«شاۋەشەكتەگى جۇزدەسۋ» - ابدىلدابەك سالىقباي
اۋ، اقا، نە دەگەنىڭ، ءبۇي دەگەنىڭ،
الاشقا بار قازاقتى جي دەگەنىڭ.
سىرتتا جۇرگەن اعايىن سۋىق باۋىر،
وعان مىسى جۇرە مە ۇيدەگى ەلدىڭ.
اسەت نايمانباي ۇلى. الاشقا!
اڭگىمە
ءمىلادي 1918، قازاقشا جىلقى جىلعى كوكەك ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەن. شاۋەشەك سىرتىنداعى سايالى باق سۇلۋ قالىڭدىقتاي جاسانىپ، قۇلپىرىپ تۇر. شيە گۇلدەپ، الما اعاش بۇرلەپ، جيدە مەن بورتەگۇلدىڭ جۇپار اڭقىعان حوش يسىنەن تىرشىلىك اتاۋلى بالبىراپ، بالقي تۇسكەن.
باق ىشىندەگى الاڭقايعا بيىك ۇستەل قويىلىپ، بەتىنە اق ماتا جابىلىپتى. ۇستەلدىڭ تورگى جاعىنا اعاش ورىندىقتار ءتىزىلىپتى. كوگالدى الاڭقايدى شەڭبەرلەي وڭكەي اق شاڭقان كيىز ۇيلەر تىگىلگەن. الاش وردا ازاماتتارىن كۇتكەن شاۋەشەك زيالىلارى شابىس تىلەگەن مارەدەگى بايگە اتتارداي تىقىرشيدى. اسىرەسە، الگىندە ايگىلى اسەت ءانشى مەن قاناعات بولىستىڭ توبىن قارسى الىپ، اق بوز ءۇيدىڭ بىرىنە تۇسىرگەن نياز، حاسەنجان سياقتى ءابجىل جىگىتتەر كيىز ۇيلەردى ارالاپ، ەشتەڭە ۇمىت قالماسىن دەپ، پىسىقتاپ ءجۇر.
...وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن قوس سالت اتتى ەمىل بويىنداعى تاسوتكەلدەن ءوتىپ، كوكتۇماعا قاراي سار جەلدىرىپ كەلە جاتتى. جۇرىستەرى سۋىت. بۇلار ءالىمعازى بولىستىڭ اۋىلىنان شىققان اسەت پەن سەيتەك ەدى. اسەت ءالىمعازىنىڭ وتىنىشىمەن مۇندا كەشە كەلگەن. جول تۇسسە، ودان ءارى لەپسى، شۇباراعاش جاققا بارىپ قايتپاق ويى دا بار. الايدا الىسقا ۇزاسا، كوپتەن كۇتكەن قوناقتارمەن ءجۇز كورىسپەي قالام با دەپ، بوگەلىپ قالدى. ايتقانداي- اق، سيىر ساسكەدە قاناعات بولىستىڭ سەيتەك دەگەن سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى شاۋىپ جەتتى. تۇتىگىپ كەتكەن. احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاش ارىستارىنىڭ جولعا شىققانىن ەستىپ، بولىستىڭ ءوزى ون شاقتى سەرىگىمەن، قارۋلى جىگىتتەرمەن قارسى الۋعا اتتانىپتى. «قۇداي قالاسا، كەلىپ تە قالعان شىعار. تەز جۇرەيىك. تەزدەتەيىك» دەپ دەگبىرى كەتتى. سودان ەكەۋىنىڭ اسىعىس اتتانعان بەتى.
اسەت الدىڭعى جاقتاعى ارقالدى قىراتتارىنا، قوسكەلىنشەككە ءالسىن- ءالسىن كوز تاستاپ قويىپ، ەجەلگى ادەتىمەن وي جەتەگىنە ەردى. ەكىنىڭ بىرىنە ۇشتىعىن ۇستاتپاس ءومىردىڭ ءمانى مەن ءسانى سىندى تىلسىم سىرلارعا شىم- شىم باتىپ بارا جاتتى... اللا تاعالام ءاۋ باستا قازاققا دارحان كوڭىل، كەڭ پەيىلدى اياماي- اق بەرگەن عوي. سول كەڭ پەيىلىنە ساي التاي مەن اتىراۋ اراسىنداعى ۇشى- قيىرسىز ساحارانى دا پەشەنەسىنە جازىپتى. ول از دەسەڭىز، اتام زاماننان بەرمەن قاراي كەلە جاتقان تاعدىرعا مويىن ۇسىنۋ، بارعا قاناعات قىلىپ، جوققا سابىر ەتۋ دە وسى حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ءومىر سالتىمەن ۇيلەسىپ، جىمداسىپ كەتكەندەي.
مۇنىڭ شاريعي ءمانىسىن اسەتكە سوناۋ بوزبالا شاعىندا ۇستازى زەينوللا حازىرەت جىلىكتەي تاراتىپ بەرگەن ەدى. «بالام، كەمەل بولمىستى، كوركەم مىنەزدى، تاقۋا مۇسىلماننان باقىتتى جان جوق. باسىنا قايعى بۇلتى ۇيىرىلسە، سابىر قىلادى، باقىت قۇسى قونسا، شۇكىرشىلىك ەتەدى. سول شۇكىرشىلىگى مەن سابىر- قاناعاتى ءۇشىن جاراتقان اللام سۇيگەن قۇلىنا ەسەلەپ نىعمەت بەرەدى، - دەپ ەدى زەينوللا حازىرەت. - وسىلايشا ول جان بالاسىمەن جانجالداسپاي، شىبىنعا دا زالال كەلتىرمەي، اللانىڭ ادال نەسىبەسىن تەرىپ جەپ، بەرەكەلى، باقۋاتتى عۇمىر كەشەدى. ەندەشە قابىلەت- قارىمىڭ باردا كەمەلدىككە جەتكىزەر، تانىمىڭدى تەرەڭدەتەر عىلىم جولىنا ءتۇس، تاقۋالىققا ۇمتىل!»
ءيا، حازىرەت ايتتى ەكەن دەپ، اسەت بۇ جالعاننىڭ قىزىعىن تارك ەتىپ، نە عىلىم، نە تاقۋالىق جولعا تۇسە قويعان جوق. ءبىراق «قۇران كارىم» مەن پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س. ) ساحيح حاديستەرىن جادىنا ءتۇيىپ، جاستايىنان جاقسىلىققا قۇمارتىپ، ىزگىلىككە ۇمتىلىپ ءوستى. سونىڭ ارقاسىندا، شۇكىر، كەمەل بولمىس پەن كوركەم مىنەزدەن دە كەندە ەمەس. ايتكەنمەن، كوڭىلىنىڭ تەرەڭ ءبىر تۇكپىرىنەن اندا- ساندا ءبىر الاڭنىڭ قىلاڭ بەرەتىنى راس. كەيىنگى جىلدارى سول الاڭ ايقىندالىپ، ايشىقتالىپ، ارمان مەن اڭسارعا اينالىپ بارا جاتقانداي ما قالاي...
