قازاق ءتىلىن رەفورمالايمىز دەسەك، تاۋەكەلشىل قادامدار قاجەت - بولات جەكسەنعاليەۆ
وسىعان وراي ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى ب ق و بويىنشا فيليالىنىڭ وقىتۋشىسى، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى» قوعامدىق بىرلەستىگى ب ق و فيليالىنىڭ ءتوراعاسى بولات جەكسەنعاليەۆ ءوز پىكىر- پايىمىن ءبىلدىردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.
ونىڭ ايتۋىنشا، پرەزيدەنتتىڭ قازاق ءتىلىن رەفورمالاۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتۋى جاڭا باعىتقا جول اشادى.
قازاق ءتىلىن جالپى ۇلتتىق تىلگە، ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالدىرۋ ماقساتى قويىلىپ، قازاق جازۋىنا رەفورما جاساۋ شارالارى باستالعان مەزگىلدە مۇنداي شەشۋشى قادامدار شىنىندا دا قاجەت ەدى.
- بولات وتەعالي ۇلى، قازاق ءتىلىن رەفورمالاۋ ءۇشىن الدىمەن نە ىستەۋ قاجەت دەپ ويلايسىز؟
- قازاق ءتىلىن رەفورمالاۋدىڭ باستى ماقساتى - ەڭ الدىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي بولمىسىن ساقتاۋ دەپ تۇسىنەمىز. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتقانىنداي، ءتىل جاڭعىرماي، رۋحاني جاڭعىرۋ بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءتىل تابيعي بولمىسىن ساقتاۋ ءۇشىن وزگە ءتىلدىڭ ىقپالىنا تۇسپەي، ءوز زاڭىمەن ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. بۇل، ەڭ الدىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن، «قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن» ، قازاق ءتىلىن وزگە تىلدەردىڭ ءتىل بۇزار ىقپالىنان قورعاۋ ءۇشىن قاجەت. ال قازىرگى قازاق ءتىلى جات تىلدىك ىقپالدان امان با؟
1940 -جىلدان بەرى ءتىلىمىزدىڭ جازۋ، ايتۋ جۇيەسىندە قوس ءتىلدىڭ نورمالارى قاتار قولدانىلىپ كەلگەنى، ءالى دە قولدانىلىپ وتىرعانى انىق قوي. تىلىمىزدەگى وسى «ءتىل بۇزار ەرەجەلەردەن» تەك جازۋ ءارپىن اۋىستىرۋ ارقىلى عانا قۇتىلا الامىز با؟ ۇسىنىلعان ءالىپبي ۇلگىلەرى مەن ەملە ەرەجەلەرىنىڭ جوباسى بۇل سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بەرە العان جوق.
ءبىز جازۋ رەفورماسىن باستادىق، ءبىراق قازاق جازۋىنىڭ باستى ۇستانىمى مەن ەملە ەرەجەلەرىنىڭ باستى قاعيداتى (شەت تىلدىك سوزدەردىڭ جازىلىمى) ناقتى انىقتالماعاندىقتان، قيىندىقتارعا ۇشىراپ جاتىرمىز. اڭگىمە ءارىپ اۋىستىرۋدا ەمەس، جازۋداعى ءتىلىمىزدى تىعىرىققا تىرەگەن قوسامجار ەملە مەن وزگە تىلدىك زاڭدىلىقتاردا ەكەندىگى انىق بولىپ وتىر. قازاق تىلىندەگى جات تىلدىك زاڭدىلىقتار جانە حالىقارالىق سوزدەردىڭ قازاق تىلىندە ايتىلىمى مەن جازىلىمى ماسەلەسى قازىرگى جاعدايدا ءتىل بولاشاعىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەڭ قيىن، كۇردەلى ماسەلەگە اينالدى. بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشپەي، ۇلتتىق جازۋ تۋرالى ايتۋ دا قيىن.
