ۇزاقباي مامين: مەن ءوز نەمەرەلەرىمنىڭ قازاقشا سويلەگەندەرىن قاداعالاپ وتىرامىن
بيىل سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىقتى. سانالى عۇمىرىندا بۇگىنگى ەلوردا تۋ تىككەن كەشەگى اقمولانىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان ازامات.
وسى وڭىردە سالىنعان تالاي ىرگەلى قۇرىلىستىڭ ىرگەتاسىن ءوز قولىمەن قالاعان. قالاداعى كوپتەگەن عيماراتتاردا بۇل كىسىنىڭ قولتاڭباسى قالدى. «قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى قۇرىلىسشىسى»، «اقمولا وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» دەگەن اتاققا يە بولدى. ءبىز قادىرمەندى قاريامەن كەزدەسىپ، وتكەن ءومىرى مەن ءوزى قىزمەت ىستەگەن ءداۋىردىڭ تاريحى تۋرالى سۇحباتتاسقان ەدىك.
ەڭبەك جولىمدى اعاش شەبەرىنەن باستادىم
- ۇزاقباي اعا، سەكسەن دەگەن - سەڭگىر جاس. وعان امان- ەسەن، ابىرويمەن جەتۋ دە وڭاي ەمەس. ارتىڭىزدا ۇزاق ءومىردىڭ بەلەسى جاتىر. سوعان ءبىر بۇرىلىپ قاراعاندا، جادىڭىزعا قانداي ويلار تۇسەدى؟
- اينالايىن، راس ايتاسىز. ۇزاق عۇمىر كەشۋ دە تاعدىردىڭ ماعان تارتقان سىباعاسى دەپ بىلەمىن. سەكسەنگە كەلىپ، بالالارىم مەن نەمەرەلەرىمنىڭ ورتاسىندا بار قىزىقتى كورىپ، اق ساقالدى اتا بولامىن دەپ ويلاعان جوقپىن. ماعان وتكەن ءومىر جازىلماعان كىتاپ سەكىلدى اسەر قالدىرادى. سونىڭ ءاربىر پاراعىن اشقان سايىن كوز الدىما سوناۋ قىر استىندا بۇلدىراپ قالعان بالالىق شاعىم تۇسەدى. ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىز باقىتقا تولى بولدى دەي المايمىن.
وتىز جەتىنشى جىل قانداي بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ەلدىڭ يگى جاقسىلارى تۇرمەگە قامالىپ، جۇرتتى ۇرەي قىسقان كەز. حالىقتىڭ تۇرمىسى وتە تومەن. تويىنىپ ەشكىم تاماق ىشپەيدى. ايتەۋىر، باردى قاجەتكە جاراتادى. باسىمىزدان جاداۋ كۇندەر كوپ ءوتتى. سوعان قاراماستان، ءبىلىم الۋعا، جاقسى ازامات اتانۋعا ۇمتىلدىق. اكە- شەشەمنىڭ سەگىز بالاسى بولدى. مەن ءۇيدىڭ ەكىنشىسىمىن. اكەم زاڭ سالاسىندا جۇمىس ىستەدى. قاراعاندىنىڭ قارقارالى، قازىرگى بۇقار جىراۋ جانە نۇرا اۋدانىندا پروكۋرور بولىپ قىزمەت اتقاردى. ءتارتىپتى، ادىلدىكتى تۋ ەتكەن ازامات بولاتىن. بىزگە سول تاربيەنى جاسىمىزدان بويىمىزعا ءسىڭىردى. كارلاگتاعى دولينكا اۋىلىندا تۇرعانىمىزدا، اكەم جامان اۋرۋمەن اۋىردى. الماتىعا بارىپ اۋرۋحاناعا جاتتى، ەش ناتيجە بولمادى. اقىرى، زەينەتكەرلىككە دە شىقپاستان، 59 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. اكەم سىرقاتى جانىنا باتىپ جۇرگەننەن كەيىن تۋعان ەلگە، اعايىننىڭ ورتاسىنا كوشىپ بارعىسى كەلدى. مەن وندا قاراعاندىداعى تاۋ- كەن تەحنيكۋمىندا وقيمىن.