قارشادايىنان قازاقتىڭ جىر- داستاندارىنا قۇمارتىپ، ەرتەگى- اڭىزدارىنا قانىعىپ ءوسىپتى. قيالى ۇشقىر، جانى جايساڭ قىر حالقىنىڭ دومبىراشا كۇمبىرلەگەن كوكىرەگىنەن شىمىرلاپ شىعىپ جاتقان قارا ولەڭگە اڭسارى اۋىپتى. تۋعانى جوق تۋرا ءبيدىڭ قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگى مەن قارا ءتىلدى شەشەندەردىڭ تاپقىرلىعى ءتانتى ەتىپتى. بىرتە- بىرتە مۇنىڭ ءبارى انشەيىن ەلىكتەۋ- سولىقتاۋ ەمەس، تۇلا بويىن كەرنەگەن تۇمسا كۇش، تۋما دارىنمەن ۇشتاسىپ جاتقانىن ارعى ءبىر اڭعارىمەن ۇققانداي بولعان.
...بالالىق شاقتان ەستە قالعانى اكەسىنىڭ قولىنان بالتا مەن شوتتىڭ تۇسپەيتىنى. توڭىرەكتەگى جۇرتتىڭ ءبارى قازانعا قاقپاق، وقتاۋ، كەلى- كەلساپ، قىل اياعى ساپتاياق ىزدەسە دە، اكەسى نايمانبايدى جاعالايتىنى. ءبىر كۇنى اتا- اناسى اياق استىنان از عانا جۇگىن اتارباعا تيەپ، ارقانىڭ اقشومشىلارىنا ەرىپ، سەمەيتاۋدىڭ ەتەگىنە جەتتى. وندا دا كوپ تۇراقتاماي، اكەسى وسكەمەن جاقتاعى ءبىر بايدىڭ كىرەسىن تارتاتىن ەلەۋكە دەگەن پىسىق جىگىتپەن شىعىسىپ، بۇلاردى الاكولدىڭ جاعاسىنداعى قازانقاپقا اكەلدى.
قازانقاپتا وتىرعانداعى مىنا ءبىر وقيعا كۇنى بۇگىنگىدەي كوز الدىندا. ۇمىتپاسا، توعىز- وندارداعى شاعى. اناسى كەرمەقاس تەزەك تەرىپ اكەل دەدى. اتا- اناسىنىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن قاعىلەز بالا ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتا ءبىر قاپ تەزەكتى ارقالاپ قايتتى. وشاق باسىنا اكەپ، قاپتان توككەندە جەل قاعىپ، كۇن جەپ بوزارعان تەزەكتەر كوزىنە پىر- پىر ەتىپ ۇشقان بوزتورعاي بولىپ كورىندى. جانارىنان وت ۇشقىنداپ تۇرىپ، وسىنى ايتىپ بەرگەندە اناسى:
- بالام، باسىڭا بوزتورعايداي باق قونىپ، ۇيا سالايىن دەپ تۇر ەكەن! ءيا، جاراتقان اللام، قولداي كور!- دەپ، كۇبىرلەپ دۇعا جاسادى. وسىنى ەستىگەن اكەسى دە كوپتەن بەرگى ءوتىنىشىن ورىنداپ، قاراعاشتان دومبىرا شاۋىپ بەردى. پالەندەي شەشەن بولماسا دا، ءبىرسىدىرعى قوڭىر داۋسى بار اسپاپ. ەڭ باستىسى - ەشكىممەن ورتاعى جوق، ەڭ العاشقى جەكە دومبىراسى.
ءبىر كۇنى ەكى كەشتىڭ اراسىندا باياعى ەلەۋكە كەلە قالدى. كەشكى استان سوڭ اكەسى قوناقپەن بىرگە قاراشا ءۇيدىڭ تورىندە الدەنەنى قىزۋ تالقىلاپ وتىرعان. اسەت كۇنى بويى قوزى باعىپ، شارشاپ كەلىپ ەدى، مۇرتتاي ۇشتى. ەرتەڭىنە كەشكە كەلسە، ءۇي- ىشىمەن بۋىنىپ- ءتۇيىنىپ وتىر ەكەن. «كوشەمىز» دەدى اناسى. «قايدا؟» «كوكتۇماعا». «ول قانداي جەر؟» «بارا كورەسىڭ. جاقسى جەر دەيدى...». «نەگە كوشە بەرەمىز؟ استىمىزدان سۋ شىقتى ما؟!» اسەت بىلتىر كۇزدە عانا كوشىپ كەلگەن قازانقاپقا باۋىر باسىپ قالىپ ەدى. كول جاعاسى. قۇس پەن بالىق دەگەنىڭ جىرتىلىپ ايىرىلادى. «تەزىرەك جاز شىقسا ەكەن، ارمانسىز كولگە شومىلاتىن» دەپ قيالداپ جۇرگەن. ەندى سول ارمانى اياق استى بولايىن دەپ تۇر. «قوي، بالام! بۇل ءسوزىڭدى اكەڭ ەستىمەسىن... سەن اۋەلى وندا نە بار ەكەن دەپ، سۇرامايسىڭ با؟!» دەپ جىميدى اناسى. الاكولدى قيماي تۇرعان اسەت ۇندەگەن جوق. «وندا نە بار؟!» دەشى. «ءيا، نە بار ەكەن؟ » دەدى قۇلىقسىزداۋ. «مەدرەسە بار ەكەن! قۇداي قالاسا، كۇزدە سەنى وقۋعا بەرسەك پە دەيمىز...» . «مەدرەسە، وقۋ» دەگەندە، بالانىڭ كوزى شىراداي جاندى. قارشادايىنان حات تانىپ ەدى. ەندى ۇلكەن وقۋدى وقىسام، قارا تانىسام دەيتىن. شاماسى كەلسە، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ سىرىن ۇقسام دەپ قيالدايتىن. الايدا ونىسى ازىرگە قول جەتپەس ارمانداي كورىنەتىن. ەندى، مىنە، سول ارمانى قول سوزىم جەردەن جارق ەتىپ كورىنگەندەي... «اعاممەن بىرگە مەن دە وقيىنشى، اپاتاي»، - بەس- التى جاسار قارىنداسى اسەكەيدىڭ داۋسى ويىن ءبولىپ كەتتى. «سەن - قىزسىڭ عوي، قارعام- اۋ... قىزداردى وقىتاتىن وقۋى بار دەيمىسىڭ!؟ - دەپ جۇباتتى ونى اناسى. - اۋەلى اعاڭ وقىسىن. اعاڭ مولدادان ۇيرەنگەنىن ساعان ۇيرەتەدى. جاراي ما؟!» «جا- راي- دى...»
ەرتەڭىندە تاڭ بوزىنان اتاربامەن جولعا شىعىپ، جولاي ءبىر قونىپ، كەلەسى كۇنى ەكىنتى الەتىندە كوكتۇماعا جەتتى. ءبىر قازاقتىڭ اۋلاسىنا اتتى دوعارىپ، ۇيىنەن ءشاي ءىشتى. ەڭكەيسەڭ باسىڭ قابىرعاعا تيەتىن اۋىز ءۇيلى جاپىرايعان جامان تامدا وزىمەن قاتارلاس قىزى بار قىرىقتار شاماسىنداعى ەرلى- زايىپتىلار تۇرادى ەكەن. شايدان سوڭ سولاردىڭ تامىنىڭ ىق جاعىنا بۇلار دا قوسىن تىكتى. كوپ ۇزاماي اكەسى اۋىل سىرتىنان سالداۋ مەن سىرعاۋىلعا جارار مول اعاش قيىپ اكەپ، تام سوعۋعا كىرىستى.
