داياشىعا «ۇرعاشى بالىق جەيمىن» دەي سالدىم - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن ءۇزىندى

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-30

 مۇحاڭ: «شىمكەنتتەن يسا ومار تەلەفون شالدى. سەنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالاپ جۇرگەن جازبالارىڭنىڭ ءبىرىن وزدەرىنىڭ «زامانا» گازەتىنە بەرمەك كورىنەدى» دەدى. مەن: «ءيا، ماعان دا ءبىر جىگىتى حابارلاسقان» دەدىم.

 يسا ومار بىردە: «ءسىز دە دىننەن باسقا تاقىرىپقا اۋىتقىماي قويدىڭىز» دەگەن ەدى. «دەمەك مۇحاڭ تۋرالى جازبالاردى ۇناتقان ەكەن عوي» دەپ ويلاپ قويدىم. ونىڭ ۇستىنە ءوزى دە مۇحاڭدى ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن جىگىت. كوپتەن ارالاس-قۇرالاسپىز. قاسقاسۋدا دا بولعان. رەداكسياعا دا بىرنەشە رەت باس سۇققان.

مۇحاڭنىڭ دا يسا ومارعا دەگەن قۇرمەتى بولەك. ونى وزگەلەرمەن تانىستىرعاندا: «مىناۋ يسا دەگەن جايساڭ جىگىت. شىمكەنتتەن شىعاتىن گازەتتەردىڭ جارتىسى وسىنىڭكى. ءبىز مىنا ءۇيدىڭ ءبىر قاباتىن يەلەنگەنگە ءماز بولىپ ءجۇرمىز عوي. ال بۇل بولسا وسىنداي ءبىر عيماراتتى تۇتاستاي ءوز مەنشىگىندە ۇستاپ وتىر» دەپ يساكەڭنىڭ ءبىراز ماقتاۋىن اسىراتىن.

يسا وماردىڭ قىزمەت ورنىنا ءبىز دە باس سۇققانبىز.

شىنىندا دا يساكەڭ ىسكەرلىگىنە ءتانتى بولماسقا لاجىڭ جوق. كەزىندە بىزدە قىزمەت اتقارعان، قازاقتىڭ اسا تالانتتى قىزدارىنىڭ ءبىرى، مارقۇم بەكقال ءابىش تە وسى يسا ومار تاعلىمىن الىپ شىققان قىز بولاتىن.

جالپى ول شىمكەنتتىكتەرگە ءتان دارحان مىنەزدىڭ ءبارىن ءبىر باسىنا جيناقتاعان جىگىت. (بيىل مەرەيلى جاس بيىگىنە كوتەرىلىپ وتىرعان سوڭ يساكەڭە شامالى نازار اۋدارىڭقىراپ وتىرمىز). ءوزى مۇحاڭا كەلگەن سايىن قولىنا ءبىر جەڭسىك اس ۇستاي كەلەدى.

سوڭعى رەت كەلگەندە ءشايعا دەپ تاۋىقتىڭ قاناتى مەن اياعىنان دايىندالعان ءبىر ءدام الىپ كەلدى. مۇحاڭ ونى: «وسى قورازدىڭ ايەلىنىڭ ەتى بولماعاندا اشتان ولەر ەدىم» دەپ سۇيسىنە جەگەن. سوسىن اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاپ: «بىردە تۇركياعا باردىم. سودان ءبىر مەيرامحانادان اس ىشتىك. اركىم ءوز قالاۋى بويىنشا تاپسىرىس بەرەدى ەكەن.

مەن «نە جەيسىز؟» دەپ سىزىلعان داياشىعا ازىلدەپ: «ۇرعاشى بالىق جەيمىن» دەي سالدىم.

سودان داياشىم جوعالىپ كەتتى. ءبىر كەزدە: «مۇحتار بەي، ۇرعاشى بالىقتى ءوزىڭىز تاڭداپ بەرمەسەڭىز ءبىز اجىراتا المادىق» دەپ كەلىپ تۇر. ءسىرا ولار مەنى تاماقتى سونداي ءبىر ەرەكشە تالعاممەن جەيدى دەپ ويلاسا كەرەك» دەدى.

يسا بولسا: «تاۋىقتان دايىندالاتىن مىنا تاعام شىمكەنتكە ءالى جەتە قويعان جوق. سىزدەر بولساڭىزدار بۇعان ءمان بەرمەيسىزدەر» دەپ الگى تاۋىق قاناتىنان جاسالعان تاعامعا تاعى دا كوپشىلىك نازارىن اۋداردى. مەن مۇحاڭا: «ءسىزدىڭ بالا كەزىڭىزدە قۇتقارعان بالىعىڭىز دا ۇرعاشى بولۋى مۇمكىن» دەدىم.