- اكەڭىزدىڭ كىندىك قانى تامعان قاي جەر ەدى؟
- بۇگىنگى اقمولا وبلىسىنىڭ ەرەيمەنتاۋ اۋدانى. اكەم سوندا ومىرگە كەلىپ، ەرجەتكەن. جۇمىس بابىمەن قاراعاندىعا قونىس اۋدارعان. ءسويتىپ، وتباسىمىز سول كەزدە فرۋنزە دەگەن، قازىر بەستوعاي سەلولىق وكرۋگى دەپ اتالاتىن اۋىلعا كوشىپ كەلدى. مەن وندا تەحنيكۋمدى اياقتاپ، وقۋ ورنى «قاراعاندىۋگلەوبوگوشەنيە» ترەسىنە جولدامامەن جىبەرگەن. العاشقى ەڭبەك جولىمدى سوندا قاراپايىم اعاش شەبەرى بولىپ باستادىم. جۇمىسىم جاقسى. وزىمە ۇنايدى. باسشىلىق تا ەڭبەگىمدى باعالاپ، كوتەرمەلەپ قويادى. ءبىراق اكەم: «ەلگە كەلىپ جۇمىس ىستە، كوز الدىمدا ءجۇر» دەپ قويماي شاقىرا بەردى.
باسشىلارعا: «اكەم اۋرۋ، ءۇيدىڭ ۇلكەنىمىن، مەنەن باسقا باس كوتەرەر ادام جوق. باۋىرلارىم ءالى جاس» دەپ جۇمىستان بوساتۋ تۋرالى ارىز جازسام، ولار اينالا قيپاقتاپ، جىبەرگىسى كەلمەيدى. اقىرى، بوساپ ەلگە كەلدىم. بىردە قاراعاندىدا جۇرگەندە، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ماعان شاقىرتۋ قاعازىن جىبەرىپتى. زارەم ۇشتى. نانساڭىز، ەكى تىزەم دىرىلدەپ كەتتى. اتىنىڭ ءوزى ۇرەي شاقىراتىن مەكەمە. اكەمە ەشقانداي جالا جابىلماعان. ناعاشىلارىم سوعىستا بولعانىمەن، ارتىق ءسوز ەرمەگەن. ءسويتىپ، قورقا- قورقا مەكەمە تابالدىرىعىن اتتادىم. پودپولكوۆنيك توقپانوۆ دەگەن كىسى قابىلدادى. 19-20-داعى جاس جىگىتپىن. جاڭاعى كىسىنىڭ ءتۇسى جىلى ەكەن. ورەكپىگەن كوڭىلىم باسىلدى. «بالام، ءبىز سەنى ماسكەۋدەگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ جوعارعى مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرگىمىز كەلەدى. سوعان بارۋعا قاراعاندىدان ءتورت جىگىتتى كوزدەپ وتىرمىز. سونىڭ ءبىرى - سەن. وندا ءتورت جىل وقيسىڭ. انە، جاڭا ءۇي سالىنىپ جاتىر. كەلگەننەن كەيىن پاتەر بەرەمىز» دەپ اڭگىمەنى قىسقا قايىردى.
ويلانىپ قالدىم. ءبىراق اكەممەن اقىلداسقىم كەلدى. سودان ماعان جاناشىرلىق تانىتىپ وتىرعان ازاماتقا: «اكەم قاتتى اۋىرىپ، اۋرۋحانادا جاتىر. سول كىسىمەن سويلەسەيىن. سوسىن سىزگە جاۋابىن بەرەمىن» دەپ قوشتاسىپ، شىعىپ كەتتىم. الماتىدا ەمدەلىپ جاتقان اكەمە كەلدىم. بولعان جايدى بايانداپ بەردىم. اكەم ۇزاق ويلانىپ: «بالام، كىشكەنە كىدىرە تۇر، مەن ءتاۋىر بولىپ الايىن» دەپ جاۋاپ قايتاردى. ءتۇسىندىم. جامان اۋرۋدان جۇمىر باستى پەندەنىڭ جازىلىپ كەتۋى دە نەعايبىل عوي. اكەمنىڭ ول جۇمىستى ونشا جاقتىرماي تۇرعانىن ءتۇيسىندىم. نە دەگەن ديپلوماتيا! بالاسىنىڭ بەتىن قايتارماي، ءبارىن مادەنيەتتى تۇردە جەتكىزگەنى.
- سودان اۋىلعا ورالدىڭىز.