قىتايمەن شەكارانىڭ بەرگى بەتىندەگى كوكتۇمانىڭ قوس اتى بار ەدى. رەسەي شەنەۋنىكتەرى قويعان رەسمي اتاۋى - باقتى. ىرگەلەس باقتى تاۋىنا وراي اتالعان كورىنەدى. ال جەرگىلىكتى قازاقتار ونى وسىنداعى اۋىلدىڭ بۇرىنعى اتىمەن كوكتۇما دەيدى. كيىز ۇيدەن باسقانى كورمەگەن قىردىڭ حالقى قاتار- قاتار تىزىلگەن تامدارى مەن بازارىنا قاراپ، «كوكتۇما قالاسى» ، «باقتى قالاسى» دەپ تە اسپەتتەيدى. كۇز تۇسە اسەت وسى كوكتۇمانىڭ مەدرەسەسىنە وقۋعا باردى.
اناسى ايتسا ايتقانداي، بىرەر جىل وتپەي- اق بىرەۋ قۇلاعىنا سىبىرلاپ تۇرعانداي، ولەڭ شىركىن كوكىرەگىن كەرنەپ، ءتىلىنىڭ ۇشىنا لىقسىپ كەلە باستادى. ال ون ۇشكە اياق باسقاندا القالى توپتى كورسە، ارقاسى قوزىپ، قولىنا دومبىرانى الا سالىپ، توگىپ- توگىپ تاستايتىن بولدى. ءارى ۇيرەنشىكتى ماقامدارعا سۇيەنە سالماي، تىڭ ىرعاق، جاڭا اۋەنگە سالعىسى كەپ تۇرادى. داۋسى دا زور. قياعا ورلەپ، قيانداپ شىققاندى جانى سۇيەدى. ءسويتىپ، جاستايىنان ەل اراسىندا اقىن بالا، ءانشى بالا اتاعى شىعا باستادى.
.. ء.دال وسى بۇگىنگىدەي كوكتەمنىڭ كوكوراي شاعى. كوكتۇما مەدرەسەسىنىڭ ءۇشىنشى سىنىبىن وقىپ جۇرگەن كەزى بولاتىن. شاكىرت بىتكەن اركىم ءوز قۇجىراسىنا تىعىلىپ، ساباق پىسىقتاپ جاتقاندا، اسەت شالقاسىنان جاتىپ الىپ، ءان شىرقايتىن. مۇنى قۇلاعى شالىپ قالعان ۇستازى بىردە اسەتتى شاقىرىپ الىپ، ال كەپ تەرگەسىن:
- سەن نەگە ساباق وقىماي، شايتاننىڭ ازانىن ايتاسىڭ؟
- جوق، حازىرەت، بۇل - سايتاننىڭ ازانى ەمەس، ءان!
- ول قانداي ءان، قانە، ايتشى!
سوندا اسەت ايلاعا كوشىپ، جاڭاعى ايتىپ جاتقان ءاندى ەمەس، ۇستازىنىڭ ءوزى وقىتقان ساباعىن انگە قوسىپ ايتىپ بەردى. شاكىرتىنىڭ جاۋابىن باستان- اياق تىڭداعان حازىرەت اڭ- تاڭ:
- ءيا، مىناۋىڭ - شايتاننىڭ ازانى ەمەس، شىنىندا دا ءان ەكەن! ءبىراق نەگە مەن ۇيرەتكەن قيراعاتتى قويىپ، باسقا ماقامعا سالاسىڭ؟
اسەت ءسال ويلانىپ بارىپ، ىقىلاسپەن ءتىل قاتتى:
- حازىرەت! مۇنى اللانىڭ ءسوزىن ۇققان ءسىز ۇعارسىز- اۋ، ءبىراق شاريعاتقا شورقاقتاۋ ءتىلىم جەتكىزە الام با، جوق پا دەپ، قينالىپ تۇرعانىم...
- جارايدى، ونداي بولسا، قازاقتىڭ جالپاق تىلىمەن ايت!
- ايتايىن. ءبىر قىزىعى، مەن ءسىز ۇيرەتكەن قيراعاتپەن ەمەس، ءوزىم بىلەتىن ماقامعا سالىپ ايتسام، تەز جاتتايمىن! جاتتاپ بولعان سوڭ ءسىز ۇيرەتكەن قيراعاتقا سالىپ الامىن.
تەگىندە حازىرەتتىڭ ەكى بىردەي ەسىمى بار ەدى. زەينوللا - جارىق دۇنيەگە كەلگەندە ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى دە، عابدىشۇكىر - تۇركىستان مەن تاشكەن بارىپ، وقۋدىڭ سوڭىنا تۇسكەندە جابىسقان جاناما ەسىمى ەدى. ەل سونىڭ ەكەۋىن دە كەزەكتەستىرىپ ايتا بەرەتىن. بالا كەزىنەن بىلەتىندەر زەينوللا دەسە، كەيىن تانىعاندار عابدىشۇكىردى كوبىرەك ايتاتىن. سول زەينوللا- عابدىشۇكىر حازىرەت قازىر شاكىرتىنىڭ كوكەيىندەگى وزگەرىستى بايقاپ قالعان سياقتى.
- باسە، تۇنەۋ كۇنى وڭىڭنەن ءبىر وزگەرىس بايقاپ ەدىم. كوڭىلىڭدى الاڭداتقان تاعى بىردەڭە بار سياقتى. اقىر باستاعان ەكەنسىڭ، جاسىرماي ايت ءبارىن!
شاكىرت بالا تۇسىندە ۇنەمى اقبوز اتتى، اق كيىمدى ادام ەلەس بەرىپ، كولدەنەڭدەي بەرەتىنىن، بىردە سول اقبوز اتتىنىڭ «ولەڭ كەرەك پە، كوگەن كەرەك پە» دەپ سۇراعانىن ايتتى.
- سەن نە دەپ جاۋاپ قاتتىڭ؟ - دەدى ۇستازى.
- ارينە، ولەڭ كەرەك! - دەدىم.
- اپىراي، ءا! سەنەن قۇراندى جاتقا سوعاتىن قاري عانا ەمەس، ايات- سۇرەلەردى تاپسىرلەي الاتىن عالىم شىعا ما دەپ، ۇلكەن ءۇمىت كۇتۋشى ەدىم، بالام. ءبىراق ساعان شاريعي ءبىلىم ەمەس، باسقاشا ونەر قونايىن دەپ ءجۇر ەكەن. ەكەۋىن قاتار الىپ ءجۇرۋ قيىن سوعار، ءسىرا...- دەدى حازىرەت كۇرسىنىپ. سالدەن سوڭ شاكىرتىنىڭ جۇزىنە بارلاي قاراپ وتىرىپ، توق ەتەرىن ايتتى. - اگاراكي وقيمىن دەسەڭ، وسى كۇيى جالعاستىرىپ وقي بەر! وقىمايمىن دەسەڭ، ونىڭدى ايت، باتامدى بەرەيىن...
...جازعىتۇرىم باياعى ەل كەزىپ جۇرەتىن كىرەشى ەلەۋكە كوكتەن تۇسكەندەي توپ ەتە قالدى. ونىڭ ءاربىر كەلىسى قوڭىرتوبەل عانا تىرلىگى بار قاراشا ءۇي ءۇشىن كىشىگىرىم مەرەكە ەدى. ادامنىڭ ءىشى- باۋىرىنا كىرىپ، ءوزىمسىنىپ تۇراتىن وسىناۋ جايساڭ مىنەزدى، قىزىل شىرايلى جىگىت اعاسىن اتا- اناسى قۇراق ۇشىپ قارسى الدى. تۋعان اعالارى كەلگەندەي اسەت پەن اسەكەي دە مارە- سارە.