مۇحاڭ سول كەزدى قايتا ەسىنە الىپ: «ساباقتان قايتىپ كەلە جاتساق، جاعالاۋدا ءبىر بالىق شورشىپ جاتىر ەكەن. جۇگىرىپ كەلگەن بويى كوتەرىپ الدىم دا سۋعا قايتا قويا بەردىم. بالالار: «نەگە جىبەردىڭ؟» دەپ ماعان قارسى بولدى. الگى بالىق بولسا جاعالاۋعا قايتا اينالىپ كەلىپ، ماعان العىس ايتقانداي يشارا جاسادى دا تەرەڭگە سۇڭگىپ كەتتى» دەدى. قاي نارسەدەن دە ءدىني ءمان ىزدەيتىن داعدىممەن: «جالپى ءسىزدىڭ جولىڭىزدى سول بالىققا دەگەن قايرىمدىلىعىڭىز اشقان سياقتى» دەدىم.

قاسقاسۋعا مۇحاڭمەن بىرگە سان رەت باردىم. يسا ومارمەن دە سول وزەن جاعاسىندا تالاي رەت ءدام تاتقانبىز. قاسقاسۋ دەسە قاسقاسۋ. سۋ تولقىندانىپ، اقكوپىرشىك اتا، قاسقايىپ اعادى. سوعان قاراپ تۇرىپ قازاقتىڭ ات قويعىشتىعىنا ءتانتى بولاسىڭ. مۇحاڭ قاسقاسۋدى ءاردايىم ساعىنىشپەن ەسكە الادى. ءار بۇتا، ءار تاسىنا دەيىن جىر عىپ ايتادى. حالىق جادىندا جۇرگەن كەي اڭگىمەلەردى دە ەسكە الىپ وتىرادى.

بىردە اڭگىمەسىن: «ءبىزدىڭ قاسقاسۋدا جۇلقار دەگەن ايەل بولدى» دەپ باستادى. «سول جۇلقار تاۋعا وتىن اكەلۋگە بارعان كەزىندە بوسانىپ قالىپتى. سودان كىندىگىن ءوزى كەسكەن بالاسىن ەتەگىنە وراپ الىپ، وتىنىن دا ارقالاعان قالپى جەردىڭ تۇبىنەن ۇيىنە كەلىپتى. كەلە سالا اس قامىنا كىرىسەدى. كەشكىسىن تاماق ءىشىپ وتىرعان كۇيەۋى جىلاعان بالا داۋسىنان سەلك ەتە قالىپ: «ويباي، مىناۋ كىمنىڭ بالاسى؟» دەسە، جۇلقارەكەڭ: «ءبىزدىڭ بالا عوي. تاۋعا وتىنعا بارعان كەزدە بوسانا سالىپ ەدىم» دەيتىن كورىنەدى» دەگەن مۇحاڭ ءشاي قۇيىپ بەرىپ وتىرعان قىزمەتكەر ايەلگە: «سەندەر سونداي ەرلىككە بارا الار ما ەدىڭدەر؟» دەدى. سوسىن: «ءاي، ونداي ايەلدەر جوق قوي» دەپ ءوز ساۋالىنا ءوزى جاۋاپ قايتاردى. مەن ءازىلىم جاراسقان ءوزىم قۇرالپىلاس قىزمەتكەر ايەلگە: «جۇلقار اپامىز سول كەزدە سەنىڭ جاسىڭدا ەكەن» دەپ قويدىم.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-31

شىمكەنتتەن بايبوسىن كەلدى. ول دا وتىرارلىق. كەزىندە وتىرار اۋداندىق ءماسليحاتىنا حاتشىلىق تا ەتكەن. م. شاحانوۆتىڭ قانشا جىلداردان بەرى سوڭىنان ەرىپ كەلە جاتقان تىلەۋلەس ءىنىسى.

مۇحاڭ ونى وزگەلەرمەن تانىستىرعاندا: «مىناۋ ميلليارتبولسىن دەگەن جىگىت. بايبوسىن دەگەننىڭ ولشەمى سولاي عوي ەندى» دەپ قويادى دا، ودان ءارى: «ءوزى وتىرار اۋداندىق پارلامەنتىنىڭ كوسەمى بولعان. ەڭ باستى ەرەكشەلىگى - بۇل ەكى ايەلدى ءبىر ۇيدە ۇستاپ وتىر» دەيدى. ەكى ايەل ماسەلەسى ءاپ-ساتتە وزگەلەر قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرادى.

مۇحاڭ دا سونى سەزگەندەي اڭگىمەسىن ودان ءارى ورىستەتىپ: «مەن ميلليارتبولسىننىڭ ۇيىنە قوناق بولىپ بارعان سايىن ەكى كەلىن تالاسقا ءتۇسىپ، ماعان بولا بىرىنەن-ءبىرى اسقان نەشە ءتۇرلى ءدامدى تاعامدار دايىندايدى. ەڭ عاجابى، ەكى كەلىن دە ءبىر-بىرىمەن اپالى-ءسىڭىلى جاندار سياقتى وتە تاتۋ تۇرادى» دەپ بايبوسىننىڭ وتباسىلىق جاعدايى تۋرالى ءبىراز ماسەلەنى ورتاعا شىعارادى.