- ءيا، كۇزدە ەلگە كەلدىم. جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان سوۆحوزدىڭ قۇرىلىسشى مامانى بولىپ ورنالاستىم. ول كەزدە اۋىلدا قۇرىلىس ءالى قارقىن الماعان. ودان حابارى بار ءبىلىمدى ازاماتتار دا از. سودان جۇمىستى باستاپ كەتتىم. اۋقىمدى جوبالاردى قولعا الۋعا تۋرا كەلدى. قۇرىلىستىڭ كەرەگەسى كەڭەيدى. اۋەلى وقۋشىلار ءبىلىم الاتىن مەكتەپ پەن اكىمشىلىك عيماراتىن سالدىق. ول وقۋ ورداسى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. قانشاما تۇلەك تۇلەپ ۇشتى. سودان كەيىن اۋىلدىڭ مادەنيەتىن كوتەرەتىن جاڭا ۇلگىدەگى ەكى ءجۇز ادامعا ارنالعان مادەنيەت ءۇيىن پايدالانۋعا بەردىك. ونىڭ ساحناسىندا ايگىلى ەرمەك سەركەبايەۆتان باستاپ تالاي ءدۇلدۇل انشىلەر ونەر كورسەتتى. مادەنيەت ءۇيى ءالى سول قالپىندا. عۇمىرى جارتى عاسىردان اسسا دا، ەلدىڭ كادەسىنە جاراپ تۇر. ەل ازاماتتارىنا تۇرعىن ۇيلەر سالدىق. ءوزىمىزدىڭ وتباسىمىز دا جاڭا ۇيگە كوشتى. جاعدايىمىز تۇزەلە باستادى. قىس مەزگىلىندە مال قامايتىن قورالاردى كوتەردىك. وسىنىڭ ءبارى اينالدىرعان ءۇش جىل ىشىندە جۇزەگە استى.
- ومىرىڭىزگە باعىت- باعدار بەرگەن اكە-شەشەڭىز قانداي كىسىلەر ەدى؟
- جوعارىدا ايتتىم، اكەمنىڭ زاڭ سالاسىنىڭ قىزمەتكەرى بولعانىن. اكەمنىڭ اتى - جاپار. انامنىڭ ەسىمى - جانبالا. اكەمدە جوعارى ءبىلىم بولماعان سەكىلدى. قىزىلجاردا وقىعان. سوعان قاراعاندا ارناۋلى ورتا ءبىلىم العان دەپ ويلايمىن. قاراعاندى وبلىسىندا ۇزاق جىل قىزمەت اتقاردى. بۇرىنعى كوز كورگەن زامانداستارى ونىڭ ادالدىعىن ايتىپ وتىراتىن. وتە تازا، تۋراشىل، جاۋاپكەرشىلىگى بيىك ازامات اتانعان. بىرەۋدەن ءبىر ساباق ءجىپ الىپ كورمەگەن. ارتىق دۇنيە جيناپ كورمەگەن كىسى.
بىردە قوناققا كەلگەن جولداستارى: «ۇيدە جەرگە توسەيتىن كىلەم دە جوق قوي» دەپ ازىلدەگەندە، اكەم ولارعا: «كىلەمنەن ءاربىر بالام ارتىق» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ەلگە كوشىپ كەلگەندە جۇرت تامسانىپ قارايتىنداي مۇلكىمىز بولعان جوق. انام ومىردە ون قۇرساق كوتەرگەن. ەكەۋى ەرتە شەتىنەپ كەتكەن. ول كىسى ناعىز قازاق ايەلى بولدى. ەرىن قۇدايداي كۇتىپ، سونىڭ قاس- قاباعىن باقتى. بىزگە دە تاربيە بەرىپ، ءۇيدىڭ بار شارۋاشىلىعىن ۇرشىقتاي دوڭگەلەتتى. اكەم قايتىس بولعاننان كەيىن بالالارىن ەشكىمگە جاۋتاڭداتپاي، بار سالماقتى ءۇنسىز كوتەردى. ەسەيىپ قالعان ماعان از جۇك تۇسكەن جوق. سوڭىمنان ەرگەن باۋىرلارىمدى ەل قاتارلى وقىتىپ، اياقتارىنان تۇرعىزىپ جىبەرسەم دەدىم. ولار اۋدانداعى مەكتەپ- ينتەرناتتا جاتىپ وقيدى. باسىمىز ءبىر جەردە بولسا دەپ ويلادىم. ءارى ءوزىم دە جوعارى وقۋ ورنىندا وقىسام دەپ ارماندايمىن. سول ماقساتپەن قالاعا قونىس اۋدارعىم كەلدى. وعان انام قارسىلىق كورسەتكەن جوق. قايتا قولتىعىمنان دەمەدى. اكەمنىڭ جىلىن بەرگەننەن كەيىن وبلىس ورتالىعىنا بەت تۇزەدىم.
قيىندىقتان قايمىققان جوقپىن
- سول كەزدەگى سەلينوگرادقا كەلدىڭىز...