- مىنا اسەت باۋىرىم سوقتالداي جىگىت بوپتى عوي! مۇنداي بوزبالانىڭ ۇيكۇشىك بولىپ، بۇيىعىپ وتىرا بەرگەنى جاراسپاس. ۇيدە وتىرا بەرگەن جان كىسىدەن ۇركىپ تۇراتىن كىسىكيىك امبە جۇعىمسىز، يكەمسىز بولىپ قالادى، - دەدى ەلەۋكە اس ءىشىپ، باتا جاساعان سوڭ. - اعا، وسى اسەتتى ماعان ەرتىڭىز، اۋەلى كومەكشىم بولسىن! ەل كورەدى، جەر كورەدى، كىسى تانيدى. بىرەر كۇننەن كەيىن سەمەيگە جولعا شىعامىن، رۇقساتىڭىزدى بەرسەڭىز، الا كەتەيىن! ەشتەڭەدەن تارىقتىرمايمىن!
- اپىراي، ءا! باسقا ايتسا، جالعىزىمدى ءولدىم اللا جىبەرەم بە!؟ ال سەن ايتقان سوڭ...- نايمانباي ءسوزىنىڭ سوڭىن ەكىۇشتىلاۋ قىپ ءبىتىردى.
وزىنەن بار- جوعى سەگىز- توعىز جاستاي- اق ۇلكەن جىگىتتىڭ ورنىقتى سوزىنە رازى بولىپ وتىرعان اسەت:
- جىبەرىڭىزشى، اتا! بارايىنشى!- دەدى جۇلىپ العانداي.
- مەن جىبەرگەنمەن، مولدەكەڭ نە دەيدى؟! وقۋدى قايتپەكسىڭ؟ - دەپ جاقاۋراتتى اكەسى.
- مولدەكەڭ دە جىبەرەدى! «وقىمايمىن دەسەڭ، باتامدى بەرەيىن» دەگەن...
كەيىنگى كەزدەرى ءانشى بالا الدەنەگە ەلەگزىپ، الدەقايدا الىسقا بارعىسى كەلىپ، ارقاسى قوزىپ، تىقىرشىپ ءجۇر ەدى. مىنا ءسوزدى ەستىگەندە كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي، قاتتى قۋاندى. وسىلايشا ول مەدرەسەنى ءتامامداماي- اق، وقۋدان بوسادى. سودان ەل ارالاپ، جەر كەزىپ، اۋەلى كاسىپ، كەيىننەن ءبىرجولا ولەڭ قۋىپ كەتكەن ەدى. «جاقسى ادامعا قايدا بارسا دا ءبىر كىسىلىك ورىن بار» دەگەندەي، قازاق دالاسىنىڭ قاي قيىرىنا بارسا دا، قول قۋسىرىپ قارسى الاتىن دارحان كوڭىلدى، جايدارى جاندار تابىلىپ جاتتى. تارباعاتاي، الاكول عانا ەمەس، اياگوز، كوكپەكتى، قارقارالى دۋاندارىن ارالاپ، اتامەكەنى قىزىلارايدى دا كورىپ قايتتى. تاعى ءبىر ءساتى تۇسكەندە الاكولدىڭ ارعى بەتىنەن لەپسى، قاپالدى باسىپ، ىلەنى كەسىپ ءوتىپ، قالىڭ ۇيسىنگە دە بارىپ كەلدى. ەل كورىپ، جەر تانىعان سايىن كوڭىلى ءوستى، كوكىرەك سارايى كەڭىدى...
***
اسەت پەن سەيتەك ەمىل بويىنان اسىعىس اتتانعان كۇنى ارقالدى تاۋىنىڭ باتىس جاق بەتىمەن الاشتىڭ اقاڭ باستاعان ءتورت ارىسى دا سۋىت ءجۇرىپ بارا جاتتى. قاستارىندا ءالىمعازى بولىس پەن بايجىگىت ىشىندەگى مامبەتتىڭ قايراتبەك سىندى قارۋلى دا ءابجىل جىگىتتەرى. جولباسشىلىقتى دا، قاۋىپسىزدىكتى دە ءوز مىندەتتەرىنە العان سەنىمدى سەرىكتەر. باعىتتارى - ەمىل بويىنداعى ءالىمعازى بولىستىڭ اۋىلى، ودان ءارى بارلىق تاۋىنداعى ايعايكەزەڭ. قايراتبەك ەكى جىگىتىن ىلگەرى جاققا شولعىنشىلىققا، ەكى جىگىتىن ارقالدى تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى جوتالاردان ءدۇربى سالۋعا جۇمساعان ەدى. اۋمالى- توكپەلى زامان، ساقتىق قىلماسا، ارانداپ قالۋى مۇمكىن.
...اۋەلى ەرتە كوكتەمدە ەل اعالارىنا الاش ارىستارىنىڭ شاۋەشەككە باراتىنى تۋرالى حابار جەتتى. الاساپىران زامان. اق پەن قىزىل بولىپ قاق جارىلعان جۇرت. بۇگىن عانا قىزىلدار جىن ۇرعانشا قۇيىنداتىپ شاۋىپ كەلىپ، «ءبىزدىڭ ءتارتىپ - ءادىل ءتارتىپ، ايتقانىمىزدى ىستەپ، سوڭىمىزدان ەرىڭدەر» دەپ، ءوز زاڭىن ورناتىپ كەتسە، ەرتەڭىنە اقتار قىلىشىن جالاڭداتىپ تۇرىپ، وزىنىكىن تىقپاشتايدى. بىرەۋلەر «سەمەيدەن وسىلاي قاراي قىزىلدىڭ قالىڭ اسكەرى شىعىپتى، بۇگىن- ەرتەڭ وسىندا كەلەدى دەيدى، اقتارعا كومەكتەسكەندەردى اياۋسىز جازالاپ، سوتسىز- اق قىرىپ- جويماق ەكەن» دەسە، تاعى بىرەۋلەر «اتامان اننەنكوۆتىڭ ءوزى وسىندا كەلە جاتىر دەيدى، قىزىلدارعا بۇيرەگى بۇردى دەگەن سىلتاۋمەن بارلىق اۋىلدى تالاپ، تىپ- تيپىل ەتىپ ورتەپ كەتەدى ەكەن» دەيدى. قايسىنا سەنەرىن بىلمەي، دال ۇرعان حالىق. ناعىز «ەكى تۇيە سۇيكەنسە، ورتاسىندا شىبىن ولەدىنىڭ» كەرى. قازىر الاشتىڭ استاناسى سەمەيدىڭ ءوزى قىزىلدىڭ قولىنا كوشكەن. ولار اياگوزدى دە الىپتى دەيدى. الماتى مەن ەكى ورتادا مامونتوۆ دەگەن قىزىل كومانديردىڭ وتريادى ءجۇر ويقاستاپ. مۇندايدا ۇلت كوسەمدەرىن قازاقى قوناقجايلىقپەن قارسى الۋ، امان- ەسەن شىعارىپ سالۋ - اسا قاۋىپتى شارۋا. ءبىراق قاۋىپكە باس تىكپەي، جانساۋعالاسا، ازاماتتىڭ ازاماتتىعى قايسى؟!