ءيا، مۇحاڭ اڭگىمەسىندە قوسپا جوق. بايبوسىن ۇيىندە مۇحاڭمەن بىرگە مەن دە قوناقتا بولىپ، ەكى زامانداسىمىز قولىنان ءدام تاتقانمىن. ەكى ايەل بالالارىنىڭ دا ارالاس-قۇرالاس جۇرگەنىن كوزىمىز كوردى. سول كورىنىس ءبىزدىڭ دە قالعىپ كەتكەن ەركەكتىك نامىسىمىزدى وياتقانداي بولعان. ءبىراق... ءجا، ول بولەك اڭگىمە.

اڭگىمە تاقىرىبى ايەل شارۋاشىلىعىنا ويىسقاندا مۇحاڭ دا شابىتتانىپ كەتەدى. سودان اڭگىمەنى: «مىنا قىزىلوردا جاقتا ءۇش ايەل العان جىگىت بار» دەپ باستايدى.

«ارينە ايەل بولعان سوڭ، ونىڭ ۇستىنە كۇندەس ايەلدەر بولعان سوڭ ارالارىندا ارا-كىدىك جانجال تۋىنداپ قالادى ەكەن» دەپ اڭگىمەنى ودان ءارى ورىستەتەدى. ءبىر ۇيدەگى ەكى ايەلگە تامسانىپ وتىرعاندار ءۇش ايەل اڭگىمەسىنە ءتىپتى ەلەڭدەپ قالادى.

مۇحاڭ ودان ءارى: «ەگەر ءۇش ايەلدىڭ ءبىرى كۇيەۋىنە ەكىنشىسىنىڭ ۇستىنەن شاعىم تۇسىرسە، ول شاعىمدانۋشى ايەلىن ءۇنسىز تىڭدايدى ەكەن دە، قالعان ەكەۋىن دە شاقىرىپ الىپ، دومبىرامەن قۇرمانعازىنىڭ «كىسەن اشقان» كۇيىن قۇيقىلجىتا تارتا وتىرىپ: «بىرلىككە تاس اتقان، ساتقىندىققا جول اشادى» دەپ بىرنەشە رەت قايتالاپ، سوسىن ۇشەۋىن دە شىقپىرتىپ سابايدى ەكەن.

قايسىسى شاعىم تۇسىرسە دە تىنىش جۇرگەن قالعان ەكەۋى دە قوسا تاياق جەي بەرگەن سوڭ، ءۇش ايەل دە ءبىر-بىرىمەن ارازداسۋدى قويىپتى» دەگەن مۇحاڭ سوزىنەن كەيىن ءشاي ۇستىندە الگى جىگىت مىنەزى ءبىراز تىلگە تيەك ەتىلدى. ايەلدەر قاۋىمى بىردەن-اق قىزىلوردالىق جىگىتتى ۇناتپايتىن كەيىپ تانىتتى.

بەت-اۋىزدارى جىبىرلاپ، الگى جىگىتتى ءجۇدا جاقتىرماي قالعاندىقتارىن اشىق اڭعارتىپ وتىر. وزدەرىن ساباۋعا جول بەرگەن ءۇش ايەلدى دە ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادى. مۇنىڭ ءبارىن مۇحاڭا ەستىرتپەي ءوز ارا كۇبىر-سىبىر، قاس-قاباق ارقىلى بىلدىرۋدە. ولاردىڭ تىرجىڭداعان بەت-الپەتى مەنىڭ ەسىمە ءبىر وقيعانى ءتۇسىردى.

جولداس جىگىتتىڭ تويىندا وتىرعانبىز. اركىم كەزەگىمەن ءسوز الىپ جاتىر. اسابا ءبىر جىگىتكە قۇتىرتا ءسوز بەردى. «اناۋ-مىناۋ» دەي كەلە اڭگىمەسىن: «ءسوز ەكى ايەلدى قابات ۇستاپ وتىرعان جىگىتتىڭ سۇلتانىنا بەرىلەدى» دەپ تۇيىندەدى. سول-اق ەكەن الگى سۇلتان جىگىت ەكى ايەلىن ەكى جاعىنا الىپ، تالتاڭداعان قالپى ورتاعا شىقتى. وعان وزدەرىنە مىنا جىگىت جول اشقانداي ەلىرگەن تويداعى ەركەكتەر قاۋىمىنىڭ ءبارى قول سوقتى.

اۋەلى وتاعاسى، سوسىن بايبىشە، سوڭىنان توقال سويلەدى. ول توي يەلەرىنە دەگەن تىلەگىن ايتا كەلە: «بارلىقتارىڭىز دا بىزگە قۇرمەت ءبىلدىرىپ جاتسىزدار عوي. ءبىراق مەن ءبىزدىڭ باسىمىزداعى جاعدايدى دۇشپانىما دا تىلەمەيمىن» دەدى. سوعان قاراعاندا... ءجا، ول دا بولەك اڭگىمە.

مۇحاڭ: «مەن بۇل اڭگىمەنى كەزىندە ش. ايتماتوۆقا دا ايتىپ بەرگەنمىن. كىتابىما دا جازدىم» دەدى. مەن قىزمەتكەر ايەلگە قاراتا: «كىسەن اشقان» كۇيىن ۇيرەنۋ كەرەك بولدى عوي» دەپ قويدىم.

 جالعاسى بار