- قالادا مەنى كۇتىپ وتىرعان كوكەم جوق. سابىلىپ جۇمىس ىزدەدىم. قيىندىقتان قايمىققان جوقپىن. سودان سەلينوگراد ەليەۆاتور- ديىرمەن قۇرىلىسى ترەسىنە وندىرىستىك جانە تەحنيكالىق ءبولىمنىڭ قاتارداعى ينجەنەرى بولىپ ورنالاستىم. «باسىمدى ءبىر سۇعىپ السام، قالعانىن سوسىن كورەمىن» دەپ ويلادىم. اۋقىمى ۇلكەن مەكەمە. ايدىك استىق ساقتايتىن ەليەۆاتورلار قۇرىلىسىن جۇرگىزەدى. سەلينوگرادتىڭ تىڭ ولكەسى اتانىپ، ايدارىنان جەل ەسىپ تۇرعان شاق. جالاقىم دا ماردىمسىز. ۇجىمدا ءبىر قازاق جوق. ءبارى - وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى. قيىندىق بولسا دا شىدادىم. ادال، بەرىلىپ جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن باسشىلىق ەڭبەگىمدى باعالاپ، اعا ينجەنەر، كەيىنىرەك جوبالاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەتىپ تاعايىندادى.
ءۇي الۋ دا وڭاي بولمادى. پاتەر كەزەگىنە جۇمىسقا ورنالاسقان بەتتەن تۇرعام. بىردە «پاتەر ءبولۋ كوميسسياسى» دەگەندى ەستىدىم. ماعان ەكى بولمە ەمەس، ءبىر بولمە تيەتىن كورىنەدى. كوميسسيا ءوتىپ جاتقان جەرگە كەلسەم، ەسىكتىڭ الدىنان ەشكىمدى جىبەرمەيدى. ولارعا قاراماي، كوميسسيا الدىنا جەتىپ باردىم. «ءبىزدىڭ قازاقتا جازىلماعان زاڭ بار. ەگەر اكەڭ جوق بولسا، سونىڭ ورنىندا قالعان ۇل ءۇيدىڭ يەسى بولادى. ءبىز ۇيدە سەگىز جانبىز. ءبارىمىز ءبىر بولمەگە قالاي سىيامىز؟ بۇلارىڭىز زاڭعا قايشى. مەنىڭ كەزەگىم كەلىپ تۇر. ءادىل شەشپەسەڭىزدەر، وندا جوعارى جاققا شاعىمدانامىن» دەدىم.
سودان كوميسسيا ءبىر شەشىمگە كەلىپ، ماعان ەكىنشى قاباتتان ەكى بولمەلى پاتەر ءبولىپتى. سالىپ ۇرىپ، قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پاتەرلەرگە وردەر جازاتىن بولىمىنە كەلدىم. وندا جۇمىس ىستەيتىن ورىس كەلىنشەك وردەردى ۇسىنىپ، قول قويىڭىز دەگەندە، كوزىم ەكى بولمەنىڭ ورنىنا ءۇش بولمە دەگەن جازۋعا ءتۇستى. ساسقاننان: «ماعان ەكى بولمە ءبولىپ ەدى عوي» دەسەم، «ۇندەمەڭىز، سىزگە ءبىرىنشى قاباتتان ءۇش بولمە بەردى، قۇتتى بولسىن» دەپ كۇلىمسىرەدى. ءسويتىپ، انام مەن باۋىرلارىمدى قۋانىشقا بولەدىم.
كۇندىز ەڭبەك ەتىپ ءجۇرىپ، قالاداعى قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ كەشكى ءبولىمىن ءبىتىردىم. جوعارى ءبىلىمدى مامان بولدىم. جۇمىسىم ءبىرقالىپتى ءجۇرىپ جاتتى. سودان كەيىن اتباساردىڭ قۇرىلىس مەكەمەسىنە باس ينجەنەر بولىپ باردىم. ول جەردە جىلعا تامان جۇمىس ىستەدىم. بىردە سوندا جۇرگەندە، وبلىستىق پارتيا كوميتەتى شاقىردى. جەكە پاراقشاعا ءومىربايانىڭىزدى تولتىرىڭىز دەيدى. ءۇنسىز تولتىرىپ جاتىرمىن. سودان نۇسقاۋشىدان: «نەگە ماعان قاعاز تولتىرعىزىپ جاتىرسىزدار؟» دەپ سۇرادىم. ايتىڭىزدار، مۇمكىن مەن كەلىسپەيتىن شىعارمىن دەپ. سويتسەم، مەنى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قۇرىلىس ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارىنا تاعايىنداماقشى ەكەن. ۇلكەن، لاۋازىمدى قىزمەت. ول كەزدە ۇيلەنگەنمىن. 28-29 جاستامىن. «اتباساردا ءزاۋلىم ەليەۆاتور سالىپ جاتىرمىز. سونى اياقتاۋىم كەرەك» دەپ، ۇسىنعان قىزمەتتەن باس تارتتىم. سودان قورعالجىنعا قۇرىلىس ءبولىمىنىڭ باستىعى ەتىپ جىبەردى.
