شالا تۋعان بالانىڭ ەرەكشەلىكتەرى

استانا. قازاقپارات - شالا تۋعان بالانىڭ مەزگىلىندە تۋعان بالادان ايىرماشىلىعى كوپ.

ونىڭ سىرت كورىنىسىنىڭ ءوزى باسقاشا بولادى: باس سۇيەگى ۇلكەن، اياقتارى قىسقا، تەرىسى قۇرعاق جانە ءاجىم سەكىلدى قاتپارلانىپ تۇرادى، تەرىسىنىڭ ءتۇسى قىپ- قىزىل - قىزىلشاقا، سۇيەكتەرى وتە نازىك بولعاندىقتان، سىنۋعا بەيىم.

قۇلاق شەمىرشەگىنىڭ تولىق ءوسىپ-جەتىلمەۋىنەن قۇلاقتارى كىشىرەك، باس سۇيەككە جابىسىپ بىتەدى. موينى ۇزىن جانە وتە جىڭىشكە، اياق-قولىنىڭ تىرناقتارى وتە قىسقا. شالا بالانىڭ سىرتقى جىنىس مۇشەلەرى دە ءالى ءوسىپ- جەتىلمەۋى مۇمكىن.

بارلىق دەنە مۇشەلەرى مەن جۇيەلەرىنىڭ دە وزىندىك ايىرماشىلىقتارى بار. ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ ءالى جەتىلمەگەندىگى بالانىڭ مىنەز-قۇلقىنا اسەر ەتەدى. قول- اياعىنىڭ قوزعالىستارى ەرەكشە، كەيدە قول-اياعى تىرىسىپ قالعان سياقتى بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن.

بالا وتىز توعىزىنشى اپتادان بۇرىن تۋسا، سالماعى 1000 گرامنان 2500 گرامعا دەيىن، بويىنىڭ ۇزىندىعى 35 س م- دەن 45 س م- گە دەيىن بولسا، نارەستە شالا تۋعان نەمەسە مەزگىلىنەن بۇرىن تۋعان دەپ سانالادى.

قازىرگى كەزدە بالانىڭ سالماعى 900-500 گرامم بولىپ تۋسا، ونىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا بولادى. دەگەنمەن، بالا وتە نازىك، ءالسىز بولعاندىقتان، ونىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋ وتە قيىنعا سوعادى. بالا اناسىنىڭ قۇرساعىندا جاتقاندا ونىڭ دەمالۋ، تاماق جانە جىلۋ رەتتەۋ جۇيەلەرى جۇمىس ىستەمەيدى. شالا تۋعان بالانىڭ اۋرۋشاڭ بولۋى وسى جۇيەلەرگە بايلانىستى.

نارەستە. دۇنيەگە جىلاپ كەلەدى، بۇل ونىڭ ءبىرىنشى تىنىس الۋى، وكپەنىڭ جۇمىسى وسىدان باستالادى. ال شالا تۋعان بالانىڭ جىلاماۋى مۇمكىن، سەبەبى ونىڭ وكپەسى ءالى جەتە قالىپتاسا قويعان جوق، ونىڭ سوزىلمالى تالشىقتارى ءالى جەتىلمەگەن، سوندىقتان دۇرىس تىنىس الا المايدى، وكپەسىنىڭ كەيبىر بولىمدەرى جۇمىسقا كىرىسە الماي قالادى.

مۇنداي جاعدايدا دەمالۋى جيىلەپ كەتەدى، مينۋتىنا 60 رەتكە دەيىن تىنىس الادى. بالانىڭ سالماعى نەعۇرلىم از بولسا، سوعۇرلىم تىنىسى ءجيى بولادى. ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ ءوسىپ- جەتىلمەۋى دە تىنىس الۋعا كوپ اسەرىن تيگىزەدى. بۇنداي بالانىڭ تىنىس الۋى كوپ ۋاقىتقا دەيىن ءبىر قالىپقا تۇسپەيدى، بىردە ءجيى، بىردە سيرەك، كەيدە ءسال توقتاپ قالۋى مۇمكىن. تىنىستىڭ توقتاپ قالۋى ەمشەك ەمگەن كەزدە دە بايقالادى، اۋزىنىڭ اينالاسى جانە تاناۋى كوگەرىپ بالا دەمالا الماي قالادى.

بالانىڭ قارنى وتە توق بولسا دا، ىشىنە جەل جينالسا دا تىنىس الۋى اۋىرلايدى، جوعارعى تىنىس الۋ جولدارىنىڭ جەلدەتىلۋىن جانە قولقادان قاقىرىقتىڭ شىعۋىن تومەندەتەدى دە، ميكروبتاردىڭ ءوسىپ، كوبەيۋىنە وتە قولايلى جاعداي تۋادى. بۇنىڭ ءبارى اقىر-سوڭى وكپە جانە تىنىس جولدارىنىڭ اۋرۋلارىنا سوقتىرادى.

