ابايدىڭ قارا سوزدەرى. ءۇشىنشى ءسوز
دانا ويشىلدىڭ مەرەيتويىن حالىقارالىق دەڭگەيدە يۋنەسكو مەن تۇركسوي اياسىندا اتاپ وتكىزۋ جوسپارلانعان. اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىر مەن شىعارماشىلىعىن دارىپتەۋ ماقساتىندا «قازاقپارات» ح ا ا-دە ۇلى اقىننىڭ «قارا سوزدەرىن» وقىرماندار نازارىنا كۇن سايىن ۇسىنىپ وتىراتىن بولادى.
ءۇشىنشى ءسوز
قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ بىرىنە قاسكۇنەم بولماعىنىڭ، ءبىرىنىڭ تىلەۋىن ءبىرى تىلەسپەيتۇعىنىنىڭ، راس ءسوزى از بولاتۇعىنىنىڭ، قىزمەتكە تالاسقىش بولاتۇعىنىنىڭ، وزدەرىنىڭ جالقاۋ بولاتۇعىنىنىڭ سەبەبى نە؟ ءھامما عالامعا بەلگىلى دانىشپاندار الدەقاشان بايقاعان: ءاربىر جالقاۋ كىسى قورقاق، قايراتسىز تارتادى؛ ءاربىر قايراتسىز قورقاق، ماقتانشاق كەلەدى؛ ءاربىر ماقتانشاق قورقاق، اقىلسىز، نادان كەلەدى؛ ءاربىر اقىلسىز نادان، ارسىز كەلەدى؛ ءاربىر ارسىز جالقاۋدان سۇرامساق، ءوزى تويىمسىز، ونەرسىز، ەشكىمگە دوستىعى جوق جاندار شىعادى.
مۇنىڭ ءبارى ءتورت اياقتى مالدى كوبەيتەمىننەن باسقا ويىنىڭ جوقتىعىنان، وزگە ەگىن، ساۋدا، ونەر، عىلىم - سولار سەكىلدى نارسەلەرگە سالىنسا، بۇلاي بولماس ەدى. ءاربىر مال ىزدەگەن مالىم كوپ بولسا، وزىمدىكى دە، بالالارىم دا مالدى بولسا ەكەن دەيدى. ول مال كوبەيسە، مالشىلارعا باقتىرماق، وزدەرى ەتكە، قىمىزعا تويىپ، سۇلۋدى جايلاپ، جۇيرىكتى بايلاپ وتىرماق. قىستاۋى تارلىق قىلسا، ارىزى جەتكەندىك، سىيى وتكەندىك، بايلىق قىزمەتىنەن بىرەۋدىڭ قىستاۋىن ساتىپ الماق، ەپتەپ الماق، تارتىپ الماق. ول قىستاۋىنان ايىرىلعان جانە بىرەۋگە تيىسپەك، يا بولماسا ورىنسىزدىعىنان ەلدەن كەتپەك - ءار قازاقتىڭ ويى وسى.
وسىلار بىرىنە ءبىرى دوستىق ويلاي الا ما؟ كەدەي كوپ بولسا، اقىسى كەم بولار ەدى، مالدان ايىرىلعاندار كوبەيسە، قىستاۋى بوسار ەدى دەپ، مەن انانى كەدەي بولسا ەكەن دەپ، ول مەنى كەدەي بولسا ەكەن دەپ، اۋەلدە ىشىمىزبەن قاس ساعىندىق. ءارى- بەرىدەن سوڭ سىرتىمىزعا شىقتى، جاۋلاستىق، داۋلاستىق، پارتيالاستىق. وسىنداي قاستارعا ءسوزىم ءوتىمدى بولسىن جانە دە ەپتەپ مال جيۋعا كۇشىم جەتىمدى بولسىن دەپ، قىزمەتكە بولىستىق، بيلىككە تالاستىق.
سونان سوڭ نە مومىننىڭ بالاسى بوتەن جاققا شىعىپ، ەڭبەك قىلىپ، مال ىزدەمەيدى، ەگىن، ساۋدانىڭ كەرەگى جوق بولادى. ءوز باسىن ءوزى وسىنداي تالاسپەنەن كىسى كوبەيتەمىز دەپ پارتيا جيعانداردىڭ بۇگىن بىرەۋىنە، ەرتەڭ بىرەۋىنە كەزەكپەن ساتادى دا جۇرەدى. ۇرىلار تىيىلمايدى. ەل تىنىش بولسا، ونىڭ ۇرلىعىن ەشكىم سۇيەمەس ەدى. ەل ەكى جار بولعان سوڭ، كىم انت ءىشىپ اقتاپ، ارامدىعىن جاقتاپ، سۇيەيمىن دەسە، سوعان جاق بولىپ سۇيەنىپ، بۇرىنعىدان ۇرلىعىن الدەنەشە ەسە اسىرادى.