- قازىرگى قورعالجىن اۋدانى عوي؟
- ءيا، وندا ءۇش جىل قىزمەت ىستەدىم. قازاقى جەر. ۇلتتىق ءداستۇردى بەرىك ۇستاعان. ءوزىم مەكتەپتى، جوعارى وقۋ ورنىن ورىسشا وقىعاننان كەيىن، ەپتەپ تىلگە شورقاقتاۋمىن. بۇرىنعى ج م ك- نىڭ باسشىسى ورىس بولعان ەكەن. ونشا جۇمىس جۇرمەگەن. الداعى كۇنگە جوسپار جاساپ، قىرۋار شارۋانى اتقارۋعا تۋرا كەلدى. بىردەن قويىپ كەتتىم. اۋدان ورتالىعىنان جاتاقحانا، مەكتەپ- ينتەرنات، اۋرۋحانا جانە مادەنيەت ءۇيىنىڭ قۇرىلىستارىن باستادىق. بۇرىن اۋدان ورتالىعىندا ونداي قۇرىلىس جۇرمەگەن. سابىندى، جانتەكە اۋىلدارىنان جاڭا ۇلگىدەگى مادەنيەت ءۇيىن پايدالانۋعا بەردىك. امانگەلدى سوۆحوزىندا مال بورداقىلايتىن كەشەن مەن تۇرعىن ءۇي سالدىق. ودان كەيىن قيىردا جاتقان تالدىساي سوۆحوزىنىڭ ەلەكتر ستانساسىنىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزدىك. وعان قىستا ۇشاقپەن قاتىنايسىز.
اللاعا شۇكىر، قورعالجىننان ابىرويمەن اتتاندىم. سودان وبلىس ورتالىعىنداعى شارۋاشىلىعى شالتاياقتاپ تۇرعان ج م ك-24-كە باسشى ەتىپ تاعايىندادى. سول كەزدە ماعان جاسى ۇلكەندەۋ ءبىر كىسى: «ەگەر وسى پ م ك- نى كوتەرسەڭىز، سىزگە وردەن بەرۋ كەرەك» دەپ ايتقانى بار ەدى. سودان بارلىق جوسپاردى جۇيەلەپ، ىسكە كىرىستىك. بىرتە- بىرتە جۇمىسىمىز العا باسىپ، اتىمىز شىقتى. جوعارى جاقتان جىلى پىكىرلەر ەستىدىك. ءسويتىپ جۇرگەندە قالاداعى ەكى ج م ك قوسىلىپ، ىرىلەندىرىلگەن مەكەمەگە مەنى ءتوراعا ەتىپ تاعايىندادى. كوپتەگەن تۇرعىن ءۇي سالدىق. وبلىستىڭ بارلىق اۋداندارىندا قۇرىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. ودان الىپ وبلىستىق اۋىل قۇرىلىسى باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارىنا تاعايىندادى. ۇلكەن جوبالاردى قولعا الدىق. اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى اۋقىمدى عيماراتتار قۇرىلىسىن جۇرگىزدىك. وسىندا تابان اۋدارماي ەكى- ءۇش جىل ەڭبەك ەتتىم.
- ۇنەمى شارۋاشىلىعى قوجىراي باستاعان مەكەمەگە باسشى بولىپ بارىپسىز.. .
- ەندى ساعان ءبىر قىزىقتى ايتايىن. سودان سوڭ باياعى العاشقى ەڭبەك جولىمدى باستاعان سەلينوگراد ەليەۆاتور- ديىرمەن قۇرىلىسى ترەسىنىڭ باسشىسى بولىپ باردىم. وسى جاعداي ماعان قاتتى اسەر ەتتى. جاس مامان بولىپ جۇرگەندە، سوندا باسشىلىقتا وتىرعان ازاماتتارعا قاراپ: «مەنىڭ دە سونداي ءبىلىمىم بولسا» دەپ قىزىعاتىن ەدىم. ەندى ون جىلدان كەيىن ءارتۇرلى مەكەمەدە قىزمەت ىستەپ، تاجىريبەمدى مولايتىپ، قايتا كەلدىم. بۇرىنعى كوزتانىس ادامدار. ءبارى جىلى قارسى الدى. بۇل جەردە جامان بولعان جوقپىن، ابىرويىم اسقاقتاپ، مارتەبەم ءوستى. ماسكەۋدەگى وداقتىق مينيسترلىكتىڭ القا جيىنىندا ءسوز سويلەدىم. «حالىقتار دوستىعى» وردەنىمەن ماراپاتتالدىم.