- دۇرىس ايتاسىز، لاتىن قارپىنە كوشۋ ماسەلەسى قوعامدا كەڭىنەن تالقىلانىپ، ءالى تۇبەگەيلى توقتامعا كەلە قويعانىمىز جوق. مۇنى شەشۋ جولدارى قانداي دەپ ويلايسىز؟
- ءيا، پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ ءالىپبي رەفورماسىنا قاتىستى «ۇسىنىلعان نۇسقالار جەتىلمەگەن بولىپ شىقتى. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە عىلىمي تۇرعىدان قاراۋ قاجەت. ونى جەڭىلدەتۋگە بولمايدى. ءبىز تەك كيريلليتسا ءالفاۆيتىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىز» «بۇل ماسەلەدە اسىعىستىققا جول بەرىلمەيدى. جاڭا ءالىپبيدى ەنگىزۋدىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىن مۇقيات تەكسەرۋ، جان- جاقتى تالداۋ جانە پىسىقتاۋ قاجەت» دەپ پىكىر ءبىلدىرۋى دە وسى وزەكتى ماسەلەلەردەن تۋىنداپ وتىرعانى ءسوزسىز.
بىزگە بۇگىندە جات (كىرمە) دىبىس پەن تاڭبالاردىڭ، جات سوزدەردىڭ تىلىمىزدە قولدانىلۋى ماسەلەسىنە بايلانىستى تۇپكىلىكتى بايلام مەن شەشىمگە كەلۋ ماڭىزدى. بۇل ارادا جارتىلاي شەشىم بولۋى مۇمكىن ەمەس. قازاق جازۋى مەن ەملەسىندە شەشىمىن كۇتكەن وسى ماسەلەلەر بولاشاققا جۇك بولماۋى ءۇشىن بۇگىن شەشىلگەنى دۇرىس. وزگە تىلدەن سوزدەردى ءبىز قازاق تىلىنە قىزمەت ەتۋى ءۇشىن الدىق قوي. ال تىلىمىزگە قىزمەت ەتسە، سوزدىك قورىمىزداعى بارلىق سوزدەر (كىرمە سوزدەردى قوسا) ءتىل زاڭىنا باعىنۋى كەرەك.
بىزگە ءبىر ۇلگىدەگى تۇراقتى ەرەجە قاجەت.
بۇل ماسەلەلەردى قازاق عالىمدارى ايتپاي جۇرگەن جوق. (ءا. قايداري، ءو. ايتباي ۇلى، ءا. جۇنىسبەك، ش. قۇرمانباي ۇلى ت. ب). عىلىمي نەگىزدەلگەن ءالىپبي ۇلگىلەرى دە بار. تەك بۇل پىكىرلەردى ەسكەرۋ جاعى جەتپەي جاتتى. سوندىقتان «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ماڭگىلىك ءالىپبيىن قابىلدايمىز دەسەك، جازۋ جۇيەسى ءتىلدىڭ زاڭىنا باعىنىپ، تىلگە قىزمەت ەتسىن دەسەك، ەڭ الدىمەن، وسى عالىمداردىڭ پىكىر- ۇسىنىستارى مۇقيات قارالسا دەگەن تىلەك بار.
- مەملەكەت باسشىسى وسى ورايدا عالىمداردىڭ بەدەلدى ۇسىنىس- پىكىرلەرى قاجەت دەپ وتىر عوي. ەندەشە، ىسكە ءسات دەۋ كەرەك شىعار؟
- ءيا، قاي عالىم دا بۇعان ءوز ۇلەسىن قوسا الادى دەپ ويلايمىن.
قورىتا ايتقاندا، ۇلتتىق ساناسى، رۋحى كۇشتى حالىق قانا ءوز ماقساتىنا جەتەتىنى انىق. تۋىسقان تۇرىك ەلى تاريحىنان ءبىر ساباق. وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى تۇركيادا جازۋ رەفورماسىن جۇرگىزگەن م. اتاتۇرىكتىڭ باستى ماقساتى تۇرىك ءتىلىن وزگە تىلدەردىڭ ىقپالىنان بوساتۋ بولدى. «ءوز وتانىنىڭ بيىك ازاتتىعىن قورعاي العان تۇرىك ۇلتى ءتىلىن دە وزگە تىلدەردىڭ بۇعاۋىنان بوساتۋى ءتيىس». تاۋەلسىز قازاق ۇلتى دا تۋعان ءتىلىن جات تىلدىك ىقپالدان بوساتۋى كەرەك، قازاق تىلىنە دە ءتىل تىنىسىن اشاتىن تاۋەكەلشىل قادامدار قاجەت. بۇگىندە ءبىز تۋعان ءتىلىمىزدى شىن ماعىناسىندا جاڭعىرتامىز، ازىپ- توزۋدان ساقتاپ قالامىز، بولاشاق ۇرپاققا اسىل قالپىندا جەتكىزەمىز دەسەك، وسى تاۋەكەلشىل قادامداردى جاساۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىز.
اۆتور ەلجان ەرالى