بالانىڭ كىشكەنتاي اۋزىنا ءتىلى ارەڭ سىيىپ تۇرعانداي كورىنەدى. سىلەكەي بەزدەرى ءوسىپ- جەتىلمەگەندىكتەن، وندا سىلەكەي از بولادى. بالانىڭ قارنى كولدەنەڭىنەن جاتادى جانە سوزىلعىش. قارىننىڭ سىيىمدىلىعى ءبىرىنشى كۇندەرى 5-7 ميلليمەتر، ال ءبىر جاسقا تولعاندا 250 مل- گە دەيىن ۇلكەيەدى. وڭەشتىڭ قارىنعا قوسىلار جەرى ءوسىپ- جەتىلمەگەندىكتەن قاتتى جابىلمايدى. شاقالاق ەمشەك ەمىپ بولعاننان كەيىن وقىس قوزعالسا قۇسىپ جىبەرۋى مۇمكىن. قارىندا ءسول وتە از، قارىن قاباتتارى وتە نازىك- جۇقا، ليمفالىق تامىرلار از، ىشەك سولدەرىن جاسايتىن بەزدەر دە.

مىنە، وسىنىڭ ءبارى ىشەك جۇمىسىنىڭ بۇزىلۋىنا سەبەپشى بولادى دا، كەي جاعدايلاردا بالانى ىشەك اۋرۋلارىمەن جانە توكسيكوزدى اۋىر تۇرىمەن اۋىرۋعا ءماجبۇر ەتەدى. باۋىرى باسقا مۇشەلەرگە قاراعاندا ۇلكەن، قارىندى جاۋىپ تۇرادى.

بۇنداي بالانىڭ ەستۋ مۇشەلەرىندە دە كوپ ايىرماشىلىقتار بار. ولار مۇرىن مەن جۇتقىنشاققا وتە جاقىن بولادى. ونىڭ تىندەرى جۇمساق، سوندىقتان جوعارعى تىنىس الۋ جولدارى اۋرۋعا شالدىققىش كەلەدى، سونىڭ سالدارىنان قۇلاق اۋرۋى دا پايدا بولادى، ونى «وتيت» دەپ اتايدى.

بالا تۋىسىمەن ونىڭ قۇلاعى ەستيدى، سوندىقتان، ەگەر ايقاي نە وقىس دىبىس بولسا، سەلك ەتەدى، شوشيدى، كوزىن جىپىلىقتاتادى. كوزىنىڭ كورۋى ونشا بولمايدى، كوز بۇرشاعى وتە جىلدام وسەدى، وسىعان بايلانىستى بالانىڭ كوزى الىستان كورمەيدى.

ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ جەتكىلىكسىز ءوسىپ- جەتىلۋىنىڭ جانە توتىعۋ ۇدەرىستەرىنىڭ جاي ءوتۋى سالدارىنان بالانىڭ دەنە جىلۋى ءبىرقالىپتى ورنىقتى ەمەس. قورشاعان ورتاعا بايلانىستى شالا تۋعان بالا توڭىپ قالۋى، ىستىقتاپ كەتۋى مۇمكىن.

2-3 ايلىق بالانى وتە جىلى وراۋعا بولمايدى، كەيدە تاڭەرتەڭگىلىك بالانىڭ تەمپەراتۋراسى 37,5-38°س- قا كوتەرىلەدى. سوندىقتان جاس انالاردىڭ وسى جاعدايعا كوڭىل اۋدارعانى ءجون. بالانىڭ قىزۋى كوتەرىلسە تەرلەيدى، دەنەسى قىزارىپ كىشكەنە ءىرىڭدى جارالار پايدا بولۋى مۇمكىن. بالانىڭ وتە جىلى ورالعاننان دا، قىزۋى كوتەرىلەدى.

قىزۋ كوتەرىلۋىنىڭ سەبەبىن انىقتاۋ ءۇشىن، بالانى جەڭىل جايالىققا وراپ 15-20 مينۋتتان كەيىن دەنە قىزۋىن ولشەگەندە، ول تومەندەسە، جىلى ورالعانىنا بايلانىستى، ال تومەندەمەسە، ءبىر جەرى اۋىرىپ تۇر دەگەن ءسوز. بالانىڭ دەنە جىلۋى 6-7 ايلىق كەزىندە عانا ءبىر قالىپقا تۇسەدى. قالايدا شالا تۋعان بالانىڭ كۇتىمى ەرەكشە.

 

ن. قاسىمبايەۆا، بالا دارىگەرى