ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس: شىمىلدىق سىرتىندا نە بولدى؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - فەدەرالدىق قور بولماسا، بۇل سوعىس تا بولماس ەدى...

«ۇلكەن ديپلوماتيا» دەگەن ەڭبەكتىڭ اۆتورى كيسسيندجەر ادامزات تاڭ قالاتىن دەرەكتەردى كەلتىرىپ، سوعىستىڭ و باستاعى توركىنى تۋرالى ءسوز قوزعايدى: «ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى ادامدى قايران قالدىرادى، قايران قالدىراتىنى، ارينە، ونىڭ باستالۋىنا وزىنە دەيىنگى وزگە داعدارىستارمەن سالىستىرعاندا ءتىپتى ىلىككە العىسىز وقيعانىڭ سەبەپ بولعانى ەمەس، قايتا سوعىستىڭ وسىنشا ۇزاققا سوزىلىپ بارىپ باستالعانى بولدى» - دەيدى.

1914 -جىلى 28 -ماۋسىمدا، ەۋروپانى بيلەگەن گەرتسوگ فەرديناند بوسنياعا ساپار كەزىندە سەرب جەندەتىنىڭ قولىنان قازا تابادى. شىندىعىندا، بۇل قاتارداعى لاڭكەستىك ۇيىمنىڭ ءوش الۋ ارەكەتى عانا بولاتىن.

الايدا، اتالعان ءولىم 30 مەملەكەت پەن 1,5 ميلليارد حالىقتى شارپىپ، 30 ميلليون ادامنىڭ تۇبىنە جەتكەن الىپ سوعىستىڭ سىلتاۋى بولادى دەپ ەشكىم ويلاعان جوق.

فرانك- پرۋسس سوعىسىنان كەيىن، ەكى ەلدىڭ اراسى ءبۇلىندى، ۇلى بريتانيا ەۋروپا قۇرلىعى جونىندە ۇستانعان «داڭىقتى جالعىزدىق» ساياساتىنان بەت بۇرۋعا ءماجبۇر بولدى، فرانسيا السىرەپ، گەرمانيا كۇشەيدى، ەۋروپاداعى ەڭ قۋاتتى ەلگە اينالعان گەرمانيا، ەگەر دەر كەزىندە اۋىزدىق سالىنباسا، قالايدا، ۇلىبريتانياعا ۇلكەن قاتەر ءتوندىرۋى مۇمكىن ەدى. ءسويتىپ، ۇلىبريتانيا گەرمانيانىڭ ءار ادىمىن اڭدىپ وتىرعان رەسەيدى قاتارىنا تارتىپ، فرانسيامەن بىرگە «ۇشتىك انتانتاعا» بىرىكتى. ال، گەرمانيا اۋستريامەن بىرگە وداقتاسىپ، كارى قۇرلىقتا قاراما- قارسى ەكى اسكەري توپ پايدا بولدى.

سوعىس دايىندىعىنا شۇعىل كىرىسكەن ەكى جاقتىڭ باستى ماسەلەسى اسكەر مەن قارۋ-جاراق جانە ولاردىڭ ۇستاپ تۇرۋ ەدى. وسى جاعىنان كەلگەن كەزدە ەكى جاق نەسيە مەن قارىزعا بەلشەسىنەن باتتى. بۇل تۋرالى سول كەزدەگى باياندامالاردىڭ بىرىندە بىلاي دەيدى:

«ءتۇرلى قارىز بيلەتىنىڭ ءوسىم شىعىنى مەن نەسيە كاپيتالىن تولەۋگە جىلىنا 5 ميلليارد 343 ميلليون دوللار بولىنەدى. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ فينانس سالاسى ابدەن قارىزعا باتتى، ۇكىمەت جونىنەن الىپ ايتقاندا، سوعىستىڭ ۇرەيلى مۇمكىندىكتەرىنە قاراماستان، وسىنشا ما قىمباتقا توقتاعان جانە اسا تۇراقسىز بەيبىتشىلىكپەن سالىستىرعاندا، سوعىس بارىنەن دە ماڭىزدى ورىنعا يە بولدى. ەگەر بۇل اسكەري دايندىقتىڭ ارتى سوعىسقا ۇلاسپاعاندا، ۇكىمەت بىتكەن كۇيرەيتىن ەدى».

تۇراقسىز جانە زاردەن قىمبات بەيبىتشىلىك 1887-جىلدان 1914 -جىلعا دەيىن جالعاستى، مۇزداي قارۋلانعان، ءبىراق، باياعىدا-اق كۇيرەۋگە تاياعان ەۋروپا ۇكىمەتتەرى ءبىر-بىرىنە الاكوزبەن قاراسىپ، ءتىسىن-تىسىنە باسىپ ازەر وتىردى. روتشيلدتەر شاڭىراعىنان ونگەن ەۋروپانىڭ بانك جۇيەسى قارسىلاستاردىڭ ءبارىن نەسيەمەن قارىق ەتىپ، اسكەري تەكە-تىرەستى سوزا ءتۇستى.

سوعىس: استىق پەن اقشانىڭ قورىنا بايلانىستى

1914 -جىلعى جاعدايدا الىپ ايتقاندا، ەۋروپاداعى نەگىزگى ەلدەردىڭ الپاۋىت سوعىستى كوتەرەتىندەي شاماسى بولعان جوق. ولاردىڭ قوماقتى ارمياسى، اسكەري دايىندىقتارى، سونداي-اق، زاماناۋي قۇرال-جابدىق جۇيەسى بولعانىمەن، ەكونوميكاسى قيساپسىز سوعىسقا دايىن ەمەس- تى.

شىندىعاندا، سوعىس شىعىنى، قارىزدار بۇلاردىڭ ءبارى ەشكىمدى اياماس ەدى. جەڭىلسە دە، جەڭىسكە جەتسە دە ەكى جاق ۇتىلاتىن بولدى. سەبەبى، كۇيرەي جەڭىلگەن ەل جەڭىسكە جەتكەن ەلدىڭ شىعىنىن وتەپ بەرە الماس ەدى، ال جەڭىسكە جەتكەن تاراپ ەس جيعانشا حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتىپ جىبەرۋگە دارمەنسىز كۇيدە قالاتىن.

سونىمەن، سوعىس بىردەن باستالمادى. انىعىن ايتقاندا، فەدەرالدىق قور قۇرىلعانشا وسىلاي جالعاسا بەردى.

بانكيرلەر سوعىس تىلەيدى

مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى قۇراما شتاتتار ءوز تۇسىنداعى الەم بويىنشا ماڭداي الدى ونەركاسىپ مەملەكەتى رەتىندە وسكەلەڭ ءوندىرىس قۋاتىن ازىرلەپ، ەسەپسىز مول بايلىقتى قونشىنا باسىپ وتىرعانىمەن، 1913 -جىلعا دەيىن، نە دەگەنمەن، شەتەل قارىزىنا سۇيەنىپ كۇن كەشەتىن ەدى، وزگە ءبىر ەلگە نەسيە بەرە المايتىن. مۇنىڭ باستى سەبەبى، ورتالىق بانك بولماعاندىقتان، نيۋ- يوركتىڭ بانكيرلەرىندە مەملەكەتتىڭ بارلىق كرەديت بايلىعىن جۇمىلدىراتىن مۇمكىندىك جوق بولاتىن. الايدا، بانكيرلەردىڭ تابيعاتى قىرعىن سوعىستى ىشتەي تىلەپ تۇرادى، سەبەبى، سوعىس بانكيرلەرگە ەسەبى جوق پايدا اكەلەدى.

«فەدەرالدىق قور» تۋرالى زاڭ جوباسى ماقۇلدانىسىمەن حالىقارالىق بانكيرلەر دە اتقا قوندى، 1914 -جىلعى 3 -تامىزدا روتشيلدتەردىڭ فرانسياداعى بانكسى مورگانعا جەدەلحات جولداپ، فرانسيانىڭ ا ق ش-تان كەرەك-جاراق ساتىپ الۋىنا ءبىر ميلليون دوللار كرەديت ازىرلەۋدە سۇرادى. حاباردى قۇلاعى شالعان ۋيلسون لەزدە قارسىلىق تانىتتى، مەملەكەتتىك حاتشى ۋيلليام براين ول نەسيەنى «ەڭ سوراقى زاڭسىز ساۋدا» دەپ ايىپتايدى.

جالپى ا ق ش پەن گەرمانيا اراسىندا ساياسي دا ەكونوميكالىق جاقتان دا الاۋىزدىق بولعان ەمەس. سەبەبى، سول كەزدەگى امەريكالىقتاردىڭ %10 نەمىس تەكتى ەدى. اتاپ ايتقاندا، حالىقتىڭ 8 ميلليونعا جۋىعى نەمىس تەكتىلەر. ودان بولەك العاش ا ق ش شاڭىراق كوتەرگەن كەزدە مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە نەمىس ءتىلى بەكىتىلىپ تە كەتە جازداعان.

ايلاسىن اسىرعىسى كەلگەن بانكيرلەر تاعى ءبىر قۋلىققا باسىپ، انتانتا ەلدەرىنە قارىز بيلەتتەرىن ساتۋ ارقىلى نەسيە بەرۋ مەن انتانتا ەلدەردىڭ ا ق ش- تان كەرەك-جاراق ساتىپ الۋىنا نەسيە بەرۋ ارەكەتتەرىنە پارىقتى مامىلە ۇستانۋدى ۇسىندى. بانكيرلەردىڭ قىسىمىمەن پرەزيدەنت ۋيلسون سوڭعىسىنا ماقۇلدىق بەرۋگە ءماجبۇر بولدى.

1913 -جىلى 23 -جەلتوقساندا «فەدەرالدىق قور تۋرالى زاڭ» قابىلدانىپ، دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەگى سوعىستىڭ باستالۋىنا قاجەتتى شارت ازىرلەندى. ۇزاق ۋاقىت كۇتتىرگەن سوعىستىڭ ماشيناسى ىسكە قوسىلدى.

دەرەككوزدەر «اقشا سوعىسى» كىتابىنان الىندى