حاباردى ەستي سالا قاناعات مىرزا شاۋەشەكتەن نازىراحمەت دەگەن نوعايدىڭ، كوكتۇمادان ءتاۋفيق دەگەن شالاقازاقتىڭ قوراسىن دايىنداتتى. مۇقانشى مەن ەكى ارانى قىزىلدار تورۋىلداپ جۇرگەن سوڭ ساقتىق جاساپ، كوكتۇماداعى ءوز قوراسىنا تاۋەكەل قىلمادى. مۇندايدا ءجالاڭتوس باتىرلىقتىڭ تەككە قاجەتى جوق. ەكى شوقىپ، ءبىر قاراماساڭ، بوستان- بوسقا ارانداپ قالاسىڭ. اق تا، قىزىل دا الدەنەدەن سەكەم السا، دەرەۋ شابارمانىن شاپتىرىپ، ەل اعاسى قاناعاتتى ىزدەتەدى. سوندىقتان تال- تالدىڭ اراسىمەن بوي تاسالاپ كەلىپ، ەلەۋسىز كىرە سالاتىن ءبىر شەتتەگى ءتاۋفيقتىڭ قوراسى قاۋىپسىز.
كۇنى بۇرىن كەلىسكەندەي الاش كوسەمدەرىن قاناعات بولىس جىگىتتەرىمەن قاراتالدان قارسى الدى. امان- ەسەن كوكتۇماعا اپارىپ، ءتاۋفيقتىڭ ۇيىندە تىنىقتىرۋدى ويلاپ، جولعا شىققان. الايدا كوپ ۇزاماي، شەكارادا ىستەيتىن ومارعاليدان «تاۋدىڭ قىزىل قىراندارى» باقتىداعى شەكاراعا كەلىپ بەكىنگەنى تۋرالى جايسىز حابار جەتتى.
الاش ارىستارىنىڭ شاۋەشەككە ساپارىنان قۇلاقتاندى ما، كىم بىلگەن، الگىلەر ءارى- بەرى وتكەندەردى ءتىنتىپ، كۇدىكتىلەردى ەش تەرگەۋ- سوتسىز اتىپ تاستاپ جاتقان كورىنەدى. جولاۋشىلار ءوزارا اقىلداسا كەلە «قىزىل قىراندارعا» كۇدىك تۋدىرماس ءۇشىن ەكىگە بولىنۋگە كەلىستى. قاناعات بولىس باستاعان جەرگىلىكتى ازاماتتار كوكتۇماداعى شەكارادان زاڭدى تۇردە وتەدى، ال الاشتىقتار الىستاۋ بولسا دا قاۋىپسىز جول بارلىقتاعى ايعايكەزەڭگە اتتانادى.
...ءالىمعازى بولىستىڭ اۋىلىندا تۇنەپ، قۋناق تارتقان جولاۋشىلار تاڭ قىلاڭ بەرە بارلىق تاۋىن بەتكە الدى. اسۋدىڭ اۋزىنا كەلگەندە اقاڭ استىنداعى قاراگەردىڭ تىزگىنىن تارتتى. ءتوس قالتاسىنان ءتورت بۇكتەگەن جىبەك شۇبەرەگىن الىپ، كوزىلدىرىگىن ءسۇرتىپ تۇرىپ، اسۋدىڭ ايعايكەزەڭ اتالۋىنىڭ سەبەبىن سۇرادى.
ەسىك پەن توردەي كوكبەستىمەن احاڭنان ءسال قالىڭقى كەلە جاتقان ءالىمعازى بولىس قاتارلاسا بەرىپ:
ويتكەنى بۇ جەردەن ەل ارباعا 4 وگىز سالىپ، ايعايلاپ، ۇيعايلاپ، ارەڭ اسادى. جۇك ارتقان تۇيەلەر دە قينالادى. ىلگەرىندى- كەيىندى كوشكەن جۇرت وسى سەبەپتى ايعايكەزەڭ اتاعان، - دەدى ول تىزگىنىن تارتىپ تۇرىپ. - قازىر كورەسىز. اربانى قويىپ سالت اتتىڭ وزىنە وڭاي سوقپايدى.
اقاڭ ايعايكەزەڭنىڭ ۇشارلىعىنا كۇن سالا قاراپ:
- ءيا- ءااا! جارىقتىقتىڭ اتاۋىن دا تاۋىپ قويعان ەكەن، - دەدى.
...شاۋەشەكتى بەتكە العان توپ تال تۇستە ايعايكەزەڭدى استى. ءالىمعازى بولىس جەردىڭ جايىن قوناقتارعا تاپتىشتەپ تۇرىپ ءتۇسىندىردى:
- مىنەكەي، مىنا كەزەڭدى اسقان سوڭ تاۋ الاسارىپ، ار جاعى كەڭ ساي بولىپ كەتەدى. اناۋ كولدەنەڭ جاتقان - قاراسۋ. شەكارا سول وزەن. ءبىراق ازىرشە وعان ورىس تا، قىتاي دا كۇزەت قويعان جوق. كەشە عانا وتكەن جىگىتتەر ايتىپ كەلدى... بارلىق - ءبىر- اق قىر ەمەس، بىرنەشە قاتپارلى تاۋ. قىتاي جاعى قارا بارلىق دەپ اتالادى.
- ونىڭ ارعى جاعىندا نە بار؟ - دەدى ءمىرجاقىپ.
- ونى اسىپ تۇسسەڭ، ارعى جاعى كەڭ جازىق. نەداۋىر جۇرگەن سوڭ شاعانتوعاي كەزىگەدى.
- شاعانتوعايىڭىز الگىندە عانا كەسىپ وتكەن وزەن ەمەس پە؟!
- ءيا، سول وزەن. ارعى بەتتەن اعىپ كەپ، الاكولگە قۇيادى. امبە وسى اتتاس شاعانتوعاي دەگەن مەكەن دە بار. مۇقانشى شامالاس شاعىن كەنت.
جولاۋشىلار جۇرەك جالعاپ العانشا قايراتبەك ەكى جىگىتىن شولعىنشىلىققا جىبەردى. جولعا شىعار الدىندا احاڭ ايعايكەزەڭنىڭ ۇستىندە تۇرىپ، قاسىنداعى ءۇش سەرىگىنە:
- مىنەكەي، ەل شەتىنە شىقتى دەگەن وسى- ى. بۇرىنعىلار ەل شەتىنە شىقپاعاننان، ەشكى داۋىن داۋلاماعاننان اقىل سۇرامايدى. ونىسى ەل شەتىنە شىقپاعان ەل قادىرىن بىلمەيدى دەگەنى. ەندەشە ەل شەتىنە شىققانىمىزدىڭ كۋالىگى بولسىن، وسى جەردە ءارقايسىمىز ءبىر- ءبىر جولدان قوسىپ، ءبىر اۋىز ءسوز قالدىرايىق، - دەدى. قاسىنداعى ءۇش سەرىگى دە وسىنى قوستادى.
سول- اق ەكەن احاڭ بىلايشا باستاپ كەپ جىبەردى:
- اتىڭنان اينالايىن، كەر بەتەگە!
- قايران ەل ەندى سەنەن شىن كەتە مە؟! - دەپ قوستادى جاحاڭ ء(مىرجاقىپ).
- كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن قايران جەرىم، - دەپ جالعادى راحاڭ (رايىمجان).
- سەنەن دە ەندى ۇل تۋىپ، ەر جەتە مە؟!- دەپ تۇيىندەدى ساحاڭ (سادىق).