ەلدەگى جاقسى ادامداردىڭ ءبارىنىڭ ۇستىنەن بەكەر، وتىرىك «شاپتى، تالادى» دەگەن ءارتۇرلى ۋگولوۆنىي ءىس كورسەتىپ، ارىز بەرەدى. وعان دوزنانيە - تەرگەۋ شىعارادى. وتىرىك كورمەگەنىن كوردىم دەۋشى كۋالار دا الدەقاشان دايىنداپ قويىلعان، باعاناعى جاقسى ادام سايلاۋعا جاراماسى ءۇشىن. ول ادام باسىن قۇتقارماق ءۇشىن جاماندارعا جالىنسا، ونىڭ دا ادامدىعىنىڭ كەتكەنى، ەگەر جالىنباسا، تەرگەۋلى، سوتتى ادام بولىپ، ەشبىر قىزمەتكە جاراماي، باسى قاتەرگە ءتۇسىپ وتكەنى. ول بولىس بولعاندار ءوزى قۋلىق، ارامدىقپەنەن بولىستىققا جەتكەن سوڭ، مومىندى قادىرلەمەيدى، وزىندەي ارام، قۋلاردى قادىرلەيدى، وزىمە دوس بولىپ، جاردەمى تيەدى دەپ، ەگەر قاس بولسا، ءبىر ءتۇرلى وزىمە دە زالال جاساۋعا قولىنان كەلەدى دەپ.
وسى كۇندە قازاق ىشىندە «ءىسى بىلمەس، كىسى بىلەر» دەگەن ماقال شىقتى. ونىڭ ءمانىسى: «ءىسىڭنىڭ تۇزۋلىگىنەن جەتپەسسىڭ، كىسىڭنىڭ امالشى، ايلالىلىعىنان جەتەرسىڭ» دەگەن ءسوز. ءۇش جىلعا بولىس سايلانادى. اۋەلگى جىلى «سەنى ءبىز سايلامادىق پا؟» دەپ ەلدىڭ بۇلدانعاندىعىمەن كۇنى وتەدى. ەكىنشى جىلى كانديداتپەنەن اڭدىسىپ كۇنى وتەدى. ءۇشىنشى جىلى سايلاۋعا جاقىنداپ قالىپ، تاعى بولىس بولىپ قالۋعا بولار ما ەكەن دەپ كۇنى وتەدى. ەندى نەسى قالدى؟ وسى قازاق حالقىنىڭ وسىنداي بۇزىقشىلىققا تارتىپ، جىلدان جىلعا تومەندەپ بارا جاتقانىن كورگەن سوڭ، مەنىڭ ويىما كەلەدى: حالىقتىڭ بولىستىققا سايلايمىن دەگەن كىسىسى پالەن ءقادارلى ورىسشا وبرازوۆانيە العان كىسى بولسىن. ەگەر دە ورتالارىندا ونداي كىسىسى جوق بولسا، ياكي بار بولسا دا سايلاماسا، ۋەزنىي ناچالنيك پەنەن ۆوەننىي گۋبەرناتوردىڭ نازناچەنيەسىمەن بولادى دەسە، بۇل حالىققا بەك پايدالى بولار ەدى. ونىڭ سەبەبى: اۋەلى - قىزمەتقۇمار قازاق بالالارىنا وبرازوۆانيە بەرۋگە ول دا - پايدالى ءىس، ەكىنشى - نازناچەنيەمەن بولعان بولىستار حالىققا مىندەتتى بولماس ەدى، ۇلىقتارعا مىندەتتى بولار ەدى.
ءۋا جانە نازناچەنيە قىلعاندا تەرگەۋى، سۇراۋى بارلىعىنا قاراماسا، وتىرىك ارىز بەرۋشىلەر ازايار ەدى، بالكي جوعالار ەدى. ءۋا جانە ءاربىر بولىس ەلدە ستارشينا باسى ءبىر بي سايلانعاندىق، بۇل حالىققا كوپ زالال بولعاندىعى كورىنىپ، سىنالىپ ءبىلىندى. بۇل بيلىك دەگەن ءبىزدىڭ قازاق ىشىندە ءاربىر سايلانعان كىسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. بۇعان بۇرىنعى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن» ، ءاز تاۋكە حاننىڭ كۇلتوبەنىڭ باسىنداعى كۇندە كەڭەس بولعاندا «جەتى جارعىسىن» بىلمەك كەرەك. ءام، ول ەسكى سوزدەردىڭ قايسىسى زامان وزگەرگەندىكپەنەن ەسكىرىپ، بۇل جاڭا زامانعا كەلىسپەيتۇعىن بولسا، ونىڭ ورنىنا تاتىمدى تولىق بيلىك شىعارىپ، تولەۋ سالارعا جارارلىق كىسى بولسا كەرەك ەدى، ونداي كىسى از، ياكي ءتىپتى جوق.
بۇرىنعى قازاق جايىن جاقسى بىلگەن ادامدار ايتىپتى: «بي ەكەۋ بولسا، داۋ تورتەۋ بولادى» دەپ. ونىڭ ءمانىسى - تاق بولماسا، جۇپ بيلەر تالاسىپ، داۋ كوبەيتە بەرەدى دەگەنمەن ايتىلعان ءسوز. ءويتىپ بي كوبەيتكەنشە، ءاربىر بولىس ەلدەن تولىمدى- ءبىلىمدى ءۇش-اق كىسى بيلىككە جىل كەسىلمەي سايلانسا، ولار تۇسسە، جامانشىلىعى اشكەرە بىلىنگەندىكپەنەن تۇسسە، ايتپەسە تۇسپەسە.
ول بيلەرگە داۋگەر ادامدار قالماي، ەكەۋى ەكى كىسىنى بيلىككە تاڭداپ الىپ، ۇستىنە بىرەۋدى پوسرەدنيككە سايلاپ الىپ، بىتە بەرسە؛ ەگەر وعان دا ىنتىماقتاسا الماسا، باعاناعى ءۇش ءبيدىڭ بىرەۋىن الىپ، ياكي جەرەبەمەن سايلاپ الىپ جۇگىنسە، سوندا داۋ ۇزاماي، ءبىتىم بولار ەدى.
1891
جالعاسى بار