سول كەزەڭدە ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ كەزەكتى پلەنۋمىنان كەيىن ەلدىڭ اگرارلىق سالاسىن وركەندەتۋ جونىندە كۇردەلى شەشىم قابىلدانادى. سوعان وراي، سەلينوگراد وبلىسىندا اگروونەركاسىپتىك كوميتەتى قۇرىلدى. وعان بەس مينيسترلىككە قارايتىن مەكەمە توپتاستىرىلدى. سوعان جاڭا ءتوراعانىڭ قۇرىلىس جونىندەگى ورىنباسارى ەتىپ تاعايىندادى. ءتوراعاسى ا. براۋن بولدى.
- اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمى بولاتىن ا. براۋن با؟
- سول. سودان بەس مينيسترلىك اراسىنداعى قۇرىلىس جۇمىستارىنا بايلانىستى ءتيىمدى شەشىمدەردى وندىرىسكە ەنگىزىپ وتىردىق. ءسويتىپ، رەسپۋبليكاداعى ابىرويلى ۇجىمعا اينالدىق. سول كەزدە وبلىس ورتالىعىنداعى «سەليناسانتەحمونتاج» ترەسىنىڭ تالاي جىلدان بەرى جۇمىسى قوجىراپ، بەرەكەسى كەتىپ، ۇلكەن ۇجىمعا دۇرىس باسشى تابىلماي، شارۋاسى شاتقاياقتاپ تۇرعان. سول كەزدەگى ءتارتىپ بويىنشا اتالعان ترەست باسشىسىن وبلىستىق پارتيا بيۋروسى بەكىتەدى. سول بيۋروعا الماتىداعى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنەن ءبىر قازاق ازاماتى كەلىپ قاتىستى. الماتىدان كەلگەن وكىل «مامين» دەگەن فاميليانى ەستىگەندە، ورنىنان اتىپ تۇرەگەلىپ، «مەن سىزدەرگە باسشىنى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن تاڭدا دەپ ايتىپ ەدىم» دەپ ماسەلەنى توتەسىنەن قويدى. ءبارىنىڭ باستارى سالبىراپ كەتكەن. سول كەزدە وبكومنىڭ قۇرىلىس جونىندەگى حاتشىسى بوريس بونومەنكو: «مامين - ون كازاح، ناستوياشيي كازاح» دەپ ورتالىقتان كەلگەن وكىلگە جاۋاپ بەرگەنى بار.
مەن باسشى بولىپ كەلگەن ترەست رەسپۋبليكانىڭ توعىز وبلىسىنا ينجەنەرلىك، كارىز جانە سۋ جەلىلەرىن جۇرگىزەتىن ۇلكەن ۇجىم بولدى. ءىرى كولەمدەگى جوبالاردى ىسكە اسىردىق.
بيلىكتە قازاقتار از بولدى
- سول ۋاقىتتاعى وبلىستا بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعانداردىڭ جەرگىلىكتى حالىققا كوزقاراسى قانداي ەدى؟
- اسا جاقسى بولدى دەپ ايتا المايمىن. ءبىزدىڭ ۇلت وكىلدەرىن وبلىستاعى بيلىككە جاقىنداتپادى. اۋداندا پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قازاق بولسا، اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسىنا ورىس تاعايىندالدى. ساياسات سولاي ەدى عوي. قازاق ازاماتتارى باسشىلىقتا ساناۋلى بولدى.
- ءبىر- بىرىڭىزبەن جاقىن تانىس بولعان شىعارسىزدار؟
- ارينە، ارالاستىق. استراحان اۋدانىندا تۋعان قايرەددين كاربايەۆپەن جاقىن سىيلاستىم. ول كىسى ۇزاق جىلدار تەڭىز اۋدانىندا پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى. جاقسى ازامات ەدى. ىرىسكەلدى جاقسىبەكوۆتى بىلەمىن. جيىنداردا كەزدەسىپ جۇردىك. ول كىسى ۇزاق ۋاقىت وبلىستىق كينوفيكاتسيا باسقارماسىنا جەتەكشىلىك ەتتى. سەلينوگراد اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارعان تولەگەن وشاعانوۆ دەگەن ازامات بولدى. اتباسار اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى زەينوللا شايداروۆتى تانيمىن. سول كەزدە وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى قاسىم تاۋكەنوۆتى سىرتتاي بىلگەنىمەن، جۇزبە-ءجۇز كەزدەسكەن ەمەس ەدىم.
