زورلىقپەن تاڭۋدىڭ دۇرىس ەمەستىگىن ايتقان. «تەگى بوتەندەرگە ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋ ءۇشىن بار بولعانى مۇقتاجدىق تۋعىزۋ جەتكىلىكتى، ال اقىماق ۇكىمەتتىڭ سوعان اقىلى جەتپەي تۇر» دەگەن-دى.
بيلىككە كەلگەننەن كەيىن بولشەۆيزم تاپ سولاي ەتتى، جەر- جەردە ورىس ءتىلىنسىز كۇن كورۋ مۇمكىن بولمايتىن جاعداي جاسادى. ءۇش دۇركىن جۇرگەن الاپات اشتىق ناۋبەتىنەن سەلدىرەپ، ودان، تىڭ كوتەرۋ جەلەۋىمەن جەرى جاڭاشا وتارلانعاندىقتان ۇلتتىق ازشىلىق دەڭگەيىنە ءتۇسىپ قالعان قازاق حالقىنىڭ اراسىنا، دۇرىسىندا، ىشىندەگى ءتاۋىر جەرلەرگە قونىستانعان ەۋروپالىق جۇرتتىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋدى ءومىردىڭ ءوزى تالاپ ەتكەن.
سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ «كوممۋنيزمگە ورىس تىلىمەن بارۋ» ۇرانى، تەگەۋرىندى يدەولوگيالىق جۇمىستار ناتيجەسى رەتىندە ورىس ءتىلىن «دوستىق ءتىلى»، «ەكىنشى انا ءتىلى» دەپ تانۋ، تۋراسىن ايتقاندا، قازاقتىڭ تۋعان ءتىلىنىڭ، انا ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن مۇلدەم شەكتەدى. ونى قوعامدىق- ساياسي ومىردەن ءىس جۇزىندە ىسىرىپ تاستادى.
باياعى پاتشا يدەولوگتارى مەن ساياساتكەرلەرى كوزدەگەن ماقساتقا - يمپەريا تۇرعىندارىن ءبىر تىلدە سويلەتۋگە، ەتنيكالىق كەلبەتى بولەك بولعانمەن، جانىن قۇددى ورىس مۇجىعىنداي ءبىر تۇرپاتتى ەتۋگە جەتىپ تە قالعانداي احۋال ورنادى.
سوۆەت زامانىندا كەڭ قولدانىلعان فورمۋلا («ءتۇرى - ۇلتتىق، مازمۇنى - سوتسياليستىك») سانانى قىرناپ، بىرتەكتى كۇيگە ءتۇسىرۋدى كوزدەدى، تەك قانا ورىس ءتىلىن مۇلتىكسىز مەڭگەرىپ، الدەبىر ەڭبەگىمەن تانىلعانداردى «ينتەرناتسيوناليست» اتاندىردى. كەيبىر ورىس ءتىلدى قالامگەرلەر قىزا- قىزا وزدەرىن «مادەنيەتتەردى جاقىنداستىرۋدىڭ اۆانپوستىنداعى جاۋىنگەرلەرمىز» دەپ سەزىندى، تاۋەلسىزدىككە دەيىن ماقتانىشپەن سولاي ايتىپ تا ءجۇردى.
حالىقتىڭ ءبىراز بولىگى - ءتۇرى قازاق بولعانمەن، جانى ورىس، تىلدەن ماقۇرىم، ءىس جۇزىندە ورىسقا سىڭىسكەن، اسسيميلياتسيالانعان، باسىم بولىگى - ەكى ءتىلدى، ونىڭ كوپشىلىگى ورىسشىل بولاتىن. وسىنداي جاعدايدا تاۋەلسىزدىككە جەتتىك. تاۋەلسىزدىك كەلگەندە، ورىسشىلداردىڭ سول شاقتاعى پارلامەنتتە باسىم بولۋى سالدارىنان، سوۆەت وداعى داۋىرىندە قازاق رەسپۋبليكاسى اتانعان سوۆەتتىك سوتسياليستىك مەملەكەتىمىزدىڭ اتاۋىنداعى وسى ەكى يدەولوگيالىق قۇرامداس بولىكتى - «سوۆەتتىك سوتسياليستىك» دەگەن سوزدەردى الىپ تاستاپ، ەل اتاۋىن «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەپ قالدىرۋ جايىنداعى ۇسىنىسقا ورىستار مەن ورىستىلدىلەر جان- تاندەرىمەن قارسى بولىپ، قازىرگى اتالىمعا توقتادى.
ءوزىمىزدىڭ ورىستىلدىلەرىمىزدىڭ اسىرە بەلسەندىلىگىنەن العاشقى ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعان شاقتاعى باستاما - ۇكىمەتتىڭ بيلىك بۋىندارىن بىرتىندەپ مەملەكەتتىك تىلدە جۇمىس ىستەۋگە كىرگىزۋ كەستەسى قۇردىمعا كەتتى. سودان بەرى «ءتىلدى دامىتۋ كەرەك» دەگەن جاساندى ۇرانمەن، سوۆەتتىك قىسپاققا قاراماستان الدەقاشان دامىعان ءتىلدىڭ قولدانىس ءورىسىن كەڭەيتۋدىڭ ورنىنا، ءىس جۇزىندە قولداپ شەكتەۋ ءجۇرىپ كەلەدى. وتىز جىل بويى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە قاجەتتىلىك، مۇقتاجدىق جاسالعان جوق. ەگەر ءبىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىن باسقاراتىن مينيسترلىگىمىز ورىس مەكتەپتەرىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى شىنىمەن دۇرىس وقىتىپ جۇرگەن بولسا، وتىز جىل ىشىندە تىلدىك ماسەلە بۇلتارتپاسىز شەشىلگەن بولار ەدى. ارادىك كورىنىس بەرىپ قالاتىن ىرگەمىزدەگى، ارامىزداعى ءتىلدى مەنسىنبەۋ (تۋراسىن ايتقاندا مەملەكەت قۇرۋشى قازاقتى مەنسىنبەۋ) مىسالدارى، تيىسىنشە ءتۇرلى شيەلەنىس تۋعىزاتىن وقيعالار ورىن الماس ەدى.
تىم بولماسا، ءتۇرلى بۋىنداعى مەملەكەتتىك اپپاراتتار مەن بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن مەكەمەلەر مەملەكەتتىك تىلدە جۇمىس اتقارسا، سول ورايدا كوپشىلىككە قىزمەت ەتەتىن اۋدارماشى، ءتىلماش قىزمەتتەرى كەڭ جولعا قويىلسا، قازاق تىلىنە دە، تيىسىنشە قازاق حالقىنا دا قۇرمەت ارتقان بولار ەدى. وتكەن زامانداعى ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قۇرباندارى ەكەندىگىن سەزىنسە، ورىس ءتىلدى ازاماتتار تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە بەلسەنە اتسالىسار ەدى. ءالى دە كەش ەمەس، كوپ سوزا بەرمەي، سولاي ەتۋگە ءتيىس.
وتار زاماندا ورىس تىلىنە بايلانىستى ايتىلعان اباي وسيەتى قازىرگى تاۋەلسىز ەلدە قازاق مۇددەسى تۇرعىسىنان قارالۋ كەرەگىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. ورىستىڭ ءتىلىن جەتە مەڭگەرگەندەردىڭ «قازاققا كۇزەتشى» بولۋعا ۇمتىلاتىن، «ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، جۇرت قاتارىنا قوسىلۋدىڭ» سارا جولىنا تۇسكەن ەلىنىڭ قورعانى بولۋعا تىرىساتىن كەزى الدەقاشان كەلگەن. ۇلى ويشىلدىڭ قارا سوزدەرىندەگى 25-شى تاراۋ وسىنداي ويلارعا جەتەلەدى...
بەيبىت قويشىبايەۆ