وسىلايشا بارلىق تاۋىنداعى ايعايكەزەڭنىڭ قىر ارقاسىندا ءتورت ارىستىڭ ەل شەتىنە شىققانىنىڭ، شەكارا اسقانىنىڭ كۋالىگى ىسپەتتەس مىناداي ءبىر اۋىز ءسوز قالدى:
اتىڭنان اينالايىن، كەر بەتەگە!
قايران ەل ەندى سەنەن شىن كەتە مە؟!
كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن قايران جەرىم،
سەنەن دە ەندى ۇل تۋىپ، ەر جەتە مە؟!
قارا ولەڭ تاسىلىمەن تۋعان قاراپايىم ءبىر شۋماقتى جول كورسەتىپ كەلە جاتقان قوجاقۇل جىگىتتەرى قالت جىبەرمەي قاعىپ الدى.
***
شاۋەشەك سىرتىنداعى سايالى باق سۇلۋ قالىڭدىقتاي جاسانىپ، قۇلپىرىپ تۇر. شيە گۇلدەپ، الما اعاش بۇرلەپ، جيدە مەن بورتەگۇلدىڭ جۇپار اڭقىعان حوش يسىنەن اينالا توڭىرەك بالبىراپ، بالقي تۇسكەن... الاڭقايداعى ۇستەلدىڭ تورگى جاعىنا اقاڭ باستاعان الاشتىڭ ارىستارى كەلىپ جايعاسقاندا باسقوسۋعا جيىلعاندار قول شاپالاقتاپ، قوشەمەت كورسەتىستى. جۇرگىزۋشى نياز اقىن ەڭسەسىن ءتىپ- تىك ۇستايتىن، سۇڭعاق بويلى، سۇلۋ مۇرتتى، تاڭدايى تاقىلداعان شەشەن ادام ەكەن. قالانىڭ قاراتاياقتارىنشا ۇستىنە قونىمدى، سۋ جاڭا كاستوم كيگەن. باسىندا ماقپال قارا تاقيا. ول ساڭقىلداعان داۋسىمەن تاقپاقتاتا وتىرىپ، كەلۋشىلەر مەن شاقىرىلعان مەيمانداردى تانىستىرىپ شىقتى. ارى قاراي نە ىستەيمىز دەگەندەي، قوناقتارعا، اسىرەسە، احاڭ جاققا جالتاقتاعان. الايدا قالىڭ ويعا شومىپ كەتتى مە احمەت بايتۇرسىن ۇلى سەلت ەتەر ەمەس. سونى سەزگەن ءمىرجاقىپ ءسال قوزعالاقتاپ بارىپ، ءتىل قاتتى:
اۋىلدىڭ التى اۋىزى بولماي ما؟! اۋەلى اسەت اعاداي ءدۇلدۇل اقىننىڭ لەبىزىن تىڭدايىق!
كوپشىلىككە دە كەرەگى وسى ەكەن، جاقاڭنىڭ ءسوزىن ءىلىپ اكەتتى.
بارەكەلدى! ورىندى ءسوز!
اسەت ايتپاي، كىم ايتسىن...
ءجونى سولاي!
الايدا باسقوسۋعا جينالعاندار بۇگىن اسەتتەي ءسوز ساڭلاعىن مۇلدەم تانىماي قالدى. شارشى توپتىڭ لىقسىمالى- تولقىمالى كوڭىل اۋانىن تامىرشىداي ءدال تاباتىن سۇڭعىلا اسەت، ءسوز باستاردا قامشى سالدىرمايتىن قاعىلەز اسەت بۇگىن ءوز- وزىنەن كىبىرتىكتەي بەردى. «اكاۋ، بۇعان نە كورىندى؟!» دەپ، بارلىعى دا اڭ- تاڭ. «اپىراي، ءا! ماعان نە كورىندى؟! بۇرىن- سوڭدى بۇلاي قوبالجىماۋشى ەدىم عوي؟ - دەپ تاڭداندى اسەت تە وزىنە- ءوزى. - الدە- ەەە... مانا تاڭەرتەڭگى دومبىرامنىڭ ساعاعىنان وپىرىلۋىندا ءبىر گاپ بار ما ەكەن؟!» سابازدىڭ سازىندا ءۇش ءجۇز اق بوز ءۇي تىگىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان سۇلەيمەننىڭ اسىندا شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماعان جۇيرىك اسەت، ازۋىن ايعا بىلەگەن اق پاتشا اۋلەتىنىڭ ىلە بويىنداعى 300 -جىلدىق تويىندا وزىمەن ايتىساتىن اقىن تاپپاعان دارابوز اسەت بۇگىن شاۋەشەكتە قاراپتان- قاراپ قارا تەرگە ءتۇستى... قۇددى الاشتىڭ ۇلان- اسىر تويىن، ۇلى دۇرمەگىن جاڭا عانا كورگەندەي جون ارقاسىن بويلاپ سۇپ- سۋىق تەر اقتى...
- حالايىق، مەن ءبالسىنىپ وتىرعام جوق!- دەدى كەنەت داۋسى قارلىعىپ. - الگىندە دومبىرام سىنىپ قالىپ ەدى، جوندەمدى دومبىرا بار ما؟!
كوپشىلىك اراسى ەمەس پە، دەرەۋ ءبىر دومبىرا تاۋىپ اكەلىندى. ونىسى قىز بالانىڭ ۇستاعانى ما شىڭكىلدەپ تۇر ەكەن. ارلى- بەرلى بۇراپ كورىپ ەدى، يكەمگە كونبەدى. «جونگە كونەر ەمەس، دومبىرا بولماسا، جاقسى گارمون بار ما؟!» دەدى ىلە- شالا. گارمون دا تابىلدى. اسەت بۇرىن- سوڭدى ءبالسىنۋ دەگەندى بىلمەيتىن. القالاعان توپتى كورسە، ارقاسى قوزاتىن سۇراپىل اقىن كوكەيىندەگىسىن كومەيىندە ىرىكپەي، توگىپ- توگىپ تاستايتىن. ال بۇگىن الاشتىڭ ارىستارى باستاعان ەل الدىندا، بالسىنگەندەي بولعانىنا قىسىلا وتىرىپ، ساۋساقتارىن سىرنايدىڭ تۇيمەلەرىندە ورتەكەشە ورعىتىپ ويناقتاتىپ الدى دا، ويىنداعىسىن تۇيدەكتەتىپ، توگىپ- توگىپ جىبەردى:
ءمىرجاقىپ، ولەڭ ايت دەپ، قولقالادىڭ،
مەن بە اقىن سەن تۇرعاندا وي تاباتىن،
«الاش!» دەپ اعايىنعا ساۋعا سالىپ،
احاڭ ەر وتىرماي ما جول تاباتىن، -
دەپ باستاعان اسەت الاشتىڭ ارىستارىنا سىرتتاعى اعايىننىڭ مۇڭ- مۇقتاجىن، ارمان- اڭسارىن توكپەلەپ الا جونەلدى. وتكىر ءتىلدى ءورت اقىن سوڭعى جاعىندا الاشتىقتارعا حالىقتىڭ وكپە- نازىن دا ايتىپ سالدى:
ءوزىمنىڭ ات- تۇرمانىم ساي بولدى دەپ،
جاياۋ- جالپى حالىققا جار سالاسىڭ.
اتتىعا ەرگەن جاياۋدىڭ تاڭى ايىرىلسا،
قايدا قالماق مايەگىڭ سورپالايتىن!؟
مۇنى ەستىگەندە شاعانتوعايلىق نۇرتازا ۇكىرداي مەن شالعىنباي ريزالىعىن جاسىرا الماي، قوسارلانا ءتىل قاتتى:
ۋاي، ازامات! ءجون ايتتىڭ! تۋساڭ تۋ!
ويىمىزداعىنى ءدوپ باستىڭ، اسەتجان!- دەستى.
احاڭ ءوز ەسىمى اتالعان سوڭ ورنىنان تۇرىپ، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ، الاش پارتياسىنىڭ مۇراتى مەن مىندەتتەرىن، ارمان- مۇددەسىن تاراتىپ ايتتى. ول شيرىعا ءتۇسىپ، بۇل كەلىستە الاش ارىستارىنىڭ ەلگە مىندەت جۇكتەپ، سىدەت ارتپايتىنىن، قايتا اقىلداسۋ، كەڭەسۋ نيەتى بارىن ەسكەرتتى. «ءبىرىمىز قىتاي، ءبىرىمىز رەسەيگە بوسىپ كەتپەي، بارشامىز بىرىگىپ، الاش وردانىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ، ءبىر- ءبىر ۋىق بولىپ، شانشىلايىق! جۇدىرىقشا جۇمىلايىق!» - دەدى. احاڭ ورنىنا وتىرا بەرە اسەت تە شيرىعىپ، سىرنايىن بەزىلدەتىپ الا جونەلىپ، ولەڭ- جىردى تۇيدەك- تۇيدەگىمەن اعىتتى:
اۋ، احا، نە دەگەنىڭ، ءبۇي دەگەنىڭ،
الاشقا بار قازاقتى جي دەگەنىڭ.
سىرتتا جۇرگەن اعايىن سۋىق باۋىر،
وعان مىسى جۇرە مە ۇيدەگى ەلدىڭ!
بەلدەسسەڭ، بەلىن ءۇزىپ جىقساڭ نەتتى،
جارىسساڭ، توبەگە وزىپ شىقساڭ نەتتى،
توزعان ەلدەن تويىنار كۇي ىزدەمەي،
ءوز ءحالىڭدى انىقتاپ ۇقساڭ نەتتى!-
دەپ، الاشتىقتاردى تىقسىرا باستاپ، «ىسكە اسپاس ايتقانىڭمەن ارمان ءسوزىڭ، ءسوز پۇلسىز بولماعان سوڭ باستا باعىڭ» دەپ ءبىر تۇجىردى. قازاقتىڭ قازىرگى مۇشكىل حالىن امەريكا، يتاليا، جاپونياداي موينى وزىق ەلدەرمەن سالىستىرا تالداپ، جىلىكتەي تاراتىپ ايتتى. ابايدىڭ، الاش ارىستارىنىڭ اسىل ءسوزىن ۇعىپ- تانىعان، قادىر- قاسيەتىنە جەتكەن جۇرت جوق ەكەنىن ايتىپ، ناس باسقان، نادان ەلدى تۇزەۋدىڭ تاسىلدەرىن تەرمەلەدى. بار عالامدى شارلاپ، جاقسى مەن جاماندى، ىنساپ پەن ءناپسىنى، ونەر مەن ماعريپاتتى تۇگەلدەي كەلىپ، «اقىلعا ايتقانىڭدى بۇلدايتۇعىن، ءيا، قۇداي، پيعىلى ءتۇزۋ جانعا دوس قىل! الاشتىڭ ارمانىن شىن ايالاساڭ، ادالدىق بەرەكەمەن باسىن قوستىر!» دەپ زار تىلەكپەن قايىردى.
كوپشىلىك ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعانداي، قايسىسىن قوشتارىن بىلمەگەندەي ءارى- ءسارى كۇي كەشتى. قىزىر، كوكسەگەن ۇكىردايلار «ايتىلماعان ءسوزدىڭ اتاسى ولەر» دەگەن، مەيلى نە بولسا، ول بولسىن، قويامىزدى ءبىر اقتاردى- اۋ دەپ، ناساتتانعانداي كەيىپتە. تاڭعىت ۇكىرداي، قوجاقۇل قاناعات بولىس، توقاباي مۇستافا بولىس باستاعان توپ وسى اسەت الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرىن اسىرا مىنەپ، اقىلدىمسىپ كەتكەن جوق پا دەگەندەي، سىڭاي بايقاتتى. اراسىندا ويىننان وت شىعىپ، از عانا حالىقتىڭ بەرەكەسى قاشپاسا ەكەن دەپ، قاۋىپ قىلۋشىلار دا بار ەكەنى بايقالادى.
باسىنا ەلتىرى بورىك، اياعىنا بىلعارى ەتىك، ۇستىنە تىك جاعالى اق جەيدە، قارا كاستوم كيگەن، قارا مۇرتتى، قىرما ساقالدى ادام ورنىنان كوتەرىلدى. بۇل ايگىلى زاڭگەر، سەمەي وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى رايىمجان مارسەك ەدى. ول جىلى قابىلداعان حالىقتىڭ دارحان كوڭىل، كەڭ پەيىلىنە راحمەتىن ايتا كەلىپ:
- ءاساعاڭ - قالىڭ قازاقتىڭ ءسوزىن عانا سويلەيتىن، باسىن كەسىپ السا دا جالعان ايتپايتىن حاقيقاتشىل ينسان. مۇقىم الاش بالاسى، سونىڭ ىشىندە ءبىز دە بۇل كىسىنىڭ ايتقانىن حالىقتىڭ ءسوزى دەپ قابىلدايمىز. وتكىر تىلمەن تۇيرەپ، مىنەپ ايتپاسا، اقىن اقىن بولا ما، - دەپ، ماسەلەنىڭ تىگىسىن جاتقىزا سويلەدى. وزدەرىنىڭ بۇل ساپارىنىڭ سەبەبىن كوپشىلىكتىڭ ۇعا بەرمەيتىنىن، اسىرەسە، وسى جاقتاعى كەيبىر قانداستارىنىڭ جىلۋ جيناپ ءجۇر دەپ توپشىلاپ، ونشا قۇپتاي قويماعانىن، الايدا الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ باستى ماقساتى - قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرىپ، ەل قاتارىنا قوسۋ، وزگەلەرمەن تەرەزەسىن تەڭەستىرۋ، ەلدىڭ ىنتىماق- بىرلىگىن كۇشەيتۋ ەكەنىن باسا ايتتى.
...بۇدان ءارى كىم سويلەپ، نە ايتقانى اسەتتىڭ ەسىندە جوق. ول تاعى دا وي- قيالىنا ەرىك بەرىپ، اللا مەن پەندە، ىنساپ پەن ءناپسى، باق پەن تالايدى تارازىلاپ، تەرگەپ- تەكسەرىپ كەتىپ ەدى... اسىلى، ادام بالاسى جەلىگى باسىلماعان جاس شاعىندا قانسونارعا العاش شىققان تازىداي انانىڭ ءبىر، مىنانىڭ ءبىر سوڭىنا تۇسەتىن سياقتى ءتىلى سالاقتاپ. ءبارىن كورىپ، وڭ- سولىن اجىراتىپ، ءوزىنىڭ شاما- شارقىن اڭداي كەلە، نە بىرەۋدىڭ سوڭىنا ەرمەك نە ءوزى تىڭنان تۇرەن تارتپاق. ءوز جولىن، ءتول ارناسىن تاپسا، بار عۇمىرىن، كۇش- قۋاتىن سوعان سارپ ەتپەك. ال اجارىڭ تايىپ، بازارىڭ تارقاعاندا ءومىر بويى بارىڭدى دا، ءنارىڭدى دە ارناعان الگى جولىڭ تۇيىققا تىرەلسە شە؟! ياكي عۇمىر بويعى سەنگەن، سۇيەنگەنىڭ اسپاني اقيقات ەمەس، كوپ شىننىڭ ءبىرى، بالكي، بويامالى، جالعان «شىندىق» بولىپ شىقسا شە؟!
كەيىنگى كەزدەرى اسەتتى وسىنداي جاۋابى جوق كوپ ساۋال مازالايتىندى شىعاردى. مۇندايدا ەسىنە ۇستازى زەينوللا- عابدىشۇكىر حازىرەت تۇسەدى. مۇقانشى مەن ناۋالىنىڭ ورتاسىنداعى كۇرە جولدان ءسال قيعاش تۇرعان قىستاۋىنا كوڭىلىن سۇراي بارعاندا جارىقتىق ءار نارسەنى ەسكە الىپ، ءبىر مارقايىپ قالىپ ەدى- اۋ. قوشتاساردا مۇحاممەد (س. ا. س. ) پايعامبارىمىزدىڭ مىنا ءبىر ءحاديسىن ەسكە الدى: «مىنا ءتورت ادامنىڭ ءبىرى بول! عالىم بول. عالىم بولماساڭ، ءبىلىم ىزدەگەن شاكىرت بول. شاكىرت بولماساڭ، تىڭداۋشى بول. تىڭداۋشى بولماساڭ، وسىلاردى جاقسى كورۋشى بول. بەسىنشىسى بولما! ويتسەڭ، قۇرىپ كەتەسىڭ».
اللا تاعالانىڭ ەڭ سۇيىكتى قۇلى، ادامزاتتىڭ ۇلى ۇستازى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س. ا. س. ) نەنىڭ باياندى، نەنىڭ بايانسىزىن بىلگەن عوي. بىلمەس ەدى، اللا تاعالا ءبىلسىن دەپ، ادامزاتقا ءبىلدىرسىن دەپ، ۋاحي ەتىپ جىبەرگەن ەلشىسى بولماسا! بىزگە قالاتىنى - سول سۇننەتتى مىقتاپ ۇستانۋ عانا. قالعانىنىڭ ءبارى بايانسىز، ءبارى، ءبارى... ەندەشە، بالام، جارالعانعا الدانبا! جاراتقانمەن قاتىناسىڭدى تۇزە! بارشا عالىمدار مەن حاكىمدەر مويىنداعان ءبىر اقيقات بار: كىمدە- كىم ءوزى مەن اللا اراسىنداعى قارىم- قاتىناستى تۇزەسە، اللا ونى مەن ادامدار اراسىنداعى قارىم- قاتىناستى تۇزەيدى. كىمدە- كىم ءوزىنىڭ ىشكى دۇنيەسىن رەتتەسە، اللا ونىڭ سىرتقى دۇنيەسىن رەتتەيدى. كىمدە- كىم اقىرەتىنىڭ قامىن ويلاسا، اللا ونىڭ بۇ دۇنيەسىن دە، اقىرەتىن دە قامداپ، رەتتەپ قويادى. سولاي، بالام...»
قايتار جولدا اسەت ۇستازىنىڭ ايتقانىن قايتا- قايتا ەسكە العان ەدى. قاراپ تۇرسا، جەر ورتاسىنا كەلگەنشە، ءوزى دە «اقىن، ءانشى» دەگەن اتاققا عانا مالدانىپتى. ءدۇلدىل، ساڭلاق دەگەنگە بالاشا ءماز بولىپتى. باقسا، باقي دۇنيەدەگى ماڭگىلىك عۇمىرمەن، حاق تاعالانىڭ حيكمەتىمەن سالىستىرعاندا، بۇ دۇنيەدەگى اتاق- مانسابىڭ دا، كورگەن قىزىعىڭ دا، ءتىپتى شىعانداپ شىققان ونەرىڭ دە، - ءبارى- ءبارى بايانسىز ەكەن... وسىناۋ بۋىرقانعان، بۇرقانىستى ويلار بۋىپ، شيرىعىپ، شيىرشىق اتىپ كەلە جاتىپ، اقىرى وي ءتۇيىنىن بىلايشا سىرتقا شىعارىپ ەدى:
اتىم - اسەت، ۇرانىم - ارعىن شوردان،
قۇت داريا قۇرانداي شىقتىم مولدان.
حازىرەتتىڭ قاسىندا شاكىرت ەدىم،
جەزگە ايىرباس التىندى قىلماعاندا،
سول كەزدە- اق تۋماس پا ەدى ايىم وڭنان؟
عالىمدىقتان ايىرىلىپ، ماقرۇم قالىپ،
ارمان ەتتىم، داريعاي، اقىر سوڭنان...
قامشىنىڭ سابىنداي شولتيعان، الدى- ارتىڭا قاراتپاس جالعان دۇنيە- اي، دەسەڭىزشى! جارق- جۇرق ەتكەن جىلتىراعىڭمەن كوزدى ارباپ، اللانى دا، اقىرەتتى دە تارس ەسىڭنەن شىعارىپ، ۇمىتتىراسىڭ- اۋ. عاپىل پەندەڭ سۇلۋ قىزداي سىلاڭداعان ءتۇرىڭدى كورىپ، الدانار دا اربالار، اربالار دا ساندالار... بەەەۋ، جالعان- اي!
وسى مەزەت شاۋەشەكتەگى جۇزدەسۋگە جينالعان كوپشىلىك توپتاسىپ، راسىمگە تۇسۋگە ىڭعايلاندى. بارلىعى قوسىلىپ شاقىرسا دا، اسەت تومسىرايىپ، الدەنەگە وكپەلەگەن بالاداي وتىرعان ورنىنان تاپجىلمادى. انىعىندا ول وكپەلەگەن جوق، الگىبىر ويلاردىڭ جەتەگىنەن شىعا الماي، جولايرىقتا داعدارعان جانداي ويسوقتى بولىپ ەسەڭگىرەپ وتىر ەدى. مۇحامەتجان ءراسىمشى فوتواپپاراتىن كوپكە قاراتىپ، تۇزەپ قويدى دا، ءوزى دە لىپ ەتىپ تۇرا قالدى. سول كۇيى ءبىر شەتتە اسەت تە مالداس قۇرىپ مونتيىپ وتىرعان قالپى راسىمگە تارتىلدى. بۇل - اقىننىڭ كەيىنگىگە جەتكەن جالعىز عانا فوتوسۋرەتى ەدى.
***
اسەت وسى كەزدەسۋدەن سوڭ ۇزاق تولعانىپ ءجۇرىپ، «الاشناما» رومانىن جازدى. اتتەڭ جالعان- اي، بايتال تۇگىل باس قايعى زاماندا ولەڭمەن جازىلعان قوماقتى رومان ۇشتى- كۇيلى جوعالدى. ايتەۋىر، كونەكوز قاريالاردىڭ جادىندا «الاشقا» دەگەن ۇزاق تولعاۋ عانا ساقتالىپ قالدى.
«ادەبيەت پورتالى»