بىردە ءوزى تەلەفون شالىپ، ءبىر ماسەلەمەن حابارلاستى. سودان تانىستىعىمىز باستالدى. ول كىسى بۇعان دەيىن ەرەيمەنتاۋ، اتباسار اۋدانىنىڭ پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ قىزمەت ىستەگەن. ءبىلىمدى، تەكتى ازامات. تاريحقا وتە جەتىك. ۇلت نامىسىن بارىنەن بيىك قويادى. 1980 -جىلداردىڭ باسى بولۋ كەرەك، بيۋرو ماجىلىسىندە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن. موروزوۆپەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ نامىسى ءۇشىن اشىق ايقاسقا شىقتى. ەكەۋى ءۇش ساعات بويى ايتىستى. نە كەرەك، ن. موروزوۆ ەرتەڭىنە اۋرۋحانادان ءبىر- اق شىقتى. ءسويتىپ، ونىڭ ساعىن سىندىردى. كەيىن قاسەكەڭ كوكشەتاۋ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ، جەمىستى ەڭبەك ەتتى.
- ءباھادۇر بوگەنباي باتىردى ارداقتاپ جۇرگەن يگىلىكتى ىسىڭىزدەن حاباردارمىز.
- بوگەنباي بابامىزدىڭ ۇلتىمىز ءۇشىن ورنى بولەك. قازاقتىڭ باس باتىرى، اتاقتى قولباسشى بولعان ارداقتى تۇلعا. ابىلاي حاننىڭ ءوزى قاتتى قادىرلەگەن. جوڭعارلارمەن شايقاستا قازاقتىڭ جەرىن امان الىپ قالۋدا كوزسىز ەرلىك كورسەتكەن ەرجۇرەك. ايتا بەرسە، بابامىز تۋرالى تاريحتى تاڭ اسىرۋعا بولادى. ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ- الاڭىندا باتىردىڭ 300 جىلدىعى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اتالىپ ءوتىلدى. وسىدان ون جىل بۇرىن ەل ازاماتتارى جينالىپ، قارجى جيناپ، ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعىنداعى الاڭعا بابامىزدىڭ ەسكەرتكىشىن قويدىق. بابا ءارۋاعىنا اس بەردىك. بايگەدەن وزىپ كەلگەن جۇيرىك يەسىنە كولىكتىڭ كىلتىن تاپسىردىم. استاناداعى باتىر اتىنداعى داڭعىلدىڭ بويىندا تۇرعان بابامىزدىڭ ەسكەرتكىشى دە قالاعا ەرەكشە كورىك بەرىپ تۇر. قازىر باتىرلار كوبەيگەن زامان بولدى عوي. ءبىراق قانجىعالى قارت بوگەنباي باتىردىڭ ءجونى مەن جوسىعى بولەك. تۇركىستانعا بارعان سايىن قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندە جاتقان بابامىزدىڭ باسىنا بارىپ، دۇعا باعىشتايمىن.
كوز الدىمدا وسكەن قالا
- بۇگىنگى ەلوردا تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
- استانا - كوز الدىمدا وسكەن قالا. قىزعالداقتاي قۇلپىرىپ، جايناپ بارادى. مەن قۇرىلىسشىمىن. قالا از ۋاقىت ىشىندە وزگە جۇرت تاڭىرقاپ قارايتىنداي اسەم شاھارعا اينالدى. ەلوردانىڭ ديزاينى مەن ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىسى ەۋروپانىڭ قالالارىنان ءبىر كەم ەمەس. ادەمىلىگىنە كوز تويمايدى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى ەلباسىنىڭ ەرەن ەرلىگى دەپ باعالايمىن. ەل ورداسىن ورتالىققا بەكەر اكەلگەن جوق. ونىڭ ءبارى - ساياسات. وتە دۇرىس شەشىم بولدى.
- بىلىكتى مامان رەتىندە قالا قۇرىلىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- قازىرگى قابانباي باتىر داڭعىلى جاقتاعى كوپىردەن رەسپۋبليكا داڭعىلىنا تۇسە بەرگەندە جولدىڭ ەكى قاپتالىندا ءبىر توعىز قابات، ەكىنشىسى ون ەكى قابات ەكى بيىك ءۇي تۇر. سونى ءبىزدىڭ ترەست سالدى. ونى سول كەزدەگى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن. موروزوۆ ەكەۋمىز اقىلداسىپ، اۋەجايدان كەلە جاتقاندا، ەسىلدىڭ جاعالاۋىنداعى ەسكى جەر ۇيلەردىڭ ورنىنا وسىنداي بيىك ۇيلەردى سالىپ قويايىق دەپ جوبالاعان ەدىك. سولاي ءبىر- ەكى ءۇيدىڭ ىرگەتاسىن قادادىق. كەيىن قوعامدا بەتبۇرىس باستالىپ كەتتى دە، قۇرىلىس اياقسىز قالدى. سودان سوڭ ابىلاي حان داڭعىلىنىڭ باس جاعىندا، ياعني قاراعاندى جاقتان كەلەتىن كۇرە جولدىڭ بويىنان ەڭسەلى، بيىك ۇيلەردى پايدالانۋعا بەردىك. قالانىڭ كىرەبەرىسى ادەمى، كورىكتى بولسىن دەپ. ودان كەيىن رەسپۋبليكا داڭعىلىنىڭ بويىندا ۇشاق جانە تەمىرجول بيلەتىن ساتاتىن عيماراتتى سالدىق. قازىر ول وزگەرىپ كەتتى. اباي كوشەسىنىڭ بويىنان مۋزىكالىق قۇرىلعىلار ساتاتىن «مەلوديا» دەگەن دۇكەننىڭ عيماراتىن كوتەردىك. كەزىندە وسىنداي كوپ قۇرىلىستار جۇرگىزىلدى.
كۇندە كەشكىلىك كەنەسارى حاننىڭ ەسكەرتكىشى تۇرعان ەسىلدىڭ جاعالاۋىندا سەرۋەندەيمىن. سول جاعالاۋداعى ۇيلەردى ءبىر- بىرىمەن ءيىن تىرەستىرىپ سالعان. تەرەزەلەرىنە كۇن تۇسپەيدى. ودان كەيىن بۇرىن «استانا» كونسەرت زالىنىڭ ارتى ۇلكەن ساياباق بولاتىن. جۇرتشىلىق دەمالاتىن. قازىر ول جەرگە «گراند الاتاۋ» اتتى 40 قاباتتى تۇرعىن ءۇي كەشەنى قونىس تەپتى.
- وتباسىڭىزعا توقتالىپ وتسەڭىز.
- جۇبايىم رايامەن تاتۋ- ءتاتتى عۇمىر كەشتىك. ونى باقىتتى ساتتەرىمنىڭ ءبىرى دەپ ايتامىن. ەكەۋمىزدىڭ ەكى ۇل، ءبىر قىزىمىز دۇنيەگە كەلدى. امال نە، ءقازىر ول كىسى ومىردە جوق. بالالارىمنىڭ ءبارى ەرجەتتى. جوعارى ءبىلىم الدى. ەل قاتارلى ەلگە ەڭبەك ەتۋدە. سەگىز نەمەرەم بار. سولاردىڭ قىزىعىن كورىپ، شۇكىرشىلىك ەتەمىن.
- بۇگىندە جاستاردىڭ تاربيەسىنە قالاي قارايسىز؟
- بۇگىندە جاستار انا ءتىلىن ۇمىتىپ بارادى. بۇل - قاۋىپتى قۇبىلىس. جاعالاۋدا سەرۋەندەپ جۇرگەندە كورەمىن، اجەسى، شەشەسى جانە نەمەرەسى ۇشەۋى قوسىلىپ، ورىسشا سويلەپ بارا جاتادى. اۆاردىڭ ۇلى اقىنى راسۋل عامزاتوۆ: «ەگەر ءتىلىم كەتەر بولسا قۇرىپ- اق، مەن دايارمىن ولۋگە دە بۇگىن- اق» دەپ بەكەر جازباعان. جاستاردىڭ تاربيەسى دە الاڭداتادى. جاپ- جاس قىزدار تەمەكى تارتادى. ەرتەڭ ودان تۋعان ءسابي نە بولادى؟ ونى ويلاپ جاتقان كىم بار؟ اتا- اناسىنىڭ بەرگەن تاربيەسى قايدا؟ وسىلاي وزگە تىلدە سويلەيتىن بولساق، 50 جىلدان كەيىن ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن اسىل قاسيەتىمىزدەن ايىرىلامىز. مەن دە ءوز نەمەرەلەرىمنىڭ قازاقشا سويلەگەندەرىن قاداعالاپ وتىرامىن. ەگەر انا ءتىلىمىزدى ۇمىتساق، سان عاسىرلىق ءداستۇر مەن تاريحتان اجىراپ قالامىز. كورشىلەس ەلدەردىڭ ءبارى ءوز تىلىندە سويلەيدى. كەڭەس وكىمەتى جوق. ورىستار ازايدى. ەندى كىمگە جالتاقتايمىز؟ وسىعان جۇرەگىم اۋىرادى.
- ومىردە وكىنىشىڭىز بار ما؟
- ءبىر كىسىدەي تۋعان ەلىمە قىزمەت ىستەدىم. دۇركىرەپ ءوتتى داۋرەن باسىمىزدان. ەشقانداي وكىنىشىم جوق.
- راقمەت، ۇزاقباي اعا! ۇزاق عۇمىر كەشىپ، بالالارىڭىز بەن نەمەرەلەرىڭىزدىڭ قىزىعىن كورىڭىز!
سۇحباتتاسقان: ازامات ەسەنجول
https://elorda.info/